Выяуленчае мастацтва

Глыбоюя якасныя змены адбылюя у" другой палове XVII— XVIII стст. у беларусмм выявленным мастацтве. Манументальны жыватис i скульптура у тэты час был! яшчэ пераважна падпарад-каваны царкве. Для афармлення каталгщах, утящцх i праваелау-ных храмау прыцягвалюя лепшыя айчынныя i зарубежныя сшы. У XVII ст. у Беларуе! працавал! мастак!: Войтак Ганск!, Ян Латэцш, Фердынанд, 1аган Шрэтар, Сцяпан Гарнастайсю, Андрэй з Вшын, манах! Рыгор, Арцем!й i Федзыса з Вщебека i яго акруг!, Гшярый Хаецк!, В^кенщй, Самуш Вранов^ч, KaaiMip з Гарадзенш-чыны i 1нш.

У еярэдзше XVII ст. вял1кая колысасць беларусюх раместкау, друкароу, масгакоу, разьбяроу был! пераселены у Маскву. 1х дзей-насць i творчасць пак!нула прыкметны след у культурным жыцц! i -мастацтве Рускай дзяржавы. У канцы XVII ст. тут працавал} мастак! — выхадцы з Беларус!: Станюлау Лапуцк!, 1ван MipoycKi, Кшрыян Умбраноусю, Васшь Пазнанск! i шш.

У сярэдз}не XVII ст. на тэрыторьп Беларус! узмацняецца тэрыта-рыяльная дыферэнцыяцыя мастацтва, выразна вылучаюцца мясцо-выя жывапгсныя школы: магшё^ская, вщебская, гарадзенская, па-леская.

Найбольш щкавым! помнжам! манументальнага жывап!су дру­гой паловы XVII—XVIII стст. з'яуляюцца pocnicbi драулянай Тро!цкай царквы Маркава манастыра у В!цебску (ix бачыу i высока ацан!у вял!к! руск! мастак Рэп1н), М1калаеускай царквы у Маплёве, касцёла св. Пятра i Паула у в. Ражанка (Шчучынсю раён на Гарад-зеншчыне), фрэск! кармел!цкага манастыра у Мсщславе, esyiuicix касцёлау у Гародн!, Менску, Нясв!жы, кармел1цкага касцёла у Магшёве, касцёла св. Андрэя у Слошме. У XVIII ст. адбылося канчатковае афармленне стьию беларускага 1канап1су. Ён характа-рызавауся узмацненнем народных уплывау i рэалютычным!

619

тэндэнцыяш. Hasipaeima 1мкненне некаторых мастакоу да разрыву з царкоуным канонам, як! рэгламентавау шанапю.

Значную, але супярэчл^вую ролю у распрацоуцы беларускага стылю жанатсу адыгрывала утяцкая царква. Ушяцкае мастацт-ва аказвала вщавочны уплыу як на свецкае, так i на сакральнае мастацтва шшых канфесш. Разам з тым, цесны кантакт з катал щкгм мастацтвам узбагащу беларуск! жанашс у тэматыч-ных адносшах.

Для ушяцюх шанашсцау характерны штарэс да паказу рэальна-га чалавека, твары на абразах — жывыя, шдывцгуал1заваныя, чала-вечыя поетац! — больш дынам!чныя i натуральныя, чым на правас-лауных i каташщох {конах. Персанажы часцей за усе бралюя з рэча!снасщ - яны нярэдка нагадваюць беларуск^х сялян i гараджан. У трактоуку рэл!гшных сюжэтау часам уносш!ся жанравыя маты-вы, некаторыя ълалютй, прысвечаныя б!блбйск!м падзеям, нагадва­юць сцэнк! з народнага жыцця.

Да першых творау беларускага {канатсу адносяцца творы (гру-па абразоу) з Бяздзежскай царквы, "Распяцце" са Стол1на, "Сашэс-це у пекла" з Дзюны, "Матка Боская абарона" з Астравецкага раё-на, "Сашэсце святога духа" з Зелава, "Цуд Юрыя аб sMei" з Чарнау-чыц, "Замшаванне" еа Здзггава i 1нш.

Далейшае разв!ццё атрымау жанр партрэта. Ён па-ранейшаму займау вядучае месца у свецк!м жывап!се. Хутка расл! радавыя галерэ!, яюя з'яулял1ся своеасабл!вым1 зборам} партрэтнага мас-тащва. У XV ст. на тэрыторьн Бeлapyci было заф!ксавана шмат так!х зборау.

Ш працягу XVII - ХУШ стст. у беларусюм партрэтным мастац-тве склалася некальк! тыпау партрэта, як!я icHaeani амаль да пер­шых дзесяц1годдзяу XIX ст. Гэга парадны, рэпрэзентатьгуны парт-рэт, дзе мадэль адлюстроувалаея ва увесь рост, радзей пакаленна ц\ пагрудна, з багатым антуражам. Парадны партрэт захавау для наш-чадкау юнаваушую у тыя часы 1епарх£чную лесв}цу, на вышэйшай ступеш якой знахадзшюя каранаваныя асобы, на нЬкэйшай - прад-стаун1К1 шляхты. Прамежкавае станов! шча займал! магнаты.

У партрэтнай спадчыне гэтага часу можна выдзелщь тып так званага рыцарскага партрэта, як! атрымау шырокае распаусюдж-

620

ванне у другой палове XVII ст., кал} асабл!ва расквггнела тэорыя "сармагызму", якая сцвярджала паходжанне польскай шляхты ад старажытных ваяушчых плямёнау сарматау, у адрозненне ад шшых саслоуяу, шбыта паходз1ушы з пакораных мясцовых плямёнау. Ва-яушчая напышл!васць, пачуццё выключнасщ - галоуная рыса геро-яу гэтых партрэтау. Шырокае распаусюджванне атрымау так званы трунны, щ пахавальны, партрэт - абавязковы атрибут пахавальнага рьпуалу. Ён шсауся на метале алеем. Узорам для мастака служыу прыжыццёвы партрэт нябожчыка. Такога роду творау мала захава-лася на тэрыторьн Беларуа, таму асабл!вую каштоу^тсць мае парт-рзт Александра Пацея.

Карвдна развщця партрэтнага мастацгва была неаднастайнай i супярэчл!вай. Пры двары каралёу Рэчы Паспал^тай працаваш еура-пейск!я майстры, як$я мел! добрую мастацкую адукацыю. Некато-рыя магнаты мел! магчымасць запрас!ць да сябе тую щ шшую знакам!тасць. Але j? сядз{бах, фальварках, магнацк!х рэзщэнцыях знайшл} сабе прытулак мясцовыя мастак!. Яны был! менш пад-рыхтаваныя прафес!йна, але лепш ведал! свае асяроддзе, яго нора-вы, звыча!. Палотны еурапейсюх мастакоу з'яулялгся своеасабл!вай школай для гэтых людзей.

Лепшыя майстры пэндзаля не тольк! дасягал» знешняга пада-бенства у выяве канкрэтнай асобы, але i умел! даць ей давол! глыбокую пс}халаг!чную характарыстыку (партрэты Аляксандра Астрожскага, Януша В1шнявецкага, Януша Радз!в!ла, Кшрыяна Жахоускага, Януша Карыбута В!шнявецкага, Л1заветы Радз!в!л, 1гнац!я Зав!шы, Стан!слава Аугуста Панятоускага, М1хала Kasi-м!ра Агшскага i !нш.). Аднак у цэнтры увап большасц! мастакоу быу не чалавек з яго непауторным душэуным складам, а нейк! !дэал, як! склауся у дваранска-шляхецк!м асяроддзь Акцэнт роб-1цца не на твары партрэтаванага, а на яго адзенш, антуражы, дэтал!, як!я гавораць аб саслоунай прыналежнасц!, месцы на сацыяльнай лесв!цы.

Беларуск! жывап!с XVIII ст., цапкам вызвал!ушыся ад рэл!пйна-га уплыву, увабрау у сябе лепшыя дасягненн! рэал!стычнага мас-тацтва Захаду, захаваушы пры гэтым мясцовую самабытнасць. Ра­зам з гэтым у ш адчуваецца i вял!к! уплыу народнага мастацтва,

621

што наклала адбггак i на эвалюцыю стыляу" барока i класщызму ва умовах Беларусь

У беларускай графщы вядучае месца належала кшжнай гравю­ры на дрэве. Граф1чнае мастацтва падзялялася на некалыи школ i напрамкау. Найболъш значны след у ricropbii беларускага мастацт­ва памнул! Магшёуская i Нясв1жская гравёрныя школы. Апрача таго, вялшая група гравёрау працавала у друкарнях Оршы, Полац-ка, Супрасля. Шырокую вядомасць атрымал! майстры гравёрнага мастацтва Вашчаши — Максим i яго сын Васшь. В.Вашчанка -найбольш ярк! прадстаушк Магшёускай гравёрнай школы. Высою мастацк! узровень афармлення юнг дэманструе у XVIII ст. Суп-расльская друкарня. Яна пра1снавала больш ста гадоу, выпусц!ушы каля 420 выданняу. Мног}я з ix добра аздобленыя. На фоне тагачас-най кн!жнай прадукцьп супрасльск!я выданн! вылучаюцца 1мпазан-тнасцю i своеасабл1вай манументальнасцю.

У разв!цд1 с^льтуры у другой палове XVIII ст. наз!раецца пэуны спад, выкликаны складаным! сацыяльна-пал!тычным1 i эка-нам!чным! абстав!нам! таго часу. I усе ж ш адно з папярэдн!х стагоддзяу не было для гшастык! таюм пленным, як XVIII ст.

Другая палова XVII - XVIII стст. адзначана узмацненнем рэал»-стычных тэндэнцый у скульптуры, што праяуляецца ва узбаг^нн! сродкау мастацкай выразнасщ, у трактоуцы вобразау, ятя надзяля-юцца 1ндыв!дуальным!, амаль партрэтным! рысамк

У распа^сюджванн! скульптуры барока галоуная роля належыць асноунаму яе заказчыку - катал1цкай царкве, яе шматлшм ордэ-нам. Пабудаваныя mi касцёлы был! батата упрыгожаны творам! жывапюу, дэкаратыуна-прыкладнога мастацтва i скульптурай. Ме-нав!та скульптуры належала галоуная роля у арган1зацьн {нтэр'ера. На жаль, да нашага часу 1нтэр'еры многих храмау не захавалшя.

Ун1кальным1 помн!кам1 барока з'яуляюцца скульшурны ан­самбль касцёла аугусщнцау у в. МЬалшю Астравецкага раёна Грздзенскай вобласц!, алтары францысканскага касцёла у Пшску, шэраг скульптур з касцёла архангела Mixauia у Навагародку, Тро}ц-кага касцёла у г.п. Шарашова на Берасцейшчыне, касцёла сяла Гнёзда на Гарадзеншчыне.

У беларускай скульптуры канца XVII — пачатку XVIII ст. прык-

622

метна узмацняецца уплыу народных густау. Яна нясе адбггак мяе-цовых асабшвасцей i звязана з праяуленнем "шзавога" барока. Прыклад таму - екулыпурны ансамбль галоунага алтара касцёла у в. Кама! на Вщебшчыне, выкананы у 1726 г.

У ХУШ ст. у Беларус! ствараецца шэраг щкавых скульптурных алтароу, яюя становяцца больш багатым! i жывапюным!, павяшчва-юцца у памерах, уражваюць уяуленне гаедача. Для стварэння вялиох алтароу i алтарных комплексау, як!я з'яуляюцца ешгэтыч-ным вздам манументальнай, дэкаратыунай i архггэктурнай плас-тык!, жывашсу, дэкаратыунай разьбы, прыцягваюцца мастак! i май-стры розных прафесш: арх!тэктары, скульптары, стал яры, разьбя-ры або лепшчык!, мастак1-жывап1сцы. Выдатным!" помшкам} такога роду з'яуляецца алтар Шнскага францысканскага касцёла.

3 сярэдз1ны ХУШ ст. прыкметным быу уплыу ракако, яш шоу з Чэхн i Пауднёвай Германй - кра!н, выхадцы з яш\ складал! знач-ную частку скульптарау, што працавал! на Беларусь Тэты уплыу адб!уся у драуляных скульптурах анёлау з Камянца на Берасцейш-чыне, алтары касцёла бернардзшак у Слошме.

У 70-я гады у скульптуру Беларус! прасочвауся класщызм. Пер-шыя найбольш значныя творы гэтага стылю звязаны са свецшм мастацтвам, менавгга з палацавай арх}тэктурай i творчасцю ггаль-янскага архпэктара Дж. Сака. Па яго праектах у 80-я гады был! выкананы стукавыя дэкарацьп у Свяцк)м палацы (Гарадзенсю раён, не захаватся), а таксама у Гарадзенсюм Новым замку.

Мастацк>я густы часоу барока садзейтчал! разв!ццю дэкара-тыуна-прыкладнога мастацтва. Для упрыгажэння магнацюх пала-цау i храмау патрзбны был! вытанчаныя i дараг1я рэчы, каб здз!уляць публнсу вонкавым бляскам. Таия рэчы спачатку прывозь л!ся з-за мяжы, а потым стал! вырабляцца на уласных мануфакту­рах. Рукам! беларуск!х прыгонных майстроу там рабшюя сапрауд-ныя шэдэ)фы мастацтва, як!я высока цаншюя у Рэчы Паспал!тай i на еурапейеюм рынку. Асабл!вую щкавасць маюць для нас ун!каль-ныя шкляныя вырабы з Урэчча. Сусветную славу здабыл! "л!тыя" слуцк!я паясы, як!я ткал!ся з шауковых, сярэбраных i залатых н!так на слуцкай i нясв!жскай мануфактурах Радз!в!лау пад к!раун!цтвам вопытнага майстра Яна Маджарскага i яго памочшкау. Паясы

623

упрыгожвашся беларусим геаметрычным i раслшным арнаментам. Шырошм попытам карысталюя фаянс са Свержаш, дываны i габе-лены з ткальняу у Карагачах i Гародш, абруеы i сурвэты з мануфак­туры Сапегау у Ружанах. Мастацкай выразнасцю вызначалася тага-часная разьба па дрэву (упрыгажэнне алтароу, 1канастасы). Май-стэрства беларусюх разьбяроу высока цаншася сярод суседн!Х на-родау. Рукам! выхадцау з Беларус! быт упрыгожаны мнопя сабо^ ры, манастыры i палацы Масквы i Падмаскоуя. У Pacii шырока распаусюдз1люя аб'ёмная "беларуская рэзь" i беларуск! спосаб вы-рабу рэльефнай керашкк

TaKiM чынам, у апошн!я паутара стагоддзя 1нснавання Рэчы Пас-палггай у мастацтве Беларус! адбылюя значныя змены. Яно узбага-Ц1лася шэрагам новых з'яу, стала больш свецюм i дэмакратыч-ным. На змену элйтарнаму барока пастуиова прыходз!у больш масавы класщызм. Гэт-ы вядучы напрамак эпох! Асветн1цтва най-больш адпавядау тагачасным грамадсим тэндэнцыям.

624