Лекцыя 8 тураускае княства

* Утварэнне княства.

» Спробы атрыманш самастойнасц1

Утварэнне княства

У ricropbii старажытных зямель Беларус! значнае месца нале-жыць Тураву (цяпер гарадск! пасёлак Жыткавщкага раёна Гомелье-кай вобласщ), вакол якога у X ст. сфарм!равалася другое па значэн-ню ранняе сярэдневяковае дзяржаунае утварэнне.

Працэс афармлення княства праходз!у у два этапы. На пер-шым, пасля рассялення дрыгав!чоу у басейне Прыпяц!, сфарм!ра-вауея самастойиы саюз плямёнау — перадфеадал ьнае этшчнае кня-жанне. Гэга яшчэ не было уласна княства з разв!тым! феадаль-ным! адносшам!, а аб'яднанне аднароднага у зтшчных адносшах насельнщтва. У недатаванай частцы "Аповесщ М1нулых гадоу" (ахопл!вае перыяд да сярэяз1ны IX ст.) паведамляецца аб стара-жытнейшым княжанш дрыгав!чоу у наступным кантэксце:"...и по сих братьи (Кий, Щек, Хорив) держати почаша род их княже-нье в полях, а в деревлях свое, а дреговичи свое...". На чале гэтага княжання стаяу мясцовы князь, акружаны старэйшынам! родау i больш дробных плямёнау, як!я уваходзш! у склад дадзена-га першапачатковага дзяржаунага утварэння. Фарм1раванне на ад-народнай 5тн1чнай аснове складае асабл!васць Тураускага княства у параунанш з Полацк1м.

На друг!м этапе племянное дрыгав!цкае княжанне пераутвара-ецца у феадальнае Тураускае княства, якое ужо з'яулялася тэрыта-рыяльна-пал1тычнай адзшкай. Выяуленнем гэтага ператварэння было заснаванне Турава. Археалаг1чныя i летап$сныя даныя гаво-раць аб узн4кненн1 горада у канцы X ст. Ён быу закладзены у самым цэнтры Дрыгав!цкай зямл!. Перад ш Прыпяць прымала важ-нейшыя прьггою: П1ну, Ясельду, Случ, Гарынь i Убарць, што звяз-вал! Турау з басейнам! Немана, Заходняга Буга i гзтым самым pa6Lni яго вузлом важных водных шляхоу.

Размешчанае на поущп Беларус1 у басейне Прыпяц! Тураускае

111

княства ахагнла не усю эгшчную тэрыторыю дрыгав1чоу". Пад уп-лывам розных фактарау ад асноунага дрыгав!цкага тэрытарыяльна-га Maciey аказалгся адарваным! значныя плошчы на карысць больш моцных суседзяу'. На поуначы зешн вакол Менска належал! Полац-кай дзяржаве, на поудш i усходзе — Брагшская воласць — Юеускаму княетву, Рэчыцкая - Чаршгаускаму, на захадзе частка зямель была ва уладанш уладз1м1ра-валынск!х князе)?. Трэба адзначыць аднос-ную стабшьнасць усходняй i пауночнай гранщ Тураускай зяши i значныя хютант яе у" пауднёвай i заходняй часгках.

Бл1зкасць да Польшы рабша дастаткова адчувальным! у гэтай зямл! заходн1я уплывы, у той час як усход Беларус! ме^ чыста В1зантыйск1 напрамак культурнага i духо^нага разв)цця.

Адносна назвы гэтай дзяржавы сярод даследчыкау няма адна-душнасщ. У Л1таратуры ужываецца падвойны тэрм!н: Typayci^e княства i Турава-Шнскае княства. ГКнск узн!к у апошняй чвэрц! XI ст. i Hi кол i не быу цэнтрам усей зямл!, а тольк! стал!цай уд-зеяьнага княства, якое у апошняй чвэрщ XII ст. вылучылася са складу дзяржавы. Тура^екая княжацкая дынастыя на працягу ста-годдзяу пражывала у Тураве. П1нск атрымау дынастыю адтуль, знаходзх^ся у русле тураускай палггыкь Адз1ным палгеычным, адм1н!страцыйным i рэл1г!йным цэнтрам дзяржаунага утварэння дрыгав!чоу у канцы X - першай палове XII ст. быу горад Турау. Таму тэрм!н "Турава-П!нскае княства" -— неправамерны. Вщавоч-на, падставай для уключэння у найменне зямл! назвы ГИнска пас-лужыла яго буйное эканам!чнае ( у XII—XIII ст.) i палпычнае (у XIII ст.) значэнне.

3 самага иачатку Тураускае княства разв1валася як самастойная дзяржауная адз!нка з ус1м} адпавядаючым! гэтгай пабудове атрыбуташ: тэрыторыяй, вярхоунай упадай, асабл!вым грамадска-пал1тычным ла­дам, вайсковай сшай. Пстарычныя крын!цы дазваляюць меркаваць, шго да канца X ст. у Тураве к!равала уласная дынастыя князёу, чый радавод быу спынены гадчас утварэння "шперыГ' Уладз1м1ра Святас-лав!ча. 3 сярэдзшы XI ст. з'яв!лася новая турауская княжацкая дынас­тыя - 1зяслав1чау. Яе заснавальшкам л!чыцца старэйшы сын Яраслава Мудрага 1зяслау. Наваг, будучы пазбауленай палггычнай самастойнасш у складзе Юеускай зямл!, Тураускае княства заставалася эканам!чна

112

самастойным i тэрытарыяльна цэласным, а залежнасць абмяжоувала-ся толью штогадовым! выплатам} дашны.

У параунанш з Полацкам грамадска-гшптычны лад у Турауе-кай зямл! меу свае асабл!васщ. Вельм! верагодна, што тут дзейнь чала веча. Юрыла Тураусю стау ешскапам па просьбе князя "i людзей таго горада". Значыць, гараджане Турава мел! права гола-су пры абранш ешскапа. Звычайна enicKan назначался юеусклм М1трапалггам.

Турауск! князь часта знаходз!уся у Kieee, таму гарадское апал-чэнне узначальвау тысяцю. У Тураве быу i пасадшк. Тысяцк! 1ван-ка у 1128 г. вадз!у тураускую дружыну у Полацкую зямлю. Пад 1146 г. у Гпац'еусим летап1се згадваецца пасаднш Жыраслау -асоба, вядомая далека за межам! Тураускага княетва. Праз некалькт" год ён апынууся пасадн!кам у Ноугарадзе. 1ванка i Жыраслау -вщныя прадстаун11а аднаго баярскага роду, верагодна, бацька i сын.

Знаходжанне у горадзе адначасова князя i пасадшка, акрамя Ноугарада Вял1кага, — з'ява незвычанная для шшых гарадоу. Аб юнаванн! пасадн!ка у Полацку звестак няма.

Турауская зямля была адным з разв!тых у сацыяльна-эканам-1чных аднос!нах княствау Pyci, пра што сведчыць спроба яе адасаблення ад Клева ужо пры Уладз1М1ру Святаслав1чу. Яна з'яулялася i адным з самых пал!тычна значных княствау Pyci. Паводле_ч 1снаваушай чарговасц!, турауск!я княз! неаднаразова станавш!ся вял1к!м1 князям! к!еусюм! i пры гэтым захоувал! за сабой Турау. Традыцыйна ён выдзяляуся трэцяму па старшын-ству сыну вялжага князя к!еускага пры падзеле Pyci: Уладз1М1-рам у 988 г. Святаполку, Яраславам у 1052 г. Ьяславу, Уладз! Mi-рам Манамахам у 1125 г. Вячеславу. Туравам валодал! прад-стаун1к1 старэйшых дынастычных лшш старажытнай Pyci, ён не раз станав5уся аб'ектам барацьбы пам!ж 'т\, бо турауск! стол быу своеасабл!*вым плацдармам для пераходу на стол иеусю, удзель-ныя валадары бывала паюдал! дзеля яго свае княствы. На KieycKt вял!какняжацк! пасад перайшл! Святаполк Уладз1м{рав!ч у 1015 г., Ьяслау Яраслав1ч у 1054 г.,,Святаполк 1зяслав!ч у 1092 г., Вячаслау Уладз1М1рав1ч у 1139 г.

Час падпарадкавання дрыгав!чоу Иеву у летатсах не пазнача-

113

ны, не згадваюцца паходы юеусмх князёу на ix зямлю, не перал!-чвающда дрыгав!чы i у складзе плямёнау, што удзельшчал! у па-ходах Алега i Irapa на В1зантыю. Аднак ужо у працах в!зантыйс-кага гюторыка Канстанцша Парф!рароднага пад 948 г. дрыгав!чы перал!чваюцца еярод плямёнау, што гшации дажну юеускаму кня­зю, Княжанне дрыгав!чоу захоувала у сярэдзше X ст. пэуную самастойнасць, яго залежнасць ад Kieea абмяжоувалася падатко-вым! абавязкаш.

Упершыню Турауская зямля згадваецца у старажытных ус-ходнеславянскис леташсах пад 980 г. у сувяз! з 1мем Тура, ад яшга жыхары княства шбы i празвалюя турауцам». Заслугоувае уваг! той факт, што Турау згадваецца нароун! з Полацкам, сталщай самастойнага княства. Кал! факт 1снавання Рагвалода як г$старыч-най асобы yciMi даследчыкам! прызнаецца, то у аднос1нах да Тура такой адзшай думк! няма. Многая лгчаць, што Тур - асоба выдума-ная, легендарная, 1ншыя не адмауляш пстарьмнай сапрауднасц! Тура, але Л1чыл! яго нарманам. Прычынай такой рознагалоещы з'яуляецца выключна бедная «нфармацыя крын!цы. Летапюец, па-ведам$ушы пра Рагвалода, што ён меу воласць у Полацку, дадау: "...а Туры Турове, от него же и туровцы прозвашася".

Застаецца невядомым, як!я сувяз! был! пам!ж князям! Рагвало-дам i Турам. Ва Усцюжиам летатсе Тур названы брагам Рагвало­да. Паводле падания, Рагвалод нак!равауся на поудзень па цячэнн! Дняпра i, прышоушы да вусця Прыпящ, выслау уверх па гэтай рацэ адзш са ceaix атрадау на чале з Турам. Той знайшоу зручнае месца, пасял!уся на jm i збудавау горад. Нельга цапкам адмауляць Тура як рэальную пстарычную асобу. У свой час л!чыуся легендар­ным i заснавальжк Kieea KiM. Зус»м верагодна, што Тур - таксама заснавальнш Турава, Што датычьщь яго этн$чнай прыналежнасц!, неабходна ул!чыць, што на Pyci не было гарадоу, названых (менам i варажск!х конунгау. Бояьш таго, !мя Тур неаднаразова зарэг1стра-вана у летапюах. Таму больш верагодным падаецца славянскае паходжанне першага тураускага князя.

Летап1сныя паведамленш, што непасрэдна адносяцца да Тураус-кай зямл5, урывачныя i неаетэматычныя. Яны датычаць яе ricropbii у асноуным у сувяз! з тым! щ шшым! падзеям! агульнарускага

114

плана. У часы Рагвалода яна, магчыма, належала да Полацка, а Уладз!м!р Святаслав1ч, перамогшы у" 980 (970, 976) г. Рагвалода, далучыу Турау з яго землям! да Клева. Зразумела, што мясцовы турауск! князь згуб!у тады сваю незалежнасць. Размешчаная у не-пасрэднай бл{зкасщ ад Клева i доуп час будучы у" сферы яго nani-тычнага прыцягнення, Турауская зямля не маша адыгрываць той poni, якую мела Полацкае княства. I усе ж, хоць турауская псторыя не была такой блюкучай, як полацкая, нельга прыменшваць яе значэння.

У 988 г., пасля прыняцця хрысщянства, вялш KieycKi князь Уладз!м!р падзял^у пам!ж сва!м! сынам! земл} Pyci i раздау 1м важ-нейшыя гарады. Турауская зямля становища набыткам яго трэцяга па старшынству сына Святаполка. Вышэй яе цаншся тольк! Науга-родскае i Полацкае княствы, што дасталюя старэйшым сынам -Вышаславу i Ьяславу.

К часу выдзялення яму Тура^скага княства Святаполк быу не-пауналетн!. Гэга выдзяленне не азначала по^нага аддзялення i ca-мастойнасид. Святаполк бы^ прызначаны на правах пасадн!ка i аба-вязаны плацщь дан!ну Kieey, бясспрэчна падпарадкоувацца цэкгру, л1кв!даваць дэцэнтрал1сцк»я настро! у сваей зямл!, праводз^ць в!зан-тыйсю уплыу. I ён апраудау спадзяванн! свайго бацью.

Становшча князёу "Рурыкавага дома", яюя змянш! племянных правадыроу, уяуляецца дваютым. 3 аднаго боку, яны был! намесш-кам! вялшага князя меускага, што абавязвала ix падтрымл1ваць кантакт з Шевам, аказваць яму ваенную i ф!нансавую дапамогу. 3 другога — прымаючы на сябе ролю мясцовых князёу, яны шбы зрасталюя з тубыльскай глебай, пран$кал1ся мясцовым! {нтарэсам! i у вядомай меры супрацьстаял! Kieey. Як Полацк меу свае уласныя штарэсы i вёу самастойную пал{тыку, так i Typay, нягледзячы на залежнасць ад Kiesa, Н1ЮЛ1 не забывауся пра свае 1нтарэсы. Турау-скае княства было размешчана на бл$зкай ад Юева зямл], але адроз-нае ад яго прыродным!, геаграф!чным1 умовам!, слаба звязанае эка-нам!чна.

У палггычных адносшах станов$шча выдзеленых у 988 г. кня-ствау характарызавалася залежнасцю ад Юева i падпарадкаванас-цю яго адм1н!страцы1. Эканашчныя ж сувяз! асобных зямель, аб'-

115

яднаных у старажытнай Pyci, был! слабым!. Працэсу кансашдацы! "!мперы! Рурыкав!чау» супрацьстаял! так!я фактары, як этжчныя i пал!тычныя традыцы! раней незалежных племянных княжанняу, як!я да таго ж мел! свае эканам!чныя i культурна-рэл!г!йныя асабл-!васщ. Гэтым тлумачыцца мясцовы сепаратызм, шматлшя спробы разрыву з Шевам i стварэння поунасцю незалежных княствау, най-перш з боку найбольш развггых i самастойных зямель (Полацкай, Наугародскай). Тураускае княства было у ix л!ку. Яно першым з усходнеславянсюх зямель зрабша спробу, прауда, беспаспяховую, адасобщца ад Юева.

На тое мелгся падставы: выгаднае геаграф!чнае размяшчэнне княства на шляху з Польшчы у Kiey, на прыпяцюм адгалшаванн! знакамггага шляху "з варагау у грэк!"; ураджайныя i багатыя земл!. Был! тут i матывы суб'ектыунага характару; Святаполк быу сынам Уладз!М1ра Святаслав1ча ад грачанк! - былой жонк! Яраполка. Як паведамляе летапю, кал! Уладз1М1р заб!у свайго брата Яраполка, грачанка была ужо цяжарнай. Сын двух бацькоу Святаполк, вера-годна, не быу упэунены ^ бацысоустве Уладз!м!ра, што праявшася у далейшым у яго $мкненн! да незалежнасц! Турава ад Юева. Ён spa6iy гэгу спробу у 1013 (1012) г. Яго саюзшкам стау польск! кароль Баляслау Харобры, як! жадау умацаваць свае паз!цы! на Усходзе. Святаполк ажашуся на дачцы Баляслава, катал!чцы па веравызнанню. Разам з жонкай у Турау прыбыу яе духоун!к enic-кап Рэйнберг, як! стау правадшком !нтарэсау Баляслава на Рус!, устанав!у сувяз! з к!еускай баярскай апазщыяй i рыхтавау змову супраць Уладз!м!ра, каб яго ск!нуць i пасадз!ць на вял!какняжацк! пасад Святаполка. Ц! не гэтым выкл!кана такое страшэннае непры-няцце асобы Святаполка к!еуск!м! летап!сцам!.

Аднак спроба з дапамогай змовы i польек!х саюзн!ка^ дамаг-чыся незалежнасц! для Тураускага княства скончылася няудала. Уладз!м!р убачыу у змове небяспеку для адз!нства Pyci i сваей уладзе i пасадз!у Святаполка, яго жонку i Рэйнберга у поруб, дзе апошн! хутка, верагодна атручаны, памёр. Пагроза вайны з Баляс-лавам прымусша Уладз!м!ра выпусц!ць зняволенных, але князь не адпусщу !х у Турау. Святаполк заставауся тураусым князем, але, вымушаны жыць*у Вышгарадзе пад наглядам бацьк!, не спыняу

116

барацьбы за уладу i самастойнасць - згуртавау вакол сябе адда-ных баяр i да самай смерш у 1019 г. вёу жорсткую барацьбу за вялшакняжащи пасад. У 1015 г., пасля смерщ Уладз1М1ра, Свята­полк як старэйшы у родзе яго i займае. Але тэта не спадабалася наугародскаму князю Яраславу, як! таксама прэтэндавау на к!еуск1 стол. Ён уступав у барацьбу з законным нашчадкам Уладз-!м!ра. У вышку паштычных !нтрыг гшуць браты Барыс, Глеб, Святаслау, яюя здавал!ся небяспечныш саперы 1кам1 у барацьбе за карону.

Воляй Kieycieix правщеляу - заказчыкау "Аповесщ мшулых гадоу" - забойцам! ceaix братоу быу аб'яулены Святаполк - на яго сшсал! "злачьшства века", rpaxi Яраслава Мудрага, якога представил барацьбгаэм за справядл1васць, мсц!уцам за кроу бра­тоу. Стагоддзям! 1мя Святаполка ганьбш як 1мя забойцы i зло-дзея. Мала хто сумнявауся, што ён пасля смерц! быу абылганы. Далёкая ад святасц! ахвяры, Барыс i Глеб, был! канащзаваны. Даследчык! яшчэ у м!нулым стагоддз! звярнул! увагу на тэндэн-цыйнасць летап1сных паданняу пра злачынствы Святаполка. Ён, як! амаль тысячагоддзе Haciy тауро "Акаянны", сёння рэабинтава-ны (шядз1: Г.М. Филист. История "преступлений" Святополка Окаянного. — Мн, 1990, i шш.)

У 1016 г. войск! Яраслава Нау"гародекага (Мудрага) i Святаполка Турауска-Юеускага сышл!ся на Дняпры ля Любеча. Яраслау пера-мог i сеу у Kieee. Святаполк уцёк у Польшчу, а праз год з дапамо-гай Баляслава аднауляе сваю уладу над Русею. Яраслау 1дзе да Kieea на чале вял!кага войска. На гэты раз апальны князь бяжыць да печанегау, вяртаецца з ix дапамогай. Але у 1019г. зноу перамо-жаны Яраславам на р. Альце i у чарговы раз уцякае у Польшчу. Летап1с зарэпстравау гэгу бггву наступным чынам: "...и бысть сеча зла, такова не была в Руси, за руки емлючися сечахуся, и ступишася трижды, яко по удолъем крови текущи, к вечеру же одолеша Ярослав... ". Святаполк прайграу вайну. Вялшм к1еусюм князем станов1цца наугародси 5^зурпатар. Ярасла^ Мудры фактыч-на выгнау Святаполка з Pyci, i ён вымушан быу бадзяцца на чужы-не, дзе i памер.

Непасрэдна з трапчным завяршэннем жорсткай барацьбы за вя-

117

лжакняжацю пасад звязаны i першы леташсны уепамш пра горад Бярэсце (сучасны Брэст). У 1019 г., пасля паражэння на Альце, Святаполк уцякае за межы дзяржавй праз Бярэсце, якое было апошшм пунктам перад "ляцкай землёй" (Польшчай), куды ён бег. Цяжкая барацьба i паражэнне падарвал! яго здароуе i прывял! да нервовага узрущэння i парашча: "Святаполк бежа. Бежаше ему, нападе на нь (него) бес, ирасслабеиш кости его, не могоше седети на кони, и несяхуть и (его) на ноешех... принесоиш и (его) к Бе-ресть... " А можа гэтаужо дзейнгчала атрута, паднесеная Ярас-лававым найм'ипам?

Завяршэнне барацьбы Святаполка i Яраслава азначала змену лесу Тураускай зямль Пры Мудрым яна зноу увайшла у склад Pyci i юравалася непасрэдна з Юева. Такое становшча працягва-лася амаль да смерщ Яраслава (1054). Kiey моцна трымау^ Тураус-кую зямлю як тэрыторыю, па ямой {шла важная водная мапст-раль, што звязвала Kiey з Захадам, i як плацдарм для барацьбы з яцвягам}, Польшчай, Лггвой, Полацкам.

У канцы жыцця Лрасла^ здзейсн!^ чарговы падзел Pyci пам!ж ceaiMi сынам!. Турауиам князем eraj? яго трэд! па старшынству сын Ьяслау, што яшчэ раз падкрэсгнвае эканам!чную i пал!тыч-ную важнасць Турава для Kieea, Дынастыя 1зяслав1чау (нашчад-кау Яраслава Мудрага) правша у Тура^скай зямл! з перапышсам! у другой палове XI—XII ст.

Пасля смерщ бацьк! Ьяслау як старэйшы з засталых у жывых сыноу Яраслава па яго наказу займае KieycKi вял!какняжацю па-сад (1054- 1073, 1076-1078), пакщаючы за сабой i Typay. У 1067 г. разам са ceaiMi брагам} Яраслав1чам! ён ваявау супраць Усяслава Полацкага i у 1068 г. уцякау з Kieea, кал! той быу абвешчаны вялшм князем. У 1073 г. Ьяслау быу прагнаны з Kieea ceaiMi брагам! Святаславам i Усеваладам i уцёк у Польшчу. Вял»какня-жацк! стол заняу Святаслау, а Турау ён аддау Усеваладу у падзяку за дапамогу. У 1076 г. Святаслау памёр. Ьяслау вяртаецца у Kiey, але у 1078 г. пне. Вялшм KieycKiM князем надоуга станов!цца Усевалад (1078- 1093). Каб забяспечыць большую трываласць ста-новшча, ён аддае Тураускае i Уладз1м!ра-Валынскае княствы сыну 1зяслава - Яраполку. 3 1078 г. у Турауск1м княстве зацвярд-

118

жаецца Яраполк. Яму давялося весщ унутраную барацьбу з шшым! князям! за Валынсшя земл!, i таму яго дзейнасць як князя тураускага у леташсе не адлюстравана. У 1087 г. Яраполк запнуу ад рук забойцау - ceaix пал пы иных пращушкау.

Яго пераемшкам стау брат Святаполк, як! перайшоу у Турау з Ноугарада. Такг пераход абумоулены палггычным разлшам. Турау знаходз!уся у непасрэднай бл1зкасц! ад Kieea i таму адсюль ляг-чэй было завалодаць вялжакняжацк1м пасадам пасля смерщ Усе-валада. Апроч таго, у выпадку з'яулення сапершка^ адсюль ляг-чэй было заручыцца падтрымкай палякау i венграу. Як бачым, Тура^скае княства было выгадным плацдармам для барацьбы за KieycKi стол. Святаполк хацеу з Турава правщь i Но^гарадам, але апошн! убачыу у гэтым прыншэнне свайго статуса i адмовтуся ад Святаполка. Кола княжащих {нтарэсау звузьяася i абмежавалася тольк! Туравам. Маючы апору толые! у Тураве, Святаполк npa»i-каецца яго 1нтарэсам1, зжывацца з im. Пал!тычнае значэнне кня­ства пры Святаполку ( 1088-1093) узрасло.

Для Святаполка, як i для яго бацьк! Гзяслава, Турау быу своеа-сабл!вым перавалачным пунктам на шляху да вял1какняжацкага стала. Пасля смерц! Усевалада ён без перашкод перайшоу у Kiey (1093—1113), застаушыся па традыцьн i князем тураусюм. Летап!-сы шмат yeari удзяляюць дзейнасц! Святаполка на шшкакняжац-кай пасадзе i не згадваюць пра яго дзейнасць як-князя тураускага. Будучы у Юеве, ён падтрымл!вау цесныя сувяз! з гэтай зямлёй, неаднаразова выязджау у Тура^ i Пшск. У стал^цы ён меу сваю тураускую дружыну, а яго жонка - грачанка Варвара заснавала, паводле падання, у Тураве жаночы Варварынсю манастыр. Лю-бечск! з'езд князёу у 1097 г. прызнау за Святаполкам тэрыторыю у басейне Прыпящ з гарадам! Турау, ГОнск, Бярэсце, раён Пагарын-ня, а таксама Иеускую i Наугародскую земли

Так$м чынам, у канцы X i на працягу XI ст. Турауская зямля знаходзшася у цесным пал!тычным кантакце з Юевам. У XI—ХП стст. (да 1146 г.) Kiey i Typay^ часта аказвалюя у руках аднаго i таго ж князя (гяядзще таблицу). На KieycKiM стале ад Уладз1м!ра Святаслав1Ча i да Усевалада Ольгав1ча змяншася 11 князёу, з яих 8 таксама валодал! адначасова i Тураускай зямлёй.

119

КНЯ31 ТУРА^СКЫ I КШ^СКШ

1мя	Князь турауею	Вялш KieycKi князь i пры гэтым застаецца князем тураусюм
Тур	980
Святаполк	988-1015	1015-1019
Яраслау Мудры		1019-1052
1зяслау Яраслав!ч	1052-1054	1054-1073,1076-1078
Усевалад Яраслав!Ч	1073-1076	1078-1093
Яраполк	1078-1087
Святаполк	1088-1093	1093-1113
Уладз1М1р Манамах		1113-1125
Вячаслау	1125-1146
	(з перепынкам!)	1139-1140
Усевалад	1140-1146
	(з перапынкам!)	1142-1146

Спробы атрымання самастойнасщ

Сцвярджэнне, што для Тураускай зямл! у XI ст. был! яшчэ неха-рактэрным! сепаратысщия тэндэнцьп, як!я мел! месца тады у 1ншых землях Pyci, не мае пад сабой падставы. Яны выявился тут сярод мясцовай знащ яшчэ у пачатку стагоддзя i знайиш праяву у змове Святаполка.

Даследчык старажытнай Тураускай дзяржавы П.Ф. Лысенка вылучае шэраг этапау у яе паштычнай ricropbii. Першы этап, звяза-ны з дзейнасцю Святаполка, характарызуецца вял!К1м значэннем Турава у К1еускай Pyci i спробай яе аддзялення ад Kieea у пачатку XI ст. Ён завяршаецца падпарадкаваннем Kieey пры Яраславе Муд­рым, што азначала змену яе лесу. На друг!м этапе Тураускае кня-ства належыць дынастычнай л!н51 1зяслав!чау — 1зяслау (1052— 1078), Яраполк (1078—1087), Святаполк (1088—1113), — прад-стаунш якой пераходзяць на юеусю вял1какняжацк1 стол, захоувае

120

сваю тэрытарыяльную цэласнасць i важнае значэнне у сютэме ста-ражытнаруск!х княетвау. Па падгпках Г.В. Штыхава, Турау"екае кня-ства на працягу першых ста гор. пасля смерц! Яраслава Мудрага (1054) каля 40 год юнавала самастойна, 60 год была у падпарадка-ванш Kieea, а з канца 50-х гадоу XII ст. канчаткова вылучылася i у !м зацвердзшаея пастаянная дынастыя князёу.

Паведамленш леташсау, як!я адносяцца непасрэдна да Тураус-кай зяыл1 XII- пачатку XIII ст., урывачныя i несютэматычныя. Яны датычаць яе псторьи у аеноуным у сувяз! з тым! ц! шшым! падзе-ям! агульнарускага плана.

Тураускае княства доуг! час не магло набыць самастойнасц!, хоць еепаратыещая !мкненн! мясцовай знац! выявился ужо у пачат­ку XI ст. У першай палове XII ст. Kiey моцна трымау Тураускую зямлю у ceaix руках. У адрозненне ад Полацкага княства яна не мела дастатковай гшптычнай ваг! i неабходных матэрыяльных сродкау, каб паспяхова адстойваць свае !нтарэсы. Аднак гэга не значыць, што 1нтарэсы Турава был! у забыцщ i падначальвал!ся толью вял!какняжацк1м !нтарэсам. Нездарма некаторыя даследчьш л!чаць, што удзел к!еускага войска у паходзе 1104 г. на Менск быу прадыктаваны !нтарэсам! Тураускага княства, якое падверглася на-падам Глеба Менскага. Паход Уладз!м1ра Манамаха на Менск у 1116 г. быу непасрэдна выюпканы нападай Глеба на Дрыгавщкую зямлю. 1мкненн1 Глеба заваяваць Тураускую зямлю можна растлу-мачыць узмацненнем яе эканам!чных сувязей з Менскам.

Са смерцю Святаполка у^ 1113 г. 1зяелав!чы (нашчадк! старэйша-га сына Яраелава Мудрага Ьяслава) губляюць Турау. Улада у im переходзщь да роду Манамахав5чау. Яны трымал! княства у якасц! дадатку да ceaix асноуных уладанняу - Юева, Пераяслауля i 1ншых зямель. Гэга было права ешы,

Манамах адбграе зямлю у яе законнага спадкаёмцы Яраслава, сына Святаполка. Традыцыя перадачы турауск!х зямель князям з роду 1зяслав1чау была спынена. 3 гэтага часу пачынаецца новы, грэщ перыяд у г!сторы! Тураускага княства, характэрны адсутнас-цю адзшай дынасты!, а у храналаг!чных межах 1142—1158 - драб-пеняем i раздачай турауск1х зямель, М1ждынастычным1 спрэчкам! з-за ix. Яраслау Святаполкав!ч, будучы ва Уладз!м1ры-Валынскш,

121

пачау адкрытую барацьбу за сваю спадчыну, але быу заб!ты наёмн­икам! Манамаха.

У 1125 г. пасля смерцд Уладз1М1ра Манамаха Тураускае княства дасталося яго малодшаму сыну Вячаславу, яи дзеля яго адмов!уся ад Смаленска. Дзейнасць Вячаслава Уладз5м1рав1ча на пасадзе ту-раускага князя з перапынкам! працягвалася 20 гадоу (1125—1133, 1134—1139, 1140—1142, 1142—1146). Ён адмауляуся ад гэтай па-сады, губляу яе, пераводз!уся у шшыя удзелы, але зноу вяртауся у Турау. Вячаслау быу актыуным удзельшкам барацьбы Клева з По-лацкам. Гэга ён як смаленск! князь адабрау у Глеба менскага Орту i Копысь, а у 1128 г. як тураусю князь удзельшчау у паходзе пауд-нёварускай каалщьи на Полацкую зямлю. У 1133 г. Вячаслау пера-ходз1ць на Пераяслаускае княства, выгнаушы адтуль свайго пля-меннжа, але у И34 г. зноу вяртаецца у Турау. Пасля смерц! вял5ка-

га князя Яраполка у 1139 г. Вячаслау па праву старэйшага з Мана-

• „ " •> „ . »

махавшау заимае KieycKi пасад, але не падтрыманы кюулянам!. у

1140 г. вымушаны ycxyniub яго чарн!гаускаму князю Усеваладу.

М1жусобная калатнеча 40-50-х гг. асабл1вым цяжарам адбшася на лесе Тураускай зямл>. 1142 год быу сумнай вяхой для яе тэрыто-pbii. У 1142-1157 г., падчас зацятай барацьбы пауднёварусих кня-зёу за валоданне К1евам, зямля часта пераходзщь з рук у рук!, але заусёды знаходз!цца у залежнасц! ад вял!кага князя.

У 1142 г. Усевалад зраб!у спробу захап1ць ТУраускую зямлю, сказаушы Вячаславу:"...седеши во Киевской волости, а мне досто-ить, и ты пойди в Переяславль, отцыну свою". Як бачым, Усевалад атаясамляу Турау i Kieycicaft воласцю, што, на думку псторыкау, беспадстауна, бо валоданне К1еуск1м пасадам не цягнула за сабой абавязковае валоданне Тура^скай зямлёй. Аднак пад пагрозай узб-роенай сшы Вячаслау быу змушаны на некаторы час пакшуць Ту­рау i перайсщ у Пераяслауль. Усевалад пасадз{у тут свайго сына, а таксама задавол^у за юошт Тураускай зямл! прэтэнзп ceaix незада-воленых родз!чау i саюзшкау, аддаушы 1м Бярэсце, Дарапчын, Кле-часк, Рагачоу i Чартарыйск.

Пасля смерщ Усевалада (1146), кшп на Kieycid пасад сеу унук Манамаха Гзяслау, Вячаслау у чацвёрты раз вярнууся у Турау i "отья (адабрау)городы опять, иже бяшеть от него Всеволод отъял". Гэ-

122

тым актам, вщаць, была адноулена тэрытарыяльная цаласнасць Ту-раускай зяши. А у дадатак да гэтага Вячаслау saxaniy Уладам1р Ва-лынсю. Такое самавольства было вельм! нечаканае для Kieea, яю пры-вык бачыць у Тураве свайго пакорнага падручнага. Раз'юшаны гэткай нябачнай дзерзкасцю, Ьяслау пасылае у Турау дружыну чышць рас­праву. Вячаслау бы/ пераведзены княжыць у Перасопншу. Яго дарад-чыкау, тураускага стекала Ак1ма i пасадшка Жыраслава, закаваных у кайданы, прывезл! у Kiey. Турау зноу апынууся пад уладай Юева. Гэгым эшзодам i зашнчылася дзейнасць Вячеслава як тураускага кня­зя. У далейшым мы бачым яго на меуЧяам пасадзе у якасцд суправще-ля 1зяслава. Памёр ён давсш старым чалавекам у 1155 г.

А Турау па-ранейшаму у сувяз! з барацьбой русюх князёу эа Ю'еу перажывау м!жкняжацкую чахарду. Адправ^ушы Вячаслава f IlepaconHiuy, 1зяслау пасадз!у у Турау свайго сына Яраслава (1146 — 1150 гг.). У 1149 г. у барацьбу за Kieycid стол уключаецца расто-ва-суздальск! князь Юрый Даугарум. Заваяваушы Kiey, ён у 1150 г. аддае Тура^ разам з П1нскам i Перасопн!цай свайму сыну Андрэю (Багалюбскаму), а Слуцк, Клецк i усю астатнюю зямлю - чаршгаУ-скаму князю Святаславу. Аднак у тым жа годзе Ьясла^ выганяе Андрэя з Турава, а Юрыя з Юева.

У 1154 г. на KJeycKi трон ycryniy Расщслау Смаленск!. Ён пера-дае Тураускае княства Святаславу Усеваладав1чу (1154 — 1155 гг.). Але у наетупным годзе Юрый Даугарук! зноу завалодау KieeaM i пасадз!у у Тураве свайго сына Барыса (1155 — 1157 (1158).

I усе ж такое княжацкае мшьгаценне на тураускЫ пасадзе, якое суправаджалася чаргаваннем дружын i дарадцау, не аслабша зямлю, не дэзаргатзавала i не спарал!завала яе, што i паказал! наетупныя падзе!. Падзел дзяржавы i дзеян»! князёу-прышлых, як!х мала кла-пацш мясцовыя праблемы, н!як не задавальнял! тураускую знаць.

1158 год з'яуляецца знамянальнай вяхой у г»сторы! Тураускага княства. У гэтым годзе адбьшея падзе!, як!я карэнным чынам змянш яго станов!шча i мел! вял!кае значэнне для далейшага лесу. Пачынаецца чацвёрты перыяд пал!тычнай псторы! дзяржавы. У гэтым годзе Тура^ заняу Юрый Яраславав!ч - унук Святаполка, князя тураускага (1088—1113 гг.) i Kieycicara (1093 — 1113 г.), сын Яраслава, у якога Манамах адабра^ яго спадчыннае уладанне. Для

123

усталявання у Тураве Юрый выкарыстау зручны момант, каш мяс-цовы князь Барыс паехау на пахаванне свайго бацыа Юрыя Дауга-рукага, а Лзяслау Давыдашч яшчэ не паспеу умацавацца у Юеве.

Юрый Яраславав1ч аднав!у у Тураве дынастыю 1зяслав!чау (наш-чадкау Яраелава Мудрага па лшн яго старэйшага сына Ьзяелава) i адрадз1у самастойнасць зяшн. Ён жа епыжу пракгыку драблення i раздачы гарадоу i зямель сваякам i саюзшкам юеускага князя.

Юрыя Яраславав^ча леташеы характарызуюць як вопытнага дыпламата, умелага i удачл!вага военачальника, рашучага i настой-Л1вага у дасягненш пастауленых мэт князя. Деташсы указваюць, што ён быу блшэйшым дарадщм Юрыя Даугарукага. Ён карыс-тауся павагай князёу i с1мпатыям1 турауцау, ямя бачыл! у ш закон-нага прадстаун1ка 1зяелаускай дынастычнай лтп, прав!ушай у Ту­раве каля 60 гадоу.

Падзе5 1158 г., як i падзе! 1146 г.,сцвярджае МЛ. Ермалов^ч, паказваюць, што у Тураускай зямл!, знешне пакоршвай i щхмянай, пад неаслабнай увагай Юева н!кол1 не замарала 1мкненне да свабод-нага пал1тычнага жыцця. Яны абвяргающ> укаранёнае у свядомасць уяуленне, быцирм на працягу сваей ricropHi Typay вызначауся пал-пычнай безабл{чнасцю i слабасцю i толью у самы апошн! час пачау свавольн!чаць.

Захоп Юрыем Яраславав1чам Турава i вяртанне яго у рую ды­настычнай flinii 1зяславав1чау азначал» сур'ёзнае ушчамленне 1нтарэсау Kieea. Той губляу значную тэрыторыю, што заусёды была для Рурыкав1чау як бы юеуеюм прыдаткам. Адчуушы сябе упэунена на вял1какняжацк!м пасадзе, Ьяслау Давыдав1ч spa6iy спробу зламаць упартасць Юрыя Яраславав1ча i вярнуць Турау пад шеускую уладу. 3 гэтай мэтай ён сабрау унушальную каал!-цыю, У 1158 г. буйныя сшы сям! княствау (дружыны луцк^х, смаленсюх, полацк!х князёу, "гал{цкая дапамога") i атрад качэун-iicay- берандзе^чау рушьш пад сцены Турава. Не змогшы штур­мам узяць горад, яны правял! "беспрыкладную" у Г1сторы1 стара-жытнай Pyci па працягласц! i беспаспяховасц! аблогу. Турауцы стойка абарашш горад i абранага князя, нягледзячы на значныя страты, pa6mi вылазк! у варожы стан. У летап1се сказана, што саюзн!К1 "много попленгпиа и пожгоша грады и села, но Турава

124

града не могоша взятом". Пасля дзесяц! тыдняу беспаспяховага стаяння пад Туравам, яны "возвратишеся восвояси".

Фактычна перамога 1158 г. азначала заваяванне Туравам иеза-лежнасц! ад Юева. У 1160 г. горад вытрымау аблогу валынск1\п князямь У 1162 г. Юрый Яраславав1ч дамогся ад Kieea аф!цыйнага прызнання незалежнасщ сваей дзяржавы. Гэга яшчэ раз пацвердзша эканам1чную i вайсшвую магутнаець Турава, яго здольнасць адстой-ваць сябе. Далейшы лес Юрыя Яраславав1ча невядомы. звестю аб 1м губляюцца з 1162 г. Можна думаць, што ён шчаогива княжыу у Тураве да канца ceaix дзён, застаючыся у баку ад феадальных усобщ i сварак. Ды i шсьмовыя звестю пра турауЧжую псторыю з гэтага часу вельм! бедныя, яны даюць толыи агульнае уяуленне пра яе.

Пасля Юрыя Яраславав1ча у Тураве замацавалюя яго нашчадм: сыны Святаполк (згадваецца у 1162 г. i 1190 г.), Глеб (памёр у 1196 г.), 1ван (1170 г.). У 1183 г. упамшаецца Яраслау, князь "тньскт", у 1190г. "вПиньски" адбываецца "свадьбаЯропояча". Паведамленняу пра жыццё i дзейнасць сыноу Юрыя Яраславав{ча яуна недастаткова, каб выразна i у бясспрэчнай форме аднавщь карц!ну пал!тычнага жыцця Тураускай зямл». Аднак i гэтыя карот-к1я sanicbi раскрываюць актыуны удзел турауеюх князёу у акцыях Kieea i адсутнасць буйных, адзначаных летап1сам, мерапрыемствау па Уласнай 1н1цыятыве.

В{даць, пры сынах Юрыя Яраславав1ча нейдзе у прамежку 1167 i 1174 гг. адбылося дзяленне Тур^ускай зямл{ на асобныя княствы: Тураускае, ГНнскае (упершыню асобна упам!наецца у 1174), Дуб-ровщкае (у 1183 г.), Слуцкае, Клецкае княства вылучылася яшчэ раней, пакольк! з летап1сау вядома, што у 1128 г. клецкам князем быу Вячаслау Яраслав]'ч, брат Юрыя Яраславав^ча.

Верагодна, у гэты*час Юр'ев4чы жывуць у м1ры з суседзям! i згодзе пам!ж сабой, за час ix юравання не упам!наюцца hi войны з суседзям!, hj нашэсц! на Тураускук? зямлю.

У адрозненне ад Полацкай зямл!, Тураушчына не прайшла праз пакуты м1жусоб!Ц. Драбленне на удзелы не прывяло да узаемнай барацьбы яе князёу. Ва уеяюм разе, крын!цы не зарэгютраваш Н1вод-нага ташга вьтадку. Аднак Тура^ская зямл я не набыла i той nani-тычнай кансалщацьп, якую здабыла Полаччына, Пераадолеушы

125

унутраны разлад, Полацк зноу вярнуу сабе пануючае становшча сярод ceaix удзелау, а Турау усе болей i болей марнеу. Раздробленая i аслабленая зямля паетупова трапляе у залежнасць ад суседняга Галь цка- Валынскага княства, з якой яна таксама не жадала м!рыцца.

У другой палове XII ст. адбываецца узвышэнне ГПнска. Ён быу не проста удзелам, а паступова станав!уся сапержкам Турава.

3 пачатку XIII ст. стала яуна вылучацца вядучае месца Шнека у жыцщ* Тураускай зяшн. Ён бярэ на сябе увесь цяжар барацьбы з галщка-валынсюм{ князям!, яюя 1мкнушся падпарадкаваць сабе гэгу зямлю пасля яе выхаду з залежнасщ ад Клева.

Паведамленш XIII ст. аб Тураускай зяшп екупыя i урывачныя; пасля 1207 г. наогул настуту 20- гадовы прагал у леташеах пра яе.

Раздробленая на удзельныя княствы i аддаленая ад буйных пал-зычных цэнтрау, Турауская зямля не магла адыгрываць важнай рол! з? грамадска- пал!тычным жыцщ Pyci. Яна знаходзшася па-за увагай яетап1еца i згадваецца толью у сувяз! з падзеям! агульнарус-кага значэння, у якЬс прьашн удзел Турауская зямля i яе князь У XIH ст. яны знаходзяцца ^ рэчышчы палНык! больш магутных суседн!х княствау - спачатку KieycKara, а потым - Уладз1м1ра- Ва­лынскага, удзельн{чаюць у барацьбе супраць Л1твы.

У 1227 г. Пшск роб>ць спробу павял!чыць сваю тэрыторыю за кошт Валыш. Пшск! князь Расц1слау пачау барацьбу супраць ма-гугнага Даншы Гал1цкага, як! уваходз^у тады у славу. Яму удалося схшщь на свой бок юеускага, чарн!гаускага князёу, полауцау, ту-рауцау i навагародцау. Удзельнш каалщьп у 1128 г. (магчыма, у 1229 г. щ наваг 1230 г., бо храналог!я заблытаная) наюравалюя да Крамянца i аблажыл! яго. Хоць выступление аб'яднаных cln закон-чылася няудачай, усе ж гэты факт пацвердз^у непрым!рымасць Шнека i Турава да улады гал1цка-валынск1х князёу.

jy пачатку XIII ст. Турава-ГОнская зямля больш звязвае свой лес з Навагародскай зямлёй. Аб гэтым сведчыць тое, што у 1228 г. наваградцы удзельючал! на баку Расцюлава Шнскага у яго бараць­бе з Дан1лам Гал1цюм. 3 40-х гадоу XIII ст. Л1тва выступав саперн-{кам Гал1ча за турауопя земл!. Нарэшце, у канцы XIII - пачатку XIV ет. пры Biubii i Гедым1не палесК1я княствы был! далучаны да Вял1кага княства Л1тоускага.

126

ЛЕКЦЫЯ 9

ЗЕМЛ1 БЕЛАРУСКАГА ПАНЯМОННЯ, ПАБУЖЖАI ПАСОЖЖА У X—XIII стст.

• Княствы у беларускш Панямонт у X—XIII стст.

• Берасцейская зямля.

• Беларустя гарады у складзе Смоленского, Чарнггаускага i Kieyc- кага княствау.

Княствы у беларусшм Панямошн у X—XIII стст.

Вобласць верхняга i сярэдняга цячэння Немана (сучасная тэ-рыторыя Гродзенскай воблаещ i захад Мшекай вобласщ) са ста-ражытиых часоу была заселена сваяцк!\п плямёнам! яцвягау, л1твы i дайновы, ямя адносяцца да балцкай групы шдаеурапей-цау. Яцвяп бьин гаспадарам! на Гродзенскай, чаеткова, Брэсцкай землях. Дайнова (дайноуцы) валодала Нарачанска-Маладзе-чанск!м краем. Пстарычная л!тва жыла ^ трохкутн!ку: Заслауе-Слуцк-Наваградак. На мяжы I—II тысячагоддзяу щзе славянская (у асноуным дрыгав!цкая i крыв1цкая) калашзацыя гэтай тэры-торьп, што прывяла тут да надзвычай складанай этн1чнай cixya-цы1. У ранн!м сярэднявеччы на Беларус! не было другога рэпё-на, дзе б адбывалася змяшэнне такога этн1чна разнастайнага насельн!цтва. Тут жыл! прадстаун1к1 усходнеславянсих (дрыгав-1чы, крыв!чы, валыняне, дра^ляне), заходнеславянсюх (мазауша-не), усходнебалцк1х (лотва) i заходнебалцк!х (яцвяг!) плямёнау. Асвойваючы гэтыя земл!, славяне паступова ас!мшявал1 балцшх тубыльцау.

Славянгзацыя балта^ у асноуным завяршылася у XII—XIII стст., але яшчэ доуг! час на сумежных з Летувай землях Гродзеншчыны заставалшя амаль некранутыя аамшщыйным! прэцэсам! балцк!я астравы. Славян1зацыя, а потым i беларус!зацыя ix працягвалася у наступныя стагоддз!. Чым далей на поунач, тым менш закранау балтау працэс ас1м!ляцы1.

Яцвяп (вядомы таксама пад назван "судовы", "судз1ны") упер-шыню упам!наюцца у летатсе пад 983 г. у сувяз! з паходам на ix зямлю вял!кага К1еускага князя Уладз1м1ра. Пыганне аб межах ix

127

рассялення да гэтага часу застаецца дыекуеШным. Большасць су-часных даследчыкау абмяжоуваюць старажытную яцвяжскую тэ-рыторыю раёнам пам!ж сярэджм цячэннем Немана i Вялж1м5 Ма-зурскЫ азёрам! (Польшча). У.Сядоу, Ю.Кухарэнка i некаторыя шшыя уключаюць у арэал яцвягау таксама верхняе Панямонне, Падляшша i Берасцейскую зямлю.

Лггаа згадваецца у недатаванай частцы "Аповесц! м^нулых га-доу" у пералшу тых плямёнау, што не адносшся да Pyci, але давал! ей даншу. У 1009 г. у вышку адной трапчнай падзе! Лпгва транша на старонк! Кверлшбургсюх аналау. Пад гэтай датай паведамляла-ся пра смерць ешскапа Бруна (Брунона), яю, будучы у змове з 'польским каралём Баляславам Харобрым, пайшоу з 18-цю мю1яне-рам! у край не то прусау, не то яцвягау, каб схш!ць ix да прыняцця хрысщянства, але быу заботы 9 сакав!ка 1009 г. "на сумежжы Pyci i Л1твы^п. Першая датаваная згадка пра Л1тву (як племя i этшчную тэрыгорыю) на старонках усходнеславянсих летапюау аднос!1ща да 1040 г.

Было нямала спроб растлумачыць назву "Л1тва". Летап1сы Вял1-кага княства Л|тоускага выводзяць яе з лацшеюх слоу "литус ту­бус" (лшус - берег, туба - труба), якш( ахрысцш! панямонсмя земл! рымляне, што н!быта перасяли!1ся сюды з 1тала. Паводле польск!х храшстау, назва утварылася у вын!ку трансфармацы! слова 1тащя па схеме: 1тал1я - Лгшия - Л1туан1я - Летува - Л1тва (Я.Д1у-гаш, Мацей з Мехава) ui ад шя аднаго з правадыроу рымлян -Лггаона (М. Бельем). Некаторыя даследчьш мяркуюць, што сло-ва"л1тва"'- вытворнае ад балцкага гщрон!ма "Л|етаука" - назвы невял!кай рачулк!, прытока BLnii. Друпя л1чаць, што гэты этношм мае кельцкае паходжанне i азначае "прыбярзжная Kpaina"; трэщя -што назва утварылаея ад беларускай ас новы ^ значэнн{ "л!ць", "зл1ваць", ад беларускага "лютв^н"- люты i г. д.

Няма адз!най думю сярод даследчыкау i наконт тэрыторьи, якую займала тады Япва, бо у розныя пстарычныя перыяды пад Л5твой разумел! не адну i тую ж тэрыторыю, не адз1н i той жа народ. Адны лакал!зуюць летап1сную Лгтву ва усходняй частцы еучаснай Л1тоу-скай Рэспубл1К1 (Летувы) i атаясамляюць яе з племем аукштайтау, друпя - на тэрыторьн Рэспубл1И Беларусь, трэц«я пераконваюць,

128

што леташсная Лггва займала земл! пауднёва-усходняй Летувы i пауночна-заходняй Беларусь

Так, М. Ермагкшч даказвае, што у ХП—ХШ стст. тэрыторыя Лггвы знаходзшася у верхнем Панямонш - пшт Мшскам i Наваг-рудкам, Маладзечна i Ляхав1чамь Тэта быу адаш з буйнейшых астра-воу балцкага насельшцтва, ужо у значнай ступен! асшшяванага сла­вянам!, але яшчэ язычшцкага. У ХШ ст. гэга зямля стала ядром утварэння новай феадальнай дзяржавы - Вялнсага княства Лггоуска-га, Рускага i Жамойцкага i дала яму свае 1мя. 3 пераносам у лачатку XIV ст. станицы ВКЛ у Вшьню, л1чыць псторык, назва «Лггва» тюра-ходз!ць на тэрыторыю сучаснай Летувы, але працягвае захоувацца i у верхн{м Панямонн! да пачатку XX ст. Менав1та знаходжаннем летап!снай Л{твы у беларусим Панямонш ён тлумачыць тое, што з сярэднявечча i да XIX ст. пауиочна- заходняя Беларусь называлася Лпвой, а яе насельн{щва называла сябе лггвшам!. У старажытна-pycKix леташсах i 1ншых г!старычных крын!цах назва "Лива" часта выкарыстоувалася у якасщ агульнай для пауднёва-усходняй частш усходнебалцк1х i сумежных зямель са змешаным i ас1мшяваным бал-та-славянск1м насельшитвам - на поунач i захад ад Мядзеля, Вшейю, Маладзечна, Заслауя, Ляхав»ч, Слон^ма, Навафудка, Ваукавыска i шш. Тольк! у XIX — XX стст. назва Лггва афщыйна замацавала-ся выключив за тэрыторыяй сучаснай Летувы, а у арэале ае бытавання замяншася назвай Беларусь.

Бол ьшасць вучоных (У.Ц. Пашута, Г. Лаумянси, Р.К. Валкайтз-Кул1каускене i тш.) звязваюць Л1тву XI ст. з археалапчнай культу-рай усходнел1тоуск!х курганоу, арэал якой axoruiieay сярэдняе ця-чэнне Немана i р. Швянтхм да Св1ры, Смаргон!, Маладзечна i шш., ц! з раннефеадальным усходнебалцк1м саюзам плямёнау у мшрэч-чы Немана i Einii, межы я ко га на пауднёвым усходзе праходз1я1 у сучасных Шчучынск1м, Л1дсмм, Вораназ?ск1м, lyeycKJM, Аш-мянск1М i Астравецк1м раёнах. Гэгу канцэпцыю лакал1зацы! Лггвы прымем за зыходную пры далейшай размове пра племя i зямлю Л1твы у XI—XII стст.

Старажытная г1сторыя Гродзеншчыны, размешчанай на аддале-ным сумежжы Полацкай, Тураускай, а потым i Галщка - Валынс-кай зямель, амаль не знайшла адлюстравання у П1сьмовых крын!-

5 Зак. 82 J29

цах (як усходнеславянсшх, так i замежных). Леташеныя звестк! вельм! бедныя i фрагментарныя, таму кожная з ix уяуляе вяшкую каштоунасць. Яны датычаць, галоуным чынам, руска-яцвяжсюх i руска-лггоусюх адносш.

3 канца X ст. тэрыторыя Гродзеншчыны i сумежныя з ей тэры-торьп пастаянна знаходзшся у сферы актыунай палпъта к!еуек1х князеу. Пад 983 г. у "Аповесщ мшулых гадоу" паведамляецца пра паход Уладз1М1ра Святаслав5ча на яцвягау: "Иде Володимер на ят­вягы и победи ятвягы, и взя землю их". Гэта першая згадка пра ix у летапюе. На жаль, у jm не удакладняецца месца паходу. Яцвяп займал! значную тэрыторыю. Таму паход мог быць зроблены як у раён Панямоння, так i у раён Пабужжа щ Папрьшяцця.

Праз паустагоддзя, у 1038 г., у зямлю яцвягау хадз{у сын Улад-3iMipa Яраслау Мудры: "Ярослав иде на ятвягы". У гэтым паходзе мог прымаць удзел Брачыслау Полацк!. Звестк! пра яго вынш вельм! супярэчл!выя. "Аповесць м^нулых гадоу" не паведамляе, чым ён смончыуся. Ц5 был! зноу заваяваны яцвягт, ц{ усе абмежава-лася зборам дашны i узяццем палонных? Хутчэй за усе апошняе, пакольк! у летап1сным зводзе 1479 г. пра гэты паход паведамляецца наступнае: "Ходи князь великий Ярослав на ятвягы и не може их взяти". Toe, што гэты паход быу наюраваны на панямонсшх яцвя­гау, не выкл!кае н1як1х сумненняу у М. Ермалов!ча, бо услед за 1м адбыуся паход на л!тву, што, як сцвярджае даследчык, асела у верхнем Панямонн! i заняла частку яцвяжскай тэрыторы!. Таму станов1цца зразумелай сувязь пам!ж паходам на яцвягау i на лггву: не перамогшы першых, нельга была icyi на друпх, што i адбылося у 1Ф40 г. Пра гэга у "Аповесщ м^нулых гадоу" маецца наступнае паведамленне: "Ярослав иде на Литву". "И победи их", — дада-юць Хлебн1кауск1, Пагодз{нск! спюы "Аповесщ". Матэрыялы В. Тацшчава удакладняюць, што Яраслау^ пакарыу Л1тву, i усклау на яе дашну. Я.Длугаш таксама гаворыць пра перамогу иеускага кня­зя над Л1твой, у вын!ку якой той падпарадкавау сабе значную част­ку нёманскага узбярэжжа. Прычым, гэты г!сторык удакладняе i месца перамог!: "на палях слонтстх. "

Паходы Яраслава Мудрага на Яцвяг1ю i Лггву азначал! праця! к1еускай палпъш падначалення Панямоння.

130

У Сафшсюм i Наугародск1м IV леташсах пад 1044 г. адзнача-ецца; "Ходи Ярослав на Литву и на весну заложил Новогород и сделал и (его)". Паход гэты быу пераможны, бо завяршыуся пабудовай Наваграда, пад яюм, як гэта зауважыу В. Тащшчау, трэба разумець сучасны Навагрудак. У. Пашута, Ф. Гурэв{ч i ix аднадумцы лгчаць, што пад згаданым тут "Новогородом" трэба разумець закладку каменных гарадсюх сцен у Ноугарадзе Вя-лшм, што пацвярджае Наугародск! Ш легате, дзе раетлумачана: "...тш Софийской стороне каменный город"''. На думку М. Ермалов-1ча, тое, што ва ycix крынщах узвядзенне "Новогорода" звязана з паходам Яраслава на Лггву у 1044 г. i было вышкам гэтага паходу, дае падставу разумець гэтым горадам сучасны Навагру­дак. Ён упэунены, што у адрозненне ад большасщ беларуск!х гарадоу Наваградак з самага свайго заснавання пападае у летап-{сныя крынщы. Дыскус1я, яю горад згадваецца у летап!се пад 1044 г. - Ноугарад ц! Наваградак - не завершана. Пакуль жа у даведшку "Храналопя гюторьп Беларуе!" (Мн., 1992) дата пер-шага летап1снага упамшання Наваградка пададзена двойчы -1044 год i 1252 год.

Прыняушы дату 1044 год, мы павшны прызнаць i тое, што горад заснаваны як апорны пункт юеускага панавання над беларусюм Панямоннем. У далейшым ён стау цэнтрам славянскай калан!за-цьп, ас!мшяцьй i хрысц1ян1зацьи гэтага краю, набыу важнае экана-м!чна-гандлёвае i пал!тычнае значэнне i у XIII ст. прыйшоу на змену Полацку як цэнтр дзяржаваутварэння на Беларус{.

В. ТаЦ1шчау выказау думку (сёння яе падтрымл1ваюць А.Ка-тэрл!, М.Ермалов1ч), што Ням1гскай бггве непасрэдна папярэдн1чау паход Усяслава Полацкага у пачатку 1067 г. на Наваградак. Тольк! у так!м выпадку становвда зразумелым, чаму Яраслав!чы, жадаючы адпомсц1ць за гэты напад, пайшл} не на Полацк, а на Менск, праз як! мог вяртацца з паходу у Полацк Усяслау.

Так!м чынам, у канцы X—XI стст. юеуск!Я княз! праводяць у Панямонн! захопн1цкую палггыку, нак!раваную на пашырэнне ceaix уладанняу, умацаванне межау Pyci з Польшчай i выхад на гандлё-выя шлях! на захад. Пауторы ваенных паходау сведчаць пра тое, што перамог! русюх князёу тут был! нетрывалыя.

131