Лекцыя 25

БЕРАСЦЕЙСКАЯ ЦАРКОУНАЯ УНЫ

» Утягрюя гдэя у ВКЛ.

• Падрыхтоука i заг^вярджэнне унИ, яе умовы.

• Еарацьбауи'гяцкаи царквы за гснаванне i самабытнасць.

Ушяцкая щэя у вкл

Царкоуны раскол 1054 г. з'яуляецца адной з найвял^кшых неда-рэчнасцяу чалавечай гюторьн, негатыуныя вытш якога вось ужо амаль тысячагоддзе зведвае на сабе увесь хрысщянск! свет. Kipay-шк! праваслаунай i катал щкай канфесш выношваш щэю скасаваць збудаваную вякам! загародку пам!ж цэрквам! i 5Ьмацн1ць хрыс-щянства праз яднанне.

1дэя унн то зам!рала, то зноу уваскрасала. Была i спроба яе рэал1зацш у 1439 г. у Фларэнцьп, Тады упершыню удалося пры-м!рыць грэкау з рымскай царквою. Пад Фларэнщйекай ун!яй стаяу подп1С маскоускага М1трапал1та. Фармальна яна пашыралася i на Вялшае княства Лтоускае, але фактычна не была тут ажыццёулена.

У XV ст. ун!яцюя тэндэнцы! был! вельм! моцным! у ВКЛ, якое больш за 1ншыя дзяржавы адчувала негхгыуныя наступствы падзе-лу хрысцшнства. 1дэя царкоунага саюза мела у грамадсюм жыцщ княства духоуна-культурныя i рэл{гшна-царюоуныя каран!. Kapani гэтыя у геапап1тычным станов!шчы ВКЛ памок Усходам i Захадам: пам!ж дзвюма магутным! пал^тычным} сшам! — Польшчай i Mac-коускай дзяржавай i двума сусветным! рэл1г1йным! цэнтрам! — Ватыканам i Канстанщнопальск1м патрыярхатам. Тэты геапал!-тычны фактар, без ул5ку якога нельга правшьна ацан!ць мнопя падзе! нашай м!нуушчыны, абумов»у шмагвяковую барацьбу бела-рускага i у1сршнскага народау на чале са caaiMi ладэрам! за дзяр-жауны i культурна-рашпйны суверэштэт. 1мкненне ВКЛ да дзяр-жауна-цармоунай незалежнасщ выкл1кала узрастаючае супрацьдзе-янне як з боку Полынчы, так i з боку Масшускай дзяржавы. Кал! у адносшах з заходн!м суседам час ад часу удавалася дасягнуць пэу-ных кампрамЬау, аднос!ны з уеходн!м станавшся усе больш скла-данымь Пэуным колам у ВКЛ здавалася, што шляхам рэг1янальнай

413

уни (кал! правалшася ушя усяленская - Фларэнцшекая) магчыма вырашыць праблему супрацьстаяння на нашых землях Захаду i Усходу i стварыць самастойную царкву. Для шэрагу грамадсюх i рзлтйных дзеячау царкоуны кампрам!с з'яуляуся таксама сродкам штэгрзцьп у Заходнюю Еуропу. Падончана, што з дзевяц! абраных у княстве у XV ст. мпрапалггау пяцёра бьш ушатам! або прыхшь-шкам! ушяцкай щэь

Канфесшны антагашзм у ВКЛ npbiMyciy ужо Вггаута шукаць самастойныя шлях! царкоуна-рэл!пйнага развщця сваей дзяржавы. Князь дамогся стварэння Лггоуска-Наваградскай мпраполп, неза-лежнай ад Масю^скай, i вёу яе да яднання з Ватыканам, маючы на мэце стварэнне у сваей краже адзшай самастойнай царквы, без яе падзелу на польска-катал1ц1^ю i руска-праваслауную. В1тауту i яго пераемшкам не удалося увассЙ1ць гэты намер у жыццё. Таюм чы~ нам, ушяцкая щэя мела як экумен!чныЯ, так i пал!тычныя мэты.

Лггвшы, будучыя беларусы, а таксама украшцы, был! ад-носна падрыхтаваны да рэал!зацы! 1дэ1 унн. Гэга i папулярнасць щэ! хрысщянскага адзшства, i спецыф!чны, сфарм!раваны 200-га-довым суюнаваннем побач з KanuiiirreaM, менталпэт заходняга пра-васлауя, i масавыя М1жканфес1йныя шлюбы, i сувязь 5дэ{ ymi з 1Дэяй царкоунай i дзяржаунай незалежнасщ ВКЛ як ад Польшчы, так i ад МасковИ, а таксама з щэяй 1нтэграцы1 у еу^апейскую культуру, i узрастаючая пагроза дзяржаунаму 1снаванню ВКЛ з Ус-ходу i г. д.

Люблинская ун!я, Рэфармацыя i контррэфармацыя, завяршэнне працзсу фарм!равання усходнеславянск!х народнасцяу, ускладнё-нае дэнацыянал1зацыяй сацыяльных вярхоу, стварыл! новую геапа-лггычную с!туацыю ва Усходняй Еуропе i новую культурна-раш-пйную с!туацыю на тэрыторы! Беларус! i Укра1ны. Праваслауная царква, што з'яулялася адной з асноуных крынщ i носьб!тау духоу-насщ, асветы, л!таратуры, мастацтва, этн^чнай адметнасщ, знахо-дзшася тады, паводле слоу сучасшка, у стане "упадку, знишченью и опущенью". Стала вщавочным культурнае "спазненне" беларус-кага i укра!нскага грамадства, арыентаванага на В]зантыю i яе куль­туру, якая стращла лщз!руючае станов1шча у хрысщянсюм свеце, ад цэнтральна- i заходнееурапейсих кра!н.

414

Як щэолап контррэфармацьп, так i творцы ymi, гэтак i апалагега праваслауя галоуную прычыну адставання бачьш i у няздолънасщ пра-васлаунай щрквы стварьщь надежную сютэму адукацш, падрыхта-ваць кадры высокаквагафжаванага духавенства, разв!ць багаслоускую навуку i прапаведнщкае майстзретва. Царква апынулася те ^ стане задаволщь духоуныя патрэбы грамадства, губляла свой аутары-тэт, падау прэстыж святарства. Ш словах П. Скарп, на Pyci "попы схолопели, а наука упала", На вялиеую натрэбу "закладанья школ и наук вольных" указвау у 1593 г. свецю лздзр беяарускага i украшскага праваслауя магнат КЛстрожск!, асабшва "для цвиченья духовным пыльно потребо, ... бо за яшм, иж наук нет, великое грубшнство в наших д)ясовных умножилося". Захады праваслаунай вярхушю па рэ-фарм!раванню культурных асноу дзейнасщ сваей царквы аказал!ся маяаэфектыуньш!. Як прызнавау у 1595 г. берасцейсю етскап ЬПацей, саборныя пасгановы "з стороны школ и друшрни и иншых речей церкви Божой потребных, же я тому досыть не deem ".

Дэградацыя праваслауя датвшау i pycinay была складаемай крызюу усяго усходняга хрысц1янства i яго вытош - у падзенн! палггычнага, рэл1гШнага i культурнага уплыву i прэстыжу захопле-най туркам! В1занты1. У тых умовах шукаць паратунку i культурнай дапамог! у барацьбе з адноуленым i узмоцненым катал]'цтвам i рэфармацыйным! плыням! ад Кянстанцшопальскага патрыярхату не лрыходзшася. З'явшася думка, шго заяежиасць ад яго бескарыс-ная i наваг шкодная. Рыхтуемае адступленне матывавалася адсут-насцю "жадной утехи и допомоги в церковных справах " з яго боку, Выключалася i арыентацыя на створаны у 1596 г. Маскоуск! патры-ярхат, яю прысвойвау сабе мю!ю "трэцяга Рыма", бо "великое гру-биянство, упор и забобоны суть в народе Московском". Акрамя таго, пасля спусташальнай Л!вонскай вайны распаусюджвання уп­лыву MacKoeii баялюя.

Затое прыцягальны прыклад дужоунага уздыму дау пераадолеу-шы рэфармацыйны крызю катал1цк1 Захад. Езу1ты паусюль, i у Рэчы Паспалггай, заснавал! добрыя школы, вылучыл{ красамоуных прапаведн!кау, таленавпых пюьменшкау, выдал! каштоуныя imiri, пазакладал! друкарш i аздаравш! касцёл. Катал !цк! кл!р аказауся вышэй праваслаунага з пункту гледжання асветы. Гэтыя nocnexi

415

паказшп адставанне у"сходнеславянскага свету. А тут яшчэ вдэолап тнтррэфармацьи малявал! радужную карцшу яго жьщця пад апе-кай рымскай куры!. Захад прапаноувау гатовыя мадэл! рэформау для Кдеускай мгграполн.

Але значная частка праваелаунага духавенства займала ахоуна-кансерватыуную пазщыю i у сва!м непрыняцщ "лацшства", адмау-ленш набыткау еурапейскай рэл1гшнай i свецкай культуры пра-водзша палггыку духоуна-культурнай {заляыьи Беларус! ад заходня-га свету. Тыя ящэры &яаруска-украшскага праваслауя, яюм! руха-ла шкненне павесц! свае народы па дарозе езфапейскага прагрэсу, пайшл! на наладжванне дыялогу з Захадам. Ун1я абяцала 1м, без страты пасад, далучэние да яго багатых 1нтэлектуальных дасягнен-няУ- Шлях пераадолення крыз!су i аднаулення бачы^ся у выхадзе з царшунай i 1дотьтурнайарб1ты В1зантьи i пераходзе пад ираунщтва другога сусветнага хрысщянскага цэнтра.

Завяршалася фаршраванне беларускай i укра}нскай народнас-ця^. Да сярэдз!ны XVI ст. праваслауе з'яулялася адным з этна-кансал{дуючых факгарау^ Але у новай духо^най i этна1дотьтурнай С1туацьп яно праяшла нягнуткасць i няздольнасць "перабудавацца" з ул!кам 1нтарэсау гэтых народнасцяу, у той час як расшская пра-васлауная царква з усталяваннем Маскоускага патрыярхату набы-вае нацыянальны характар. На хвал! Адраджэння i Рэфармацьп у Еуропе узн!каюць 1ншыя нацыянальныя цэрквы: у ЧэхН (ryeisM), у Герман]) (лютэранства), Швейцары! (кальв1Н!зм), Англн (англ!-канства). Зараджэнне у выглядзе ун!яцтва беларускай i укра1нскай нацыянальнай царквы цапкам уп!сваецца у культурна-пстарычны кантэкст таго часу. Няудалыя спробы ун!яцкага к{раун!цтва ства-рыць у другой чвэрщ XVII ст. уласны патрыярхат пацвярджаюць гэты намер.

Заключэнню Берасцейскай унп папярэдН1чала спецыф!чная моу-ная С1туацыя: палан!зацыя (тады яшчэ добраахвотная) панукмага класа, патрз^а у лац!не як сродку адаптацьн да заходнееурапейскай навук! i культуры, штучнае падтрыманне праваслаунай царквой зжываушай сябе царкоуна-славяншчыны i, галоунае, абуджаная Рэ-фармацыяй ц1кавасць да нацыяиальных моу. Яшчэ В.Цяпшск1 асуд-жау тых паноу, яия "i тсьмом сваш, а звлашча у слове божым

416

устыдаюцъ ". Прыхшьшк! уни адчувал! патрэбу шырокага дапуш-чэння рсднай мовы у царкву i школу, недахоп на ей канфесшнай лггаратуры. Як nicay у 1595 г. 1.Пацей, "люди народу нашого Рус­ского тое згоды светое бегають" таму, што "коли письма и книг светых отец, до таковых речей ^потребных в ношам языку не маем, а чужим вергапи не хочем, аяе все людское гоним, а своего лепиюго не покажем".

Не паспел! аформщца беларусю i украшск! этнасы, як на ix абрынууся удар палатзацш, якая »шла праз касцёл. Многёя з маг-натау i шляхты inuii у Рэфармацыю, а праз яе — у каталщызм. "Люди наиюе религии згоршили,... — nicay у 1593 г. теусш ваяво-да, — многие, насмеиваючисе з нее и опускаючи, до розмаитых сект утекают ". "... Што ся в моей епископии Берестейской deem, — скардзгцца Пацей (1595 г.). — Але то горшое злое, же отпада­ют не по одному, one громадами, видячи нашу пепотужностъ; а потом Бог то ведает, з ким ся застанем". Праваслау ная царква страцша сваю эяпу — шташгенцыю. Трэба было ратаваць паству ад переходу на лацшск! абрад. Пошум рэлтйнай альтэрнатывы правасла5^ю i каталщызму, прывял! мясцовых хрысц^янсюх лздэрау да да} царко^най ynii. Падб1раючы канфес!ю "пад сябе", яны аддал! перавагу сувязям з заходнееурапейск'ш светам.

TaxtM чынам, пэуныя духо^ныя i свецк!я «золы разарванага Люб-л!нскай ушяй на частк! Вял1кага княства Л1тоус1сага ^бачыл! у цар-коуным яднанн! шлях да духо^нага адраджэння беларуска-yiqja-шскага грамадства i умацавання яго купьтурна-рэлИйнай i этшчнай асобнасц! у праваслауна-катал1цк1м атачэнш.

У апошняй трэц} XVI ст. Ватыкан у ceaix планах распаусюдж-вання уплыву на праваслауны Усход звярнуу асабл!вую yeaiy на беларуск!я i украшсюя земл1. Заснаванне Маскоус1шга патрыярхату у 1589 г. узмацнша праваслауе на расШеюх землях, Таму Ватыкан паспяшауся з набл!жэннем да сябе другой частк! усходнеславянска-га свету. Праз ушю ён яамерва^ся кампенсаваць страту ceaix пазь цый i мшьёнау верн!кау на пратжтанцюм Захадзе. Намеры папства супал! з 1мкненнем палпънеау Рэчы Паспал1тай умацаваць дзяржа-ву, якую раздз{рал! рэл1гШныя супярэчнасщ праз адз1навер'е ycix падданых.

14 Зак. 82

TaidM чынам, рэлтйная згода 1596 г. з'явшася у¹ вышку збегу як комплексу еурапейсих рэл!пйна-палггычных адносш 60—90-х га-доу XVI ст., так i унутраных абетавш. Яна была дасягнута трыма раунапрауным! партнёрам!: Ватыканам, Польшчай i Лггвой у асо-бе беларускай духоу^ай iepapxii i частм свецкай злпы, ножны з яшх меу свае штарэсы i правсщну уласную лшио J? царкоунай сферы. Два першых разглядал! унно (грэка-катащцтва) як пера-ходную ступень у рыма-каталщтва. Апошш дастаткова паслядоу-на адстойвау мясцовыя рэл!г1Йна-пал!тычныя i этнакультурныя 1нтарэсы.

Падрыхтоука i зацвярджэнне уни, яе умовы

1596-ы год абумоуяены 1589-ым. 3 павышэннем статуса маскоу-скай праваслаунай царквы павшна была вызначыць свае месца ва ускладнёнай канфесШнай с1туацы1 i Шеуская мпрапол1я. Асцярога духоунай залежнасщ ад Масквы, боязь яе ваенна-палпычнай с!лы, зведанай у Л1вонскай вайне, разам з незадаволенасцю духоуным юраун1цтвам Канстанц1нопаля штурхнул! беларуска-укра!нскую 1ерарх1ю у абдымю Рыма. Нямецк! гюторык Э.В1нтэр слушна л1-чыць Брэсцкую ун!ю плодам канфл1кту славянсмх народау, нажа­тым рымскай курыяй.

Ушя была прынята не паспешна i бяздумна, а пасля працяглых роздумау i шматл!их сустрэч. Яе падрыхтоука доу^сылася пяць гадоу. На саборах, парадах, перамовах з прадстаун{кам1 Ватикана выкрышталёувал!ся яе умовы. Тады ж паустала пытанне аб гаран-тыях забеспячэння самабытнага абл1чча, асобнасц!, правоу i пры-вшеяу сваей царквы. Заходняя пазщыя навязвання нераунапраунага саюза, sad мысл!^ся польсюм! i ватыканск1м1 колам! як пераходная ступень да поунага акатал1чвання, была разбита на тых перамовах. Падтрыманы уладам! ВКЛ, беларуска-yKpaiHCKi enictcanar агаварыу, што уступщь у саюз з касцёлам, толыа "заховавши вг^але церемо­нии и обрадки хваяы божое и сакрамента светые водлуг звычаю стародавнего церкви восточное,, только поправивши некоторых певных артикулов, которые соединению перешкажали, абы по старому было ".

1нщыятарам1 i выканауцам! задумы стал! уладз1м1рск1 i брэсцк!

418

enicKan 1пацШ Пацей i луща ешскап Юрыла Тарлецю. Спачуванне i падмогу яны знайшш у асобе караля i князя Жыпмонта Вазы i канцлера ВКЛЛьва Caneri.

Адам (у манастве 1пацш) Пацей (1541—1613) — шляхщч, вы-хадзец з праваслаунага роду з Берасцейшчыны. Атрымау пачатко-вую адукацыю у пратэстанцкай школе пры двары вшенскага ваяво-ды, канцлера Вялисага княства Лш>ускага Мнсалая Радивша Чор-нага, як] быу^ найбольш заузятым рэфарматарам на Беларус! i пак-лау усе свае багацце ды аутарытэт на справу узмацнення новай веры. Рэфармацыя у 50—60-я гады XVI ст. стала усеагульным захапленнем, не дз!ва, што малады Пацей, як! жыу у кальвшгсцюм асяродку, перайшо^ з праваслауя у пратэстанцтва. Але пазней зноу* вяртаецца у веру бацькоу. Пасля заканчэння школы Адам атрымау вышэйшую адукацыю у адным з ушверсггэтау^ Польшчы, потым некальк! гадоу выконвау абавязк! сакратара пры князю М1калаю, спасщгаючы азы дыпламатьп i пал1тык1. Забяспечаны падтрымкай Радз1вша, Пацей меу блшкучую кар'еру.

Пакрысе ён пачынае адыгрываць важную ролю у жыцц{ Бе-расцейскага ваяводства. Ён займау давол! высок!я пасады у Вял1к1м княстве Л]тоуск1м i карыстауся аз'тарытэтам як пал!тык. Спачатку быу прызначаны nicapavt у земск1м судзе i, здабыушы на гэтай пасадзе аутарытэт разумнага i дзеиснага чалавека, пас-ланы у 1569 г. на Люблшск! сойм прадстауляць берасцёйскую шляхту, там удзельшчау у падп1санн! дзяржаунай ymi пам!ж ВКЛ i Польшчай. Потым Пацей займау пасаду берасцейскага суддз! земскага, шравау зборам падатка^ у ваяводстве, удзельн!чау у Л1вонскай вайне. У 1588 г. новы кароль Жыг1монт III прызначыу яго берасцейск1'м кашталянам i сенатарам. Гэтым заканчваецца свецкая дзейнасць пана Адама. Уплывовы праваслауны магнат Канстанц!н Астрожск! схшяу яго да заняцця вакантнай пасады уладз1м!рскага i берасцейскага еп!скапа. У 1593 г. Адам пастрыг-ся у манаства i быу рукапаложаны М1трапал1там л!тоусим Mi-хашам Рагозаю у сан еп!скапа.

На саборы праваслауных епюкапау у Бярэсц! вяснон 1595 г. была абвешчана дэкларацыя аб рашэнн! заключыць «шоз э к«а-царквой. Яе падшеал! шеуск! М1трапал1т Рагоза i усе enic-

419

капы Вялжага княства Лггоускага, акрамя львоускага i перамышль-скага. Сабор упаунаважыу I. Пацея i К. Тарлецкага на далейшыя перамовы з каралём i Папам Рымсюм, i пры дасягненш згоды — на правядзенне акта уни.

Усяго бьшо выпрацавана 33 артыкулы-умовы царкоунай згоды^ гаранты! яюхтрэба было дамагчыся перш чым прызнаць над сабой упаду Рыма. Тэты праграмны дакумент ун!ятау утрымл!вау не-калыа блокау пытанняу: дагматычныя, абрадавыя, кадравыя, маё-масныя, моуныя, узаемаадносшы з дзяржавай, касцёлам, адзначэн-не святаУ i шшыя. 1х складальшю паслядоуна праводзии у жыццё уласную царкоуную i нацыянальную лшио. Забяспечвалася багас-лоуская, л!турпчная i арган!зацыйная самабытнасць новастварае-май царквы. Артыкулы был! заклпканы нейтрал!заваць небяспеку лац1нЬащ>п i палан!зацьп. Ьс форма i змест абвяргаюць стэрэатып аб поуным падпарадкаванн! беларуска-укра!нскай праваслаунай царквы рымскай i расчыстцы шляху для польска-каталщкай куль-турна-рзл1г!йнай экспансИ. У im спалучьш1ся элементы старога i навага, айчыннага i чуяшземнага.

Перамовы з прадстаун1кам! касцёла i дзяржавы вялюя асобна. Папа Рымск] i кароль-князь з павагай паставШся да правоу правас­лаунай царквы ВКЛ. Зацверджаныя iMi у 1595—1596 гг. артыкулы не бьии ix ласкай, але утрымл1вал1 яе даун!я i абгрунтаваныя правы i школ! у далейшым не аспрэчвалшя. Згодна з 'mi жыла i дзейшчала царква.

Этнакультурную своеасабл!васць i адасоблены статус царквы гарантавал! наетупныя артыкулы: 6. "Календарь новый, если не может быть по старому, примем, однако без нарушения Пасхалии и других праздников, ... поскольку имеет некоторые свое особенные праздники, которых Панове римляне не имеют..." (Удакладшм, што, ушчваючы "хлопскае разумение каляндарных навш" — непрыняц-це грыгарыянскага часал!чэння народам, ун!яцкая царква жыла па старым, юлЫнсюм календары). 10. "Митрополии и епископства и другие достоинства давать только людям народу русского..., чтобы были нашей религии". 15. "Если бы кто временем из нашей рели­гии, пренебрегая своей религией и церемонией, захотел присоеди­ниться к римским церемониям, чтобы таковой не был принят..." 25.

420

"Монастыри и церкви наши русские пусть не обращаются в косте­лы..." 29. "Чтобы тех, кои были наказаны епископом, в римской церкви не принимали и наоборот".

Новае веравызнанне утваралася шляхам трансфармащй правас-лауя з захаваннем дастаткова жорсткай пераемнасщ. Яно адца-лшася ад праваслауя i не злиюся з каталштвам — у гэтым яго спецыфжа. Тэта была спроба ^згадаць новую форму panirii на в1зантыйска-усходнеславянскай аснове з выкарыстаннем заходн1х традьщый. Яна складвалася, не адмауляючы i не разбураючы папа-рэднюю. Наваг праваслауны палемют прызнау, што прыхшьнш унп "все наше церемонии и веры вызнанья и сакраменты все юж хвалят, только же быхмо папежа за голову признали".

На першых парах пасля Берасцейскага сабора наогул здавалася, што ашяюх змен у рэлпчйным жыцщ не адбылося, акрамя як прыз-нання Папы Рымскага ганаровым галавой Наурад щ можна асп-рэчваць распаусюджванне, асабл!ва у далейшым, на уньяцтва ката-лщкай дагматык!, але знешн^х форм усходняга традыцыянал1зму яно трымалася вельм! упарта. Заходн^я элементы, як правша, был! вышкам свядомага выбару ун!яцкай царквы. Toe, што прыуносшася штучна, прымусова, звычайна не прыжывалася на мясцовай глебе. Пры увядзенн! ун!яцтва не было радыкалышй ломк! рэл!пйных народных традыцый i звычаяу. У адваротным выпадку яго творцы засталТся б у гзаляцьн. Ды и палажэнне аб упам1нанн1 Папы Рымс­кага у набажэнстве як абавязковае для ycix было замацавана тольи на Замойсим саборы 1720 г. Восенню 1595 г. Жыпмонт Ш звяр-нууся да падданых сваей дзяржавы з универсалам, у яюм абвясц!^ рашэнне вышэйшага праваслаунага духавенства аб ynii, якая пат-рэбна Рэчы Паспалггай для 5Ьмацнення яе цэласщ, i закл1кау у "доброй волг i любвг" прыняць ушю.

Тады ж Пацей з Тарлецкм паехал! у Ватыкан, дзе 23 снежня на пасяджэнн! калегн кардыналау з удзелам папы Кл1мента УШ была урачыста абвешчана ушя. Яны выступш! з прамовай: першы — на лацше, друг! — на рускай мове, i перадал! Папе Рымскаму акты з умовам! прызнання праваслаунай царквой Рэчы Паспалггай яго улады над сабой i злучэння з катал{цкай царквой. Рымси першас-вятар выдау булу аб унН, якая рэгламентавала умовы злучэння,

421

сярод ix дазвол на захаванне усходняй абраднасщ. У гонар падзе! у Ватыкане быу адбпы медаль з надгпсам "Ruthenis receptis" ("На пераварочванне (схтенне) рускюс").

Новы наюрунак хрысщянства — ушяцтва — быу аформлены на Берасцейскш саборы 6—9 кастрычшка 1596 г. Дзяржауную ула-jjy на 1м прадстауляу канцлер Леу" Сапега i шшыя урадауцы. Пра-васлауная апазщыя правяла талы у Бярэсщ свой Сабор. Ён аб'яв1у {мшчмент ушящам уладыкам, адлучыу ix ад царквы i выракся цар-коунай еднасць

Каралеуск! универсал 15 кастрычшка 1596 г. зацвердз1у царкоу-нае злучэнне. Урады Вял!кага княства Л1тоускага i Полынчы, Ва-тыкан пачал! афщыйна Л1чыць ун!ю адбыушымся фактам.

Барацьба ун!яцкай царквы за !снаванне i самабытнасць

Канфл{ктнасць Берасцейскага сабора была перанесена на гра-мадства. Яно забурлша. Прамоуцы з царкоуных кафедр, палем^сты са старонак ceaix кжг вяшчал! народу pro i contra унп. Наваг летап1сец занатавау: "У Берестъю нашелся было человек якийсь простый, который великие речы мовия, же страх слов его людей преникал, ... и напоминал, абы люде своей веры мощность держа­ли". Новае зерне рэл!пйнага супрацьстаяння транша у толью што сфарм!раваную беларускую народнасць, якая ужо паспела зведаць удар палан!зацы!. Hacrpoi i «лмпатьи разышлшя: моцнае жаданне царкоуна-рэл1Г1Йнай рэформы у адных i агща да яе у друг!х. 1дэо-лаг1 кожнага з гэтых лагерау был! упэ^нены, што менав!та яны адстойваюць прауду, выказваюць 1нтарэсы усяго этнасу, ад 1мя яко-га i выступал!.

1596-ы год абудз1у у народзе вял!к!я дрымотныя сшы i падщтур-хнуу да уздыму яго этн!чнай самасвядомасщ. Кал! у эпоху Адрад-жэння i Рэфармацьн яна праяулялася найперш на узроун! перада-вых дзеячау культуры (Ф.Скарына, С.Будны, В.Цяп1нск1), то цяпер — масава. Духавенства з розных прыступак 1ерарх1чнай лесв!цы, магнаты i шляхта, брацтвы, гараджане спяшалшя засведчыць свае адносшы да берасцейскай згоды. Як яе прыхшьшш, так i пращунш укладвал! кожны свае разумение у¹ паняцце нацыянальна-рэл1г!й-нага патрыятызму. У першых ён праяуляуся у жаданн! духоунаг*

422

адраджэння свайго народа праз "паправу" царквы з выкарыстаннем вопыту каталщкага Захаду. Ун1я усведамлялася iui справай годнай, заионнай i наваг выратавальнай ва умовах канфесшнай напру-жанасщ i щеку з боку касцёла, з яюм яны намервалюя штэгравацца "без образы сумлення i веры ". "Не л^чы греком, am стыдом того, што гтиыя народы без стыду i без граху зрабШ", — пераконвау у 1628 г. Вшенскае брацтва выдатны царкоуны i грамадсю дзеяч, вучоны i тсьменшк М.Сматрыцкк

Творцы унн был! упэунены у¹ яе м1ратворчай рол!, бяскрыудным характары, шчыра да яе 1мкнул1ся i клапацшся аб добрасумленных i пристойных метадах яе распаусюджвання. Яны Л1*чыш сябе пера-емжкам! задумы i справы, атрыманай у спадчыну ад продкау: 'Тэта едиасць не ад нас пачалася, а тут у дзяржаве дауно была, але толькг злым! людзьмг затаена", — паведамляу м!трапал1т 1.Пацей канцлеру ЛСапегу аб знаходцы у Вшьн! i Лаурышаве ста-ражытных рукапюау, што гэту даунасць пацвярджал!.

Далека не усе беларуска-укра!нскае грамадства пагадзшася тады з так!м г1старычным выбарам еп1скапату. Тагачаснаму чалавеку, выхаванаму на рэл!г!йным светапоглядзе, парушэнне шасщсот-гадовай праваслаунай традыцы! уяулялася катж;трофай, цяжк!м элачынствам, якое пагражае вечнай карай. Праваслауная апаз1цыя выяуляла свой патрыятызм недапушчэннем змен у царкве у пра-заходн!м духу, бо той нёс з сабой пагрозу дэнацыянал1зацы1, адда-насцю Канстанц1"нопальскаму патрыярхату, ад якога у свой час Бе­ларусь прыняла хрысщянства. Што да праваслаунай шляхты, то тады яна не жадала прынесц! свае рэя!г1Йныя перакананн! у ахвяру дзяржаунай палпыцы.

Апазщыя была не_супраць ynii у прынцыпе, але супраць яе рэг!янальнага характару — яна хацела "унГверсальнага злучэння усходняга i заходняга хрысц!янства. Па-другое, адмове ад падпа-радкавання патрыярхам i прызнанню прымату Папы Рымскага прощпастаулялася згода, заснаваная на парытэце двух сусветных хрысц{янсих цэнтрау. Ушя, у яе берасцейсим варыянце, правас-лауным артадоксам убачылася як здрада веры продкау, свайму на­роду, Айчыне, знявага нацыянальных традыцый. За царкоуна-рэ-Л1Г1йным союзам 1596 г. на стагоддз! замацавалася рэпутацыя на-

423

цыянальнай здрады, а яго дзеячы зняслаулены i асуджаны на прак-лё», Грамадству навязвалася думка, што ушя нясе звяржэнне пра-васлауя, дэнацыяншпзацыю i усюды будзе уведзены каталщызм. Любы рэверанс Пацея, Руцкага i ix пераемшкау у бок Захаду пада-вауся як абраза нацыянальнага i рэлшйнага самалюбства правас-лауных беларусау.

Наладз1ушыя ужяцк! экеперымент епгскапы не змапп ,прадба-чыць такога моцнага масавага супрацдулення. Тады усе здавалася прасцей: падпарадкаванае духавенства i паства пойдуць за сва!ш пасты рам!. Але намеры шщыятарау царкоунага прым!рэння праз яднанне наткнулюя на неразуменне i байкот праваслаунай боль-шасц!, якая не прызнала ix рэформы. Паводле слоу Пацея, "вместо подякования иядячности за стороне наша, у великуюненавистъ и s неласку до своих же прыгали. Также не топко слов ушчгтяивых пасма вшетечного насмотрелися есмо и наслухапися, але наконец и погрозок и небетечностъ здоровья нашего увезде полно ".

Нацыянальна-рэл1пйныя пачуцщ дасягнул! высокай ступен! на-палу у канцы XVI — першай палове XVII ст. Барацьба вакол цар­коунага аб'яднання сведчыла аб росце этн1чнай, культурней, ricra-рычнай самасвядомасц! беларускага народа. Беларусь перажывала тады перыяд пасюоранага нацыянальнага разв1цця. Аднак замест чаканаи кансалщацы! раз'яднанага рэл1г!яй народа ун1я на першым этапе сваей гюторьн яшчэ больш напал!ла канфесШную атмасферу, стала крынщай канфрантацы! i далейшага пагаыблення этшчнай дэзынтэграцы! па веравызнаучай адзнацы. Рэл1пйныя рэфармата-ры намагал!ся павесц! па берасцейсюм шляху усю беларуска-^к-ра}некую царк»у, але тайнае пасвячэнне у 1620 г, новай праваслау­най iepapxii унесла у яе раскол, пасля чаго ужо не магло быць размовы аб адзшай тт\ развщця.

Ун1яцтва заваёувала сабе месца ва усходнеславянск!м свеце, ужо падзеленым на сферы уплыву пам!ж праваслауем i катал1цызмам. Як i тыя у свой час, яно избывала прыхшьнасць мае найперш культурна-стваральным! метадам!, як i яны, мела дзяржауную падт-рымку i гэтак жа не пазбегаа прымусу, Колькасць паслядоун!кау новай веры спачатку была нязначнай. Але паступова яна усе больш заваёувае с!мпаты! народа. Даследчык! адзначаюць паварот у на-

424

строях шляхты у яе бок у 30-я гады XVII ст. Ушяты у друпм— трэщм пакаленш ужо л!чыл! яе роднай верай, якая дасталася у спадчыну ад бацьшу i дзядоу". Рэформы мпрапашта 1.Руцкага i А.Сялявы умацоуваюць царкву. Стабшзацыя уныцгва адбылася у 30—40-я гады XVII ст. Яно стала верай, галоуным чынам, сельека-га насельшцтва, гарадешх шзоу, часпу дробнай i сярэдняй шляхты. Магнаты i у большасш сваей шляхта пасля падаулення Рэфармацьл адцавал! перавагу каташцтву. У апошняй трэщ XVII ст. вера {стогна пашырае свае пазщьп, на мяжы XVII—XVIII стст. становщца са-май масавай i пачынае адыгрываць ролю традыцыйнага царкоунага {нстытута. А еучаснш! л1кв!дацьп ушяцтва у канцы XVIII—XIX стст. адзначаш закаранеласць народа у сваей веры.

Побач са шчырым! утятам!, яюя свядома прынял! гэга спавя-данне, был} i "нявольныя", або фармальныя — загнаныя туды пры-мусам i схшьныя пры зручным выпадку к1нуць иавязаную im рэ-л!гио. Acaojiiea шмат так!х было на усходзе Беларус! — раёне манапольнага да сярэдзшы XVI ст. панавання праваслауя.

Г{сторыя царкоунай yHii — гэта барацьба за паварочванне ^сяго беларуека-украшекага праваслауя на берасцейск! шлях, на пераа-рыентацыю 1^льтурна-рэл1гшнага жыцця з Усходу на Захад i у тон жа час 1мкненне да умацавання ceaix паз1цый у духу самастойнасщ i асобнасщ ад заходняга хрысц{янства.

Першым папрацавау на гэтай глебе I. Пацей. Наваг псторык М. Каялов^ч прызнае, што Пацей "сттгр> са сваей унгяй памЬю Русею i Полыичай, праваслауем i лацтствам". Асабл1ва шмат apa6iy для надання арган1зацыйнай зграбнасщ, павышэння культурнага з^зроу-ню i захавання у самабытных формах ун!яцкай царквы, якая апыну-лася на раздарожжы пам!ж Усходам t Захадам, м1трапал!т L Руцю (1613—1637). Нарадз1уся ён у радавым маёнгку Руга непадалёк ад Наваградка у сямЧ прагэстантау. Вучыуся у Вшенскай кальвшюцкай школе, Пражсюм, а потым Вюрцбургсюм (у Баварьп) утверсп-этах, атрымау звание доктара фшасоф!!. Перахрысц^уся у катал!цтва. По­тым вучы^ся у грэчаскай калегн 5^ Рыме, якая рыхтавала высокааду-каваных ун!яцк!х мю!янерау, праз яшх Папа Рымсю 1мкнууся пашы-рыць сваю духоуную уладу на праваслауным Усходж;. Там па наста-янню папы KniMCHra VIII перайшоу ва унЫцкае праваслауе.

425

Пасля вяртання на радз!му 1оЫф Руцк! прызначаецца 1.Пацеем рэктарам ушяцкай манаскай школы у Вшьш. Ён выношвау планы перабудовы духоунай адукацьм, аргашзацьп ушящсага манаства у Базыльянск! ордэн (ордэн св. Васшя Вял1кага), прыняу манаства, цалкам аддау сябе справе ymi. Ва ушяцтве Руцк! бачыу тую сшу, якая павшна кам-небудзь аб'яднаць праваслауе i каталщтва. У 1613 г., пасля смерщ I. Пацея, ён быу прызначаны грэц!м ушяцюм мгграгшнгам. Рэаргашзаваны jm Базыльянск! ордэн шмат spa6iy для умадавання i распаусюджвання унп на землях Беларуси i Ук-ра!ны. Ордэн сканцэнтравау у ceaix руках усю с1стэму адукацы!, падрыхтоук! багаслоуск!х кадрау, кн!гавьщавецкую дзейнасць ун1-яцкай царквы i зраб!у иэуны уклад у развщцё культуры Беларуси. У 20-я гады Руцю актыуна yflseflbHiqay у л!таратурнай палемщы пам!ж прых!льн}кам{ ушяцтва i гфаваслауя. Асноуныя спрэчк! тады вял!ся пам^ж Мялещем Сматрыцк1м, з праваслаунага боку, i I.B. Руцк1м - з ушяцкага. Pymci пакшуу пасля сябе багатую Л1таратурна-публщыетычную спадчыну на старабеларускай, лащнскай i п-аль-янскай мовах.

Балансаванне памок дзвюма цывШзацыям! у пошуках ceaix шля-хоу разв!цця для беларусюх i укра!нсюх зямель парадзша супраць-легяыя, узаемавыключаючыя ацэнк! яго рэшпйнай пал1тык1. Адны абвшавачвал!: ён дапусщу ва ун!яцгва стольк! "лац1нства", што яшчэ больш адштурхнуу ад яго праваслауных i наваг збянтэжыу ушятау. Падзяляем думку, што рэформы Руцкага был! нак!раваны на дуж>у-на-культурны уздым сваей веры i супрацьдзеянне уплывай ката-л{цкай царквы, асабшва моцным сярод адукаваных колау грамад-ства. У паслялюблшск! перыяд нацыянальна-культурны патэнцыял беларускай i укра!нскай народнасцяу быу значка аслаблены, бо на працягу аднаго-двух пакаленняу яны страцш сваю арыстакратыю i 1нтэлектуальную эл!ту, якая перайшла у катал1цгва, але у значнай меры не праз унш, а праз Рэфармацыю. Мпрапалп- вёу барацьбу за правы сваей царквы, супраць дэнацыянал1зацьи народау. Ён дама-гауся ад рымскай куры! забаранщь пераход i без таго нешматл1кай беларуска-укра{нскай шляхты на лац!нск1 абрад, бо з прычыны гэга-га царква нясе вялж1я людсюя i маральныя страты. Ён паграбавау, каб езу1ты спынш! перацягваць беларускую i украшскую моладзь у

426

свой абрад, пагражаючы $ адваротным выпадку забаранщь бацькам пасылаць дзяцей у ix школы, i {мкнууся да стварэння сваей силэмы асветы для падрыхтоую духоуных кадрау. Вьщадзены у 1624 г. у адказ на гэтыя хадайнштвы дэкрэт Урбана VHI спыьиу масавае спа-кушэнне ушятау у "вышэйшую" веру i выратавау значную частку беларуска-украшскай шляхты для ушящсай царквы. Дэкрэтам ваты-канскай кангрэгацьи распаусюджвання веры 1627 г. базыльянскЪс манахау дазвалялася прымаць у каталштва толью з астата дазволу у кожным канкрэтным выпадку Рыма, а "рускаму ушяцкаму народу" наогул быу забаронены пераход у лацшетва. Дзеля аб'ектыунаещ адзначым, што пайсщ на таю крок Ватыкан падштурхнула таксама жаданне зацвердзщь унш на беларуска-украшсюх землях ва умовах барацьбы за легал1зацыю новай праваслаунай iepapxii, тайна пасвя-чонай у 1620 г.

Маючы значны уплыу на унутраную i знешнюю пал1тыку Вя-л1кага княства Л1тоускага, Руцк1 {мкнууся да "ун!версальнай" ymi — аб'яднання праваслауных i ун!ятау у рамках адной царкоунай арган!зацы! — i дамагауся адм1нштрацыйнаи незалежнасщ ад Мас-квы, Канстанц1нопаля i Рыма шляхам стварэння уласнага патрыяр-хату. Гэтай щэяй ён мог зац{кав1ць нават некаторых ceaix правас­лауных апанентау, у прыватнасщ, М.Сматрыцкага. Заснаванне но-вага цэнтра хрысщянства узняло б прэстыж княства сярод кра!н Еуропы. Але гэты план наткнууся на варожыя аднос!ны Папы Рым-скага, як! баяуся, каб аб'яднаная царква не выйшла з-пад яго мана-польнага кантролю; не выкл!кау ампатый у польскага караля, яи не жадау умацавання княства; супярэчыу штарэсам Масквы i i^h-станщнопаля i, урэшце, не быу падтрыманы праваслауным! сваей дзяржавы. Аддаленыя г!старычныя перспектывы i значэнне праек-та Руцкага для кансалщацьт! беларускага i украшскага народа)' усвядомш! тольк1 Л1чаныя асобы таго часу.

Буйным дзеячам ymi быу полацк! apxienicxan 1асафат (свецкае 1мя Ян ц! 1ван) Куацэв1ч (1617—1623), выхадзец з Уладз1м1ра Валынскага, з праваслаунай рамесшцкай сямЧ. Сшнчыу Вшенскую езу!цкую акадэмш, у 1604 г. бы^ пастрыжаны у манах!, прыня^ 1мя 1асафат, стау адным з самых рупл1вых прапаведшкау ун11. Яго кра-самоуства не раз дасягала мэты, за што атрымау ад праваслауных

427

мянушку "душакват". Выступау" ён i на багаслоускай шве. У 1608 г. выдау на польскай мове Ktfiry "Абарона веры", у ямой даказвау "богаабранасць" уюяцтва. Люб1мец Пацея i Руцкага, ён хугка пра-соувауЪя па царкоунай леевщы: узначальвау Быценскую, потым Жыровщкую арх!мандрыю, працавау у канцылярьи мпрапалгга, у 1614 г. быу узведзены у сан арюмандрыта самага буйнога ушящсага манастыра — Вшенскага Свята-Трощкага. У 1617 г. прызначаны ешскапам полацюм I. Кунцэвге энергична узяуся за "галоуную", як ён казау, справу свайго жыцця — "схыенне схгзматыкоу (правас-лауных) у сапраудную веру". Падтрыманы каралеуск1м дваром i Ватыканам, Кунцэв1ч пачау^ распаусюджваць ушяитва, не фэбавау пры гэтым захопам, жорстк»м} метадам}, зачыняу праваслауныя храмы, забараняу праваслаунае набажэнства. Але у сваей дзейнасщ сустрэу супрац!уленне мясцовага насельн!цтва, якзое набывала ма-савы характар, i асуджэнне грубых метадау распаусюджвання yHii з боку канцлера Вял1кага княетва Лггоускага Льва Caneri. Еп1скап па^ ахвярай, быу канашзаваны Ватыканам i сёиня з'яуляецца адз1-ным святым уьмяцкай царквы.

Абвастрэнне веравызнаучых рознагалоссяу пасля 1596 г., кры-тычны стан царквы у 1620-я гады, а таксама спробы яе незалежна-га стаулення да касдела выкл1кал! у пэуных ватыкансюх колах расчараванне самой щэяй ynii. "Некоторых лгчещь, — гаварыласяу тструщы\ папскому нунцию Ланчэлоцг у 1622 г., — што лепш, кал1 б не было унп, што без яе лягчэй было б ператрачвацъ у шталгцкую веру праваслауных вельмож паасобку". Бо наваг уш-яцшя уладык! дакарал!, што лацшяне не маюць шшай мэты, акра-мя як зншчыць грэчаскае спавяданне. У сам!м Рыме дзейшчаш дзве тэндэнцы!: на ун1ф!кацыю i на захаванне асабл{васцяу уш-яцкага абраду. Сапрауды, у 1623 г. у Рэчы Паспалггай i Ватикане стаяла пытанне, щ не больш карысна было б зншчъщь руск! абрад, а ун!ятау перавесц! на лац!нск1. Польск1я бюкупы прадста^лял} у Рым, што розныя абрады у адным касцёле выкл!каюць калатню i сварк}, i катал1цызм устойл1ва б пашырауся на усход i без yHii. Свецк! бок дадавау, што ун!Я царкоуная стварае у дзяржаве унутра-ных ворагау', падрывае ун!ю пал!тычную, распальвае на крэсах гра-мадскую нязгоду.

428

У сваю чаргу, уншцкая iepapxia шукала у Ватикане паратунак ад намаганняу польскага касцёла "загнаць чужых авечак у сваю ага-роджу i у хуткии часе вынгшчыць ycix pycmay". Так, у сярэдзше

XVII ст. ураджэнец Беларус!, холмск5 ешскап Я.Суша шфармавау яго аб непачцшьш стауленш, прыгнечанш i дыскрымшацьп уш- яцкай царквы з боку рымска-каташцкага wiipy i касцёльнага ю- раушцтва i аб патуранш гэтаму польскага каралеуска-шляхецкага рэжыму. Вядомы шматлшя звароты рэлнчйных дзеячау XVII—

XVIII стст. у Рым аб недатыкальнасщ ушящих абрадау, спыненн! лащшзацьп, урауноуванш у правах з катализам духавенствам.

Папства намагалася згладзщь супярэчнасщ, якш узн1кл1 на глебе канкурэнцы! за паству памш носьб!там1 грэчаскага i лацшскага абрадау. "Сещь i падтрымлгваць памш; 1мг сваркг i нязгоды —рэч непристойная г шкодная", — гаварылася у дэкрэце кангрэгацш распаусюджвання веры 1626 г. Але пастановы апостальскай ста-лщы, яюя абаранял! правы царквы, парушалюя катал1цк!м духавен­ствам Рэчы Паспал]'тай, якое грэбавала усходняй абраднасцю.

Наогул жа С1мпаты1 папства i асабл!ва уладау Рэчы Паспал!тай да yHii з яе прэтэнз1ям1 на самабытнасць \ нежаданнем цалкам пераходзщь на паз1цьи катал!цызму не варта перабольшваць. У так{м выглядзе яна jm была непатрэбна. У 1929 г. шщыятары ад-раджэння унН у Заходняй Беларус! дал1 наступную рэтраспектыу-ную ацэнку сваей папярэдн!цы: "Некоторых дзеячы yrtii, выжо-дзгушгля з беларускага асяроддзя, мелг тэндэнцыю спытцца^на "белорускойунИ", акапаушыся, таксказагр,, нагэтых нацыяналъ-ных паз1цыях трывала г устошгва. Але гэта не адпавядала тта-рэсам Рыма — езугты далей гналгутятау, не даючы ш застошац-ца на гэтым мосце, акапвацца на белорусках пазггрлях".

Нежаданне пракатал!цкага польскага урада бачыць ва унь яцтве моцнае самастойнае i уплывовае веравызнанне прая-в!лася у недапушчэнн! мгграпалгга i еп!скапау у сенат, месцы, як!я £м был! абяцаны яшчэ у 1595 г. i чакаць яюх 1м давялося два стагодцз!, дамагчыся ix удалося толью напярэдадш падзе-лау Рэчы Паспал1тай.

3 другой паловы XVII ст. польси касцёл пачынае праследаваць ун!ятау як не выканаушых свае прызначэнне.

429

ЛЕКЦЫЯ 26

КУЛЬТУРА БЕЛАРУС1 У XVI—ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ

XVII СТ.

• Аеаблгвасцг Адраджэння на Белорус!.

• Лтгвгстычная сгтуацыя.

Асабшвасц! Адраджэння на Беларус!

Беларусь з прычыны свайго геапалитычнага становшча з'яуля-лася своеасабл!вай мЬккультурнай мяжою, скрыжаваннем дзвюх цывишацый, дзе у XV—XVI стст. сышлюя асноуныя еурапейиая культурныя традыцьн — заходняя i уеходняя. У X—ХШ стст. выз-начальны уЪлыу на культуру Беларус! рабша в!зантыйская, щ уе­ходняя традыцыя, у XIV — першай палове XVI ст. — як усходне-, так i заходнееурапейская. Пэуны час яны ураунаважвал! адна адну, а з другой паловы XVI ст. вызначальнай стала заходняя культурна-щэалапчная, фшасофская i рэлМйна-царкоуная традыцыя.

У XVI ст. у духоуным жыцц! Беларус! склауся тып свецкага i царкоунага дзеяча "на мяжы культур" (Ф. Скарына, М. Гусоусю, С. Будны_$ В. Цяп1нсю, Л. Сапега, I. Пацей, М. Сматрыща, I. Руци, С. Полацк! г шш.), прыхшьн!ка с^нтэ^ [нтэлектуальных набыткау Захаду i Усходу. Статус "на мяжы культур" давау магчымасць бела-рускай культуры весц! штэнс{уны i плённы дыялог пам!ж Захадам i Усходам, што станоуча сказвалася на яе разв{цц}. Становшча бела-рускай культуры у XVI ст. як вядучай у межах Вял1кага княства Л1тоускага i адной з асноуных у складзе Рэчы Паспал!тай было у цэлым вельм! стабшьнае. Тольк! над канец стагоддзя ва 5^мовах контррэфармацы! наз!раецца пэунае згасанне некаторых формау i праяу клас!чнай, старажытнарускай яе традыцьп, што вяла сваю гюторыю з IX—XI стст. Аднак гэга не мяняла спуацьн — беларус-кая культура i надалей захоувала лщэрства. Больш таго, з прычыны сваей ушвереальнасщ, дастатковай адкрытасщ, моунага шматга-лосся, талерантнасц! у дачыненн! да гншых культур, яна няспынна узбагачалася. Амаль парадаксальна, але гэга адбывалася, вщавочна, за кошт паступовай страты нацыянальнага абл1чча, што выявшася спачатку у з'яуленж пэунага саслоуна-культурнага плюрал!зму у

430

беларуоам асяроддз!, пасля — у зшкненш моунага адзшства i адзшства шсьма i, урэшце, — у канфесшным расколе культуры, як! асабшва выразна вызначыуся пасля 1596 г. Ад гэтага водападзелу усе большую сшу у беларускай культуры набывае чыста заходняя, хутчэй, каталщкая традыцыя, якая непасрэдна i вельм! апасродка-вана выцясняе старажытнаусходнеславянскую.

Пад канец XV ст. у большасц! еурапейск!х дзяржау йаетупгу новы перыяд у разв!цд! ix ггсторы! i культуры, як! прыйшоу на змену сярэднявеччу. Эпоху тую стал! называць Адраджэннем, або Рэнесансам. Гэга быу вял!к! прагрз«:!уны пераварот у гюторы! ча-лавецтва. У эканамтчным, палпычным, щэалапчным i культурным жыцц! усяго еурапейскага свету адбыл!ся надзвычай буйныя, часам наваг рэвалюцыйныя змены, выкл!каныя ломкай старьвс феадаль-ных аднос!н i зараджэннем новых, катгалштычных, узмацненнем буржуазией праслойк! грамадства, узрастаннем рол! гарадоу, хутк!м разв!цдём новай, буржуазией па сваей сугнасц!, щэалог!!.

Зараджэнне парасткау буржуазнага ладу у неграх феадальнага грамадства прывял! да духоунага перелому у пачатку XVI ст. у крашах Заходняй i Цэнгральнай Еуропы. У проц!вагу панаваушай да гэгага феадальна-царкоунай кульгуры ствараецца свецкая, гума-Н1стычная культура. Сацыяльна актыуным! сганавшюя купцы i рамесн1к!, складваюцца умовы для сгварэння нацыи, абуджаецца патрыятызм, адбываецца !нтэнб!унае станауленне нацыянальных культур, узвышаюцца нацыянальныя мовы. Непасрэдным вын!кам гэтага стала крыты ка царквы i перагляд былых рэл!г!йных вучэнняу.

Храналаг!чныя межы еурапейскага адраджэння — XIV ст. (для Гтал!!) — канец XVI — або наваг самы пачатак XVII ст. (для %ход-няй Еуропы). Гэга быу час вялшх падарожжау i геаграф!чных адкрыццяу, навуковых вынаходн!цтвау, шырокага распаусюджван-ня кн!гадрукавання, бурнага разв!цця мастацтва, рэзих сутыкнен-няу у галше щэалог!! i вялшх антыфеадальных выступленняу.

Гэга была эпоха найвышэйшага дасягнення чалавечага розуму, "эпоха, якая мела патрэбу у титанах i якая нарадзгла тытанау па cine думкг, пачуцця / характару, па шматбаковасц! i вучонасщ — nicay Ф. Энгельс. — Гады не было амалъ тводнага выдатнага чалавека, ям не ажыгщяв^у бы даяёксх падарожжау, не размауляу

431

бы на чатырох ц1 пяц1 мовах, не вызначыуся б у некальтх галтах творчасцг". У кожнай краше з'явился свае выдатныя вучоныя, мыслщел!, мастакь Яны стварыл! сапраудныя шэдэуры у розных галшах навую, мастацтва, лггаратуры. У той час грымела слава вялшх першаадкрывалыйкау новых зямель Хрыетафора Калумба, Амерыга Веспучы, Фернанда Магелана, Васка да Гамы. У тэту эпоху трарыл! найвялисшыя мастак! Рафаэль, Мшеланджэла, Леа-нарда да Вшчы, Тыцыян i Джардоне. Тады Еуропа пазнала 1мёны вьщатных мыслщеляу Эразма Ратэрдамскага, Томаса Мора, Фран­суа Рабле, Шкала Мак1явел1, М1калая KanepHiica, М1колы Гусоуска-га. Еурапейею свет хвалявал! сялянск!я войны i пропаведз! щэолагау Рэфармацьй Томаса Мюнцэра, Марцша Лютэра i Жана Кальв1на.

3 Адраджэннем, або Рэнесансам, цесна звязаны гумашзм — С1стэма поглядау, к!рунак грамадскай думк!, вядучая щэяная плыпь часу, якая аформшася у эпоху Адраджэпня i склала щэалапчкую аснову яе прагрэсцгиап культуры, яе лггаратуры i мастацтва. Гуман1зм — з'ява вельм! складаная i далека не адна-родная, спецыф!чная у розных кражах. Слова "гуманизм" лащнскага паходжання i у перакладзе азначае чалавечы, чалавеч-ны. У шырок^м сэнсе — гэга светапогладная пазщыя, якая сцвярд-жае высокую годнасць чалавека, став!ць дабро крытэрыем грамад-скага прагрэсу, абараняе вдэалы справядл1васщ, чалавекалюбства, свабоды i дасканаласщ асобы. У вузим канкрэтна-пстарычным сэнсе гуман!зм — культурны рух эпох! Адраджэння, выклжаны глыбоим» зменам! у эканам1чным i пал!тычным жыцщ Еуропы перыяду распаду феадал!зму i зараджэння кап1тал1стычнага епоса-бу вытворчасц!. Менавиа гуман1стычныя ЩЭ1, гуман1стычны рух стау адной з крынщ Рэфармацьп. Гуман1сты праклал! дарогу для першых змагароу Рэфармацьй падрывам аутарытэту катал1цкай царквы, а тыя шырока выкарыстоувал! ix дасягненн! у абгрунтаванн! ceaix поглядау: Вялшае значэние для Рэфармацьй i яе щэолагау мел! крытычныя штудыг тэкстау Старога i Новага Запаветау, выкананыя выдатным! гуман{стам1.

У XV—XVI стст. склал !ся эканам1чныя, сацыяльна-палпычныя i щэалапчныя перадумовы для станаулення культуры Адраджэння

432

у Вялшм княстве ЛНоусюм: рост гарадоу, развщцё таварна-грашо-вай гаспадарю, павел^чэнне гандлёва-рамеенщкага насельнщгва, ажыуленне грамадска-паштычнага жыцця у горадзе, узмацненне сацыяльна-класавай барацьбы у вёсцы, змены у светапоглядзе пе-радавой части феадалау, палпъгчная цэнтрамзацыя i дзяржауяа-прававая стабшзацыя грамадства, фарм!раванне беларускай на-роднасщ i нацыянальнай самасвядомасщ, актывЬацыя i пашырэн-не кантактау з кражам! Заходняй i Цэнтральнай Еуропы, гума-шетычны i рэфармацыйны рух, секулярызацыя духоунага жыцця.

Хоць Беларусь, як сцвярджае У.М. Конан, была у сацыяльна-эканам!чных адиосшах перыферыяй тагачаснай Еуропы — тут не паспел! сфарм!равацца элементы раннебуржуазнага грамадства, як!я доуп час л5чыл!ся бадай што адз1най сацыяльнай перадумовай Адраджэння. Аднак беларуска-летув1ска-пол1ЛК1 рэгШн XVI ст. добра ушевауея у тагачасную еурапейскую культуру, хоць i не знаходз!уся у эп|цэнтры яе развщця.

Дынам1чнае грамадскае жыццё Benapyci XVI — першай паловы XVII ст. пауплывала на фарм!раванне духоунай культуры. У гэты перыяд культурнае разв!ццё i грамадская свядомасць Беларус! да-сягнул! такога узроуню, пры яюм стал! магчымы не тальк! aciMi-ляцыя дасягненняу еурапейскага Рэнесанса, але i вытворчасць са-мабытных арыпнальных айчынных духовных каштоунасцей, гума-н!стычных дай i канцэпцый. Беларусь, якая нжол! не жыла isa-лявана ад свету, былаудзельн1кам гэтага агульнаеурапейскага куль-турна-гютарычнага працэсу.

У XVI — першай палове XVII ст. адбываецца працэс секу-лярызацьп культуры Беларус!, наб!рае сшу свецкг к!рунак у жы-eanice, л1таратуры, разв1ваюцца кн!гадрукаванне, адукацыя, щзе ажыулены {мпарт разнастайнай кншнай прадукцы! з-за мяжы i камплектаванне б1бл1ятэк, узрастае щкавасць да антычнай культу­ры i ф!ласоф11. Спецыф»чнай рысай Адраджэння на Беларус! была наяунасць на правдиу 20—60-х гадоу XVI ст. верацяршмасщ. Новы крок у csaiM разв!цц1 зрабша прававая культура — створаны агуль­наеурапейскага значэння Статуты. Сярод феадалау i заможных га-раджан узмацняюцца мецэнацк!я тэндэнцы!. 1дзе станауленне бе­ларускай мовы, нацыянальнай шсьменнасщ, л1таратуры, мастацт-

433

ва, айчыннай пюьменнасц! на лащнскай i польскай мовах. Гэгы перыяд характарызуецца дэмакратызацыяй культуры, пашырэннем сацыяльнай базы духоунай вытворчасц!, што было абумоулена узрастаючай роляй гараджан у грамадск!м жыцвд. У XVI ст. бела-руская культура набывала усе больш арыгшальныя i непауторныя рысы. Яе арыгшальнасць праяулялася ва уе!м — народней твор-часщ, лггаратуры, адукацьй, кн!гадрукаванш, арх!тэктуры, мастац-тве, грамадска-пал1тычнай думцы. У культуры XVI ст. еугснавал! i узаемадзейшчал! самыя розныя, новыя i застарэлыя, перадавыя i кансерватыуныя !дэ!, плыш, стыл!, С1нтэзавал1ся дзве эпох! — Ся-рэднявечча i Адраджэнне.

У першай палове XVI ст. адбыл!ся значныя змены у норавах, звычаях, марая! пануючага класа Беяарус!. З'явшася шкненне да раскошы, вытанчанасц!, арыстакратызму. Беларуск1я феадалы па-чал! пераймаць замежныя, заходнееурапейск1я манеры i моду. Ра­зам з тым узмацншася 1мкненне да ведау, навук!, маетаитва, узрас-ла цшавасць да кн!п. Узн1кл! i першыя свецк!я б!бл1ятэи.

Эпоха Адраджэння нарадзига новага чалавека, пазбауленага ся-рэднявечнай абмежаванасщ, дзейнага, дапытл!вага, свабоднага, по-унага уласнай годнасц! i радасщ зямнога жыцця, як! веры^ у сваю усемагутнасць i з аптьапзмам гладзеу у будучьгаю. Крытэрыем ацэнк! вартасц! чалавека станавшюя не толын высокае сацыяльнае паходжанне i заелуп перад царквой, але i асабгстыя якасщ, розна-баковыя веды i грамадзянск!я заслуг!. Рост пачуцця асобы, асаб!стай годнасц! чалавека, яго 1мкненне да зямной славы — адна з характерных гуман1стычных асабл!васцей эпох! Адраджэння на Беларус!.

Новай асабл!васцю культурнага жыцця Вял!кага княства Л!-тоускага XVI ст. было зараджэнне мецэнацтва. Тэндэнцы! да ме-цэнацтва праяуляу вял!к! князь Аляксандр, як! апякау энерг!чных, высокаадукаваных маладых людзей i набл!жау !х да сябе, неза-лежна ад !х паходжання. У часы праулення Жыг!монта I, яго жонк! каралевы Боны i ix сына Жыпмонта П Аугуста мецэнацтва атрымл!вае далейшае развщцё. Не тольк! каралеуск! двор у Кра-каве i вял!какняжацк! у Вшьш, але i двары некаторых буйных арыстакратау паступова становяцца ачагам! новай, свецкаи куль-

434

туры. Адным з таих ачагоу на беларусюх землях быу двор магна-тау Радз1вшау у Нясв1жы. У другой палове XVI ст. туг канцэнтра-валася вялпсая трупа публ1цыстау рэфармацыйнага напрамку i па-этау, шсаушых на беларускай, польскай i лащнскай мовах. Ра-дз1в!лы заклал! у сярздзше XVI ст. першыя на тэрыторьп БеларуЫ друкарш (у Бярэсщ i Нясв1жы), а пазней адкрьш прафесшныя тэатры (у НясвЬкы i Слуцку). Дарэчы, узшкненне ктгадрука-вання, якое паклала пачатак своеасабл!вай культурнай рэвалюцьи У Еуропе, стала i найвышэйшым дасягненнем беларускай культу­ры XVI ст.

3 развщцём гарадоу, актыв!зацыяй ix грамадска-пал1тычнага i культурнага жыцця мецэнаты стал! з'яуляцца i у асяроддз! замож-ных мяшчан. Так, беларуск! першадрукар Ф.Скарына змог рэа-л1заваць сваю Г1старычную задуму тольк! дзякуючы маральнай пад-трымцы i матэрыяльнай дапамозе багатых в1ленск!х гараджан — радцы Багдана Онкава i бурмютра Якуба Баб1ча. Такая з'ява, як мецэнацтва, мела культурна-асветшцкую, патрыятычную намра-ванасць, адыгрывала паз!тыуную ролю, садзейн!чала укараненню новых, часам маючых агульнанацыянальнае значэнне, дасягненняу культуры.

Рэнесансная культура зацвярджалася у Вял1юм княстве Л1тоу-ckim з некаторым спазненнем у параунанн! з кра!нам! Заходняй i Цэнтр^ьнай Еуропы. Яе разв!ццё ажыццяулялася на феадальна-прыгонн!цкай аснове, ва умовах узрастання феадальна-катал1цкай рэакцы! i контррэфармацы}, антыфеадальнай i саслоуна-класавай барацьбы. Працэс яе развщця ускладняуся духоунай дыктатурай царквы, пал!тыкай пануючага класа, войнам!, прыгнётам, неш'сь-меннасцю народных мае.

Гумашзм i щэ! Адраджэння на беларускай зямл! был! сход-ныя з агульнаеурапейск!м{, але мел! i сваю спецыфжу. У л!ку матэрыяльных фактарау гэта — адсутнасць у эканомщы пэуна вы-яуленых кап1тал1стычных праяу, модная залежнасць гарадоу ад фе-адалау, недастатковая сацыяльна-пал1тычная i щэйная сталасць мяшчанскага саслоуя i г.д. Што да асабл1васцей развщця духоунага жыцця Беларус!, яшя аказал! ютотны уплыу на характар айчыннай рэнесансна-гумашстычнай культуры, то гэта — пераемная сувязь

435

са старажытнарускай культурна-фшасофскай традыцыяй, значнае уздзеянне праваслауя, грэка-в!зантыйскай культуры на нацыя-нальна-культурнае жьищё беларускага народа i у той самы час давол! штэнетуны уплыу заходшх культурна-рэлМйных формау, незавершанасць працэсу фарм!равання беларускай народ насщ. Адраджзнсюя щэ! пусции на Беларус! давол! глыбок1я, але не тамя магутныя, як у Заходняй Еуропе, карат. Развщцё рэнесанс-най культуры тут засталося незавершаным, канчаткова не выяуле-ным, не да канца аддзеленым ад рэл!гшнай щэалоги. Тым не менш, менавЬа у эпоху Адраджэння беларуск! народ дасягнуу ташга высокага узроуню разв1цця, стварыу так!я выдатныя мас-тацк(я каштоунасщ, як)я вывел! Беларусь на перадавыя пазщьп ва усходняй Еуропе.