"Каляндарны бунт"у Полацку

Ператварыушыся у сур'ёзную эканам!чную сыту, гараджане за-ставалшя прышжаным шдатным саслоуем. 1х тгарэсы апынулюя % рэзкай супярэчнасщ, па-першае, з прывшеям! евецюх i духовых феадалау, а, па-другое, унутры горада наз!ралюя пэуныя непаразу-менш памш асобным! сацыяльным) трупам!. Вось чаму насельнщ-тва гарадоу i мястэчак Беларусл вяло упартую барацьбу за свае правы, асабл!ва у канцы XVI - першай палове XVII ст.

З.Ю. Капыск!, адзш з буйнейшых спецыял1ста^ па НсторЫ! ся-рэдневечнага беларускага горада, вылучае у ей чатыры напрамк!:

1 .Супращуленне росту улады феадалау у горадзе i 1мкненне распаусюдз!ць уладу гарадскога самаюравання (магдэбургскае пра­ва) на усе гарадское насельшцтва;

2.Барацьба гарадсюх nisoy супраць свавольства гарадской вяр-хушю за захаванне правоу сходу гараджан;

3.Выступление супраць катал 1цкай экспанси;

4.Супрацьдзеянне абм!ршчэнню праваслаунага кл1ру.

У канцы XVI - першай трэщ XVII ст. па Беларус! пракацшася цэлая серыя гарадск!х паустанняу. Адкрыла jm лж выступление палачан, ятя адмовшюя прыняць каляндарную рзформу 1582 г.

Каляндарная праблема аднос!цца да Л1ку тых, што хвалюе чала-вецтва i не дае яму спакою на працягу усей псторы!. Календарем еурапейскага сярэднявечча бы)? юл!янск1, распрацаваны александ-рыйсюм астраномам Саз1генам, уведзены рэформаи Юл1я Дэзара у 46 г. да нараджэння Хрыстова i названы 1мем (мператара. У 325 г. нашай эры Усяленси Шкейсга сабор прызнау гэгу С1стэму вьшчэн-ня часу абавязковай для усяго хрысщянскага свету. ПастуЪюва яна

482

увайшла у практыку ycix еурапейсих краш, у тым я\ку i Вялшага княства Лпоускага, Рускага i Жамойцкага. Праз яе да 1582 г. хрысщянск! Усход i Захад был! злучаны адзшым каляндарна-лггурпчным мастом.

Просты i зручны у сваей аснове саз1'генауска-юл1янск1 мехашзм адлнсу часу меу недакладнасць - працягласць каляндарнага года была на 11 мшут 14 секунд большая за аетранашчны, таму за кожныя 128 гадоу назапашвалася памылка на адны cynci, якая к сярэдзше XVI ст. вырасла да дзесящ сутак i павярнулася несупад-зеннем сапрауднага вяснавога раунадзенства (поуш) з каляндар-ным. Гэга стварала блытан1ну у вшпкодных разл!ках i святкаванн! хрысщянскай царквой Пасх! (Вял1кдня), якая паводле рашэння Н1кейскага сабора пав!нна адзначацца пасля першага вяснавога раунадзенетва.

На такую недакладнасць ужо у ХШ—XTV стст. звяртал i увагу заходнееурапейсшя i В1зантыйсюя вучоныя, як!я прапаноувал! больш дасканалыя с!стэмы часал1чэння. Вырашэнне каляндарнай праблемы узяу на сябе Папа Рымсю Грыгорый ХП1. У 1578 г. ен закл«кау да працы лепшых вучоных i некаторыя ун!верс1тэты, дару-чыушы ш "паправу" 1снуючай С1стэмы адл1ку часу. Спецыяльна створаная кам1с!я, разгледзеушы распрацаваныя mi праекты, ухва-лша прапановы 1тальянца Лу1джы Лш1а, яюя был! пакладзены у аснову рэформы калевдара.

Уведзены дэкрэтам Грыгорыя XIII у 1582 г. новы каляндар быу прагрэс!уиай з'явай у riciopbii навуковай думк!, пакольк! вынрауляу наганы у адл1ку часу. 3 гэтай пастановы бярэ пачатак новы стыль летазл1чэння, па яюм час перасоувауся на 10 дзён уперад i, таюм чынам, аднаулял1ся "згубленыя" у юл!янсюм кален-дары 10 сутак. Услед за 1тал1яй на новы стыль паступова начал! пераходз!ць 1ашыя еурапейсшя дзяржавы. Адной з першых на ка-ляндарную рэформу адгукнулася Рэч Паспалгеая.

Прыстасаваны да патрэб катал1цкай царквы, фыгарыянсю ка­ляндар набыу заходнехрысц1янскую рэл!пйную афарбоуку, иогго зрабша яго непрьщатным для прыняцця на пратэстаисих i правас-лауных землях. "Лепей разысц!ся з Сонцам, чым сысцюя з папам", — заяулял! пратэстанты.

483

Адмоуна nacraeiyca да новаувядзення i усходнехрысщянсю свет, бо яно зыходзша ад Папы Рымскага i падрывала аутарытэт правас-лауя. Касташдо сабор, склнсаны у 1583 г. патрыярхам 1ярэм1яй, уваяопва абмеркавау каляндарнае пытанне i абвясщу новы стыль i каляндар чарговым эксперыментам Рыма, праведзеным на свой лад, прызнау ix неканашчным! i пагражау пракляццем тым, хто б асмел1уся святкаваць па-новаму. 20 Л1стапада 1583 г. канстанщно-пальсю патрыярх 1ярэм1я звярнууся да праваслау"нага юпру Рэчы Паспалггай з заявай аб «няправшьнай змене хрысщянскага летазль чэння Папай Рымсюм Грыгорыем ХШ», з заклшам прытрымл1вац-ца кшянскага календара i адзначаць Пасху i 1ншыя святы паводле устанаулення Ншейскага сабора.

Граматай Стэфана Баторыя 1583 г. грыгарыянск! каляндар уводз!уся на усей тэрыторьп Рэчы Паспал1тай. Прыняты у ка- тал!цк1м асяроддз!, ён сустрэу рэзк! адпор праваслаунага духавен- ства i насельн!цтва. Беларуси i ^крашсю народы балюча паставш!- ся да спробы ламання традыцый. "

1дэолаг1 5еларуска-укра1нскай праваслаунай царквы Г. Смат-рыща, С. 31зан1Й, В. Суражсю, X. Фшалет i шшыя у 1мкненн1 абаран!цца ад наступаючага каталщызму рэзка выступш! супраць новага календара. У абароне нацыянальна-культурных i рэлшйных традыцый ceaix народау пращунш рэформы 1мкнул1ся 1заляваць усходнеславянсю свет ад заходняй цывЫзацы}. А гэга вылшася у непрыняцце дасягнення перадавон еурапенскан астранам!чнай на-вук{, таксама зал^чанай да разраду "лацшства". Так, Герас1м Смат-рыцк!, хоць i разумеу необходнасць удакладнення календара, але у яго рэформе убачыу вял!кае грамадскае i маральна-этычнае зло для свайго народа i таму выстуту супраць яе. Разгляд пытання аб перавазе таго щ 1ншага календара у цеснай сувяз! з дагматычным! i абрадавым! асабл!васцям{ праваслауя i каталгцызму надавау л!тара-турнай палем!цы характар нецярп1масщ. Напэуна, нщзе болып ба-рацьба вакол календара не набыла так!х вострых форм, як у Рэчы Паспалпгай.

Новаувядзенне выклжала у 80-90 гады XVI ст. сур'ёзныя "ка-ляндарныя" канфл1кты у Полацку, Вшьн1, Львове, пакольк! закра-нала рэлтйныя пачуцц! i эканашчныя 1нгарэсы людзей.

484

Вось як характарызуе абстаноуку на усходзе Беларус! Баркула-баусю легаше: "...Року 1583 календар новый выдан за кроля Сте­фана... На тот же час было великое замешание промежи панами и промеж людми духовными, также и людми простыми было пла­чу великого, нарекания силного, похвалки, посварки, забуйство, гра­бежи, заклинания, видячияко новые свята установляли, праздники отменяли, купцом торги албо ярмарки поотменяли, право было начало пристья антихристова, у таком великом замеишныо".

Адмена святау паводле етарога календаря, забарона гандлю i рамеснщкай дзейнасш у катал щюя святы, перанос або адмена К1рмашоу выкл 1кал1 народнае хваляванне у Полацку. Палачане ад-казал! на гэтыя меры своеасабшвым пратэстам.

Нягледзячы на нащск з боку улад i царквы, у дш каталщюх святау полация гандляры адкрьгааш крамы, дзе iuioy гандаль яшчэ больш ажыулены, чым у будзённыя дик РамеснЫ дэманстратыуна працавагп у ceaix майстэрнях з ранку да вечара. Кал1 лентвойт паспрабавау забарашць работу i гандаль у святочныя дш, пагража-ючы расправай, гараджане хацел! закщаць яго каменнем. Лентвойт звярнууся са скаргай да карал я. Праз некаторы час ад яго прыбыла грамата. Кароль забараняу палачанам працаваць i гандляваць у дт катал!ЦК1х святау, ва усяюм разе — не раб!ць гэта яуна.

Спасылаючыся на каралеускае распараджэнне, гарадск!я улады запатрабавал i ад жыхароу Полацка "пачц!васц1" да катал}цк1х свя­тау, i, магчыма, прыбегаи да карных мер. У адказ на гэта натоуиы гараджан выйшл! на вулщы. Раздал1ся крык!, што трэба разграм!ць касцёл i езу1*цкую калепю, спал 1ць горад i замак, а сам!м пайсщ да Масквы. Ваяводсюх слуг, як!я спрабавал! навесщ парадак, гарад­жане адкрыта паграджал! заб!ць. Натоупы народу на вул!цах павял-1чвалюя. Пача^ся пагром шляхецк!х дамоу. Уладам з вялшай цяж-касцю удалося падав!ць хваляванн!. Службовыя асобы паведам-лял1, што жыхары Полацка хваляць рускага цара, л!чаць яго больш прымальным для сябе, чым кароль Рэчы Паспал1тай.

Адз1най крынщай, якая паведамляе пра падзе! у Полацку, з'яу-ляецца п1сьмо Льва Caneri да Крыштафа Радз1вша, датаванае 1599 годам. Безумоуна, у канфщэнцыяльнай nepanicubi з Радз1вшам Са-пега быу цалкам шчыры. Аднак у сучасных даследчыкау выкл!кае

485

сумненне датаванне пгсьма. Паустанне верагодна адбылося у 1584 г., у хулам часе пасля выдання Стэфанйм Баторыем граматы аб увяд-зенш каляндарнай рэформы.

"Каляндарныя" хваляванш прымусин урад узамонщь права пра-васлауных карыстацца старым часал!чэннем i па традыцьп адзна-чаць свае святы. Стэфан Баторый тлумачыу, што увёу новы калян-дар не з мэтай уцюку праваслауных, а "для порядку и справ Речи Поспалитой". "...Люде Греческого закону до тое реформации ка-лендара нового без пршволеня старшого патриархи своего, кгвал-том примушаны быти не мають, - гаварылася у каралеускай гра-маце, выдадзенай у 1584 г. у Гародш, - Для чого хочем мети и приказуем..., абысте им свят их обходит» и святити не забороня-ли, переказы и пренагабаня, они грабежов за то, они деспектов жадных не чинили, постерегаючи того, якобы покой и згода межи розными у вере и набожестве захованы были... "

Гэтыя захады Баторыя не змапн поунасцю стабш!заваць спуа-цыю: пасы пал 1ся скарп, пайшл! разборы, "каляндарныя" беспа-радк! не спынш!ся. У 1586 г. каралю давялося разб!рацца з по-лацк!м! мяшчанам!, яия прымушал! катол1кау, прыняушых новы стыль, "до захованья свят своих водлуг старого календаря " \ \ы на наругу працавал{ i гандлявал! у дш катал1цюх святау. Пад пагрозай кары палачан абавязал! шанаваць тыя святы, што адзначае касцёл. Тады ж "посольства" Втьт скардзглася на мясцовых католтау, што "их свят Греческих святити не допускаете, принуждаючи их (гараджан) к свяченъю свят римских водле нового календара, и не малые трудности в том им задаете ".

Адказам на гэтыя канфл1кты з'яв!уся дадатковы каралеусю указ, каб Hixro не прадавау у дт святау i па новаму, i па старому кален-дару. Ад такога падваення святау, зразумела, цярпел! эканам!чныя 1нтарэсы рамесжкау i гандляроу. Акрамя таго, тэта теарэтычнае размежаванне вельм! няпроста было увасобщь у тфактыку.

Так воляй г1старычных абстав!н наш народ аказауся падзеле-ным на дзве частю: адны жывуць па юл!янсим, друпя - па грыга-рыянсюм часауспрыманн! 3 канца XVI ст. да нашых дзён пэуныя каляндарныя умоунасщ з'яуляювда значнай перашкодай для канса-лщацьп беларускага этнасу.

486

Каляндарная праблема у канцы XVI ст, яшчэ больш паглыбша раскоп у хрыещянсгве. Ужо вучоныя таго часу, абмяршуваючы рэформу, прадказал!, што выгады ад новага мехашзма рэгуляцьн сакральнага часу не пакрыюць той блытаншы, якую ён выкшча.

Надзею на пераадоленне каляндарнай бездаш, што пралягла пам!ж праваслауным Уеходам i каталщюм Захадам, пэуныя колы ускладаш на царшунуюунно, падрыхтоука якой вялася на беларуе-ка-украшек!х землях.

Аднак тварцы унн, каб не застацца у 1заляцы1, вымушаны бьип Л1чьщца з вострай рэакцыяй беларуска-укршнскага насельнштва на предпринятую яшчэ У 80-ыя гады спробу ламання векавой уеход-неславянскай традыцьй л!чэння часу i адзначэння святау па юл!ян-скаму календару i таму вагал1ся у сваей каляндарнай палггыцы ад адстойвання старога стылю да згоды прыняць новы. Сярод артън^-лау - дзелавых умоу уип, падп!саных вышэйшай праваслаунай 1ерарх1яй у 1594 г., агаворваецца права адпраулення ycix царкоу-ных спрау i набамонства па старому календару.

Выступленн! с^праць гарадской адмш!страцьи у Магшёве i Мазыры

3 пачатку XVII ст. народныя хваляванн! на Беларус! пачасцшюя.

У канцы XVI - першай палове XVII ст. 1шла напружаная ба-рацьба сярэдн!х i н!жэйшых слаёу Магшева супраць гарадской вяр-^шю. Прычынай незадавальнення быу падетковы i павшнасны цяжар, беззаконие i свавольства Maricrpara пры раскладцы i зборы падаткау, злоужыванне уладай. "Н1зы" дамагал1ся пашырэння ceaix правоу, справядлieara падаткаабкладання, кантролю над дзейнасцю Рады, справаздачнасщ маг1страта аб грашовых выдатках. Гараджа-не даносин каралю аб злоужываннях, стварьин свой кантрольна-дарадчы орган з 12-щ чалавек "паспалггых", ям наглядау за дзей­насцю MaricTpara, i летам 1606 г. узнялюя супраць купцоу i л!хвя-роу, як!Я saxantni у свае pyKi гарадское самак!раванне, «4шш1 "ве­ликое обтяжение и кривду" насельн1цтву. Гараджане скардзшея уладам, што члены Рады "сами с повинными приятели своими, на врады се обирают, пожитками мескими (гарадскш1 доходами) вод-

воли своее без ведомости нас справуют, себе и повинных своих

вспамогают, лтбы не чинят, меты апбо подотки частые, без ведо­мости нашое, на нас вкладывают, и выбирати часом кгвалтовне яшкутъ... нас, постолитого человека, внешто оборочаючи".

Юраушцгва паустаннем здзяйеняла група рамесшкау ("Микита -шабелник", Герасим-шлачник", "Пётр Кузминич - шваль", "Ха-рапон-кравец" i шшыя) на чале са Стахорам Мтосшчам, цзхмюг-рам цэха еаладоуткау. 19 чэрвеня 1601 r Мгпошч выстушу на гарадсюм рынку "яри собраню людей" з абл!чэннем магшёускага бурмистра Ваешя Як1мов1ча, яго словам! "неучтивыми лаял, соро-мотил и пофаяки (пагрозы) на здоровье его чинил ".

20 чэрвеня С. Мташч узбунгава^ "нямала людей так знаемых, яко i незнаемых до колко сот человека". Паустанцы уварвалюя у памяшканне ратушы i запатрабаваш, каб яна спынша фшансавыя злоужываннк Спроба членау" мапстрата арыштаваць М1тшв}ча i тым самым пазбавщь паустанне ираушка не удалалася - "бунтау-шчьт не danycuuii гэтага".

Не даб!ушыся патрабаванняу паустанцау, 25 чэрвеня вел!зарны натоуп заняу ратушу i разагнау старую Раду, якая складалася з л{хвяроу", купцоу", юраун1коу цэхау. У яе адабрат "печать мескую i справы вси". У лшен! гараджане выбрал! новую Раду. У склад яе увайшп Стахор Мгшов»ч, збройн^к Mixrea, ганчар Mixanca, шавец Фёдар, каваль Петра i шшыя "люди легкие, права и писма не умеетныя". Больш за два гады новая Рада ю'равала горадам.

Летам 1606 г. у Магшёве вырашауся канфл1кт пам1ж вярхам{ i асноунай масай гарадскога насельн^цтва, якая настойвала на захо-уванн! яе саслоуных право- i 1нтарэсау, узуртраваных багатай вяр-хушкай, што захапша уладу у горадзе. Гарадск1я тзы, г.зн. плебей­ская частка жыхароу, заставалася у баку ад барацьбы. Вышкам тавота характеру руху стала прым!"рэнне старой i новай Рады, Пас-ля дйуг1х иерагаворау пам!ж iMi у 1608 г. быу заключаны "угодный лист", паводле якога новая Рада пасля заканчэння тэрм{ну ceaix па^намоцгва^ пав!нна была здаць уладу старой Радзе. У новую Раду уводз!уся ета^лешк гарадской вярхушш - nicap старой Рады Шкодьш Тап{чэуск1.

Аднак пагадненне не зияло супярэчнасцей, не утаймавала безза­конна дзеянняу Рады, у якой na-ранейшаму галоуную ролю адыг-

488

рывала багатае купецтва, цэхмютры. Глеба для барацьбы заставала-ся, "бунты и распри в Могилеве разрослись", - nicay гарадск! войт Яраш Валов!ч.

I барацьба успыхнула з новай с!лай у 1610 г., прыняушы харак-тар адкрытага паустання. Гараджане 1ван Харкев!ч, MiidTa М!льков!ч, Гаурыла 1ванов!ч, Mixaui Чабатар, Лазар М!хайлав!ч, Макс!м Тальбыш i 1сай Шчэнсны "адгаворвалг просты народ ад падпарадкавання уладам, забаранял! даваць магистрату устаноу-леныя падатм i зборы, пагражал! магистрату, простых людзей заклтал! не падпарадкавацца уладам, uanadani па ратушу i узла-малг браму, ударыл! у набат i заклгкалг да выступления супраць рады".

Аднак спроба узняць паустанне у 1610 г. пацярпела няудачу. Для пада^лення паустання был! выкарыстаны войск!. KapniKi жор-стка расправш!ся з паустаушымь Пяцьнайбольш акгы5^ных ираун-1коу паустання был! абезгалоулены. Мног!я яго удзельнш к!нуты у турму з наступкым выгнаннем з горада, !х маёмасць канф!скавана Лес С. М!тков!ча нам невядомы.

Повад для абурэння жыхароу Мазыра дау мясцовы стараста, як! падпарадкавау сваей уладзе частку мяшчан, аб'яв!^ !х сва!м! падда-ным! i пазбав!у магдэбургскага права. У адказ на гэга у кастрычн!-ку 1615 г. гарадск! плебс, ц!, як гаворыцца у дакуменце, "людз! свавольныя, люзныя" узнялюя на паустанне. Гэга з самага пачатку надало руху востры наступальны характар. Паустанцы утварыл! атрад з некалыах сот чалавек, Узбро!ушыся мушкетам! i шшай зброяй, яны напал! на замак, дзе знаходзш!ся стараста, замкавая адм!н!страцыя, шляхта. У час сутычк! был! заб!ты некальк! чыноу адмшютрацы!. Паустанцы заявш! аб сваей адмове ад уплаты падат-кау i паборау у казну, арыштавал! гарадскую вярхушку.

Гнеу паустанцау абрушыуся таксама на арандатарау, шляхту, якая жыла у горадзе. Навакольнай шляхце было забаронена заязд-жаць у горад пад страхам смяротнай кары. Блаираваушы замак, паустанцы захап!л! у горадзе уладу, выбрал! войта i усе належньгя казне наборы был! перададзены у даход горада.

Паустанне гараджан Мазыра, распачатае як барацьба за захаван-не саслоуных гарантый, у хутк!м часе разгарнулася у сацыяльна-

489

паштычны pyx гарадсюх нвоу супраць пануючага класа i гарадс-кой вярхунпа. Вартая yeari такая мера, ужытая паустанцам!, як забарона шляхце з'яуляцца у горадзе. Гэга адзшы выпадак сярод захаваушыхся звестак пра барацьбу гараджан, але ён ярка адлюст-роувае усю вастрыню сацыяльнага супрацьстаяння у горадзе.

Як закончылася паустанне, крынщы не паведамляюць. 3 судова-га разбору у вялжакняжацкш судзе можна меркаваць, што яно цягнулася некальи месяцау. Суд вымушаны быу пайсц! на уступю паустанцам. У 1622 г. ён прыняу рашэнне, паводле якога мяшчане, вгго знаходзипся пад уладай замка, атрымап! магдэбургскае права i перадавал!ся пад юрысдыкцыю гарадскога самашравання, у даход горада быу адданы шэраг паборау з гандлю i рамяства.