Гандаль. Шлях! зносш

Развщцё рамяства непарыуна звязана з абменам i гандлем. Га-радск!я рамесн1к{ продавал! на заказ, на рынак. Прадаючы свае вы рабы, яны набывал! сырав!ну, прадукты i неабходныя ш вырабы щшых рамеснжау.

Гандаль у IX—XIII стет. разв{вауся ва умовах натуральная гаспадарю i абмежаванай патрэбы у прывазных таварах. Унут-раны гандаль меу у эканам1чным жыцц! старажытнай Бела-pyci большае значэяне, чым зяешш. Найбольш разв!тым! был! сувяз! пам!ж горадам i веская. 3 вёсю дастаулял1ся сельекагаспа-дарчыя прадукты i сыравша для рамеснай вытворчасц!. Вырабы гарадскгх рамесн!кау знаходзш! збыт сярод вясковага насельтцтва.

Нягледзячы на войны i феадальныя м1жусоб!цы, 1снавал1 сувяз! старажытнай Беларус! з княствам|-суседзям{. 3 К1еускай зямл! пры-возш! вырабы са шкла - бранзалеты, пацерм i 1ншыя жаночыя упрыгажэнн!, посуд, аконнае шкло; прадметы рэл1'гшнага культу (бронзавыя пан!кадзшы* крыжы-складн!, ц} энкалшёны, абразк!, надельныя крыжык!); пал!уны кераьпчны посуд. 3 Валын! на бела-руск!я земл! паступал! шыферныя праслщы, што ужывалюя у прад-зенн! i ткацтве, з Ноугарада - соль.

Знешш гандаль вял! вялшя гарады, размешчаныя на буйных водных магистралях. 3 В^зантьи i Бл1зкага Усходу на беларуск^я земл! наступал! прадметы раскошы: шауковыя квяцютыя тканшы, вострыя прыправы, грэцк!я арэх!, шкляны посуд тонкай мастац-кай работы, расшсаны золатам i эмаллю. Гран пастауляу фаянса-вы посуд.

Прадметам! iMnapry з балтыйскага узбярэжжа был! бурштын i вырабы з яго, упрыгажэнш з каляровых метала^. Вщавочна, прев прыбалтыйск!я земл! паступал! рэчы са Сканцынавн.

3 Зак 82

Кауказ пастауляу самшыг, як! выкарыстоувауея для вырабу гра-бянёу i шшых прадметау. 3 Прычарнамор'я прывозш! амфары з вшом i ал!укавым алеем. Рэштк! амфар знойдзены амаль ва yeix старажытных гарадах Беларус!, але наибольшая колькасць - у На-вагрудку i Ваукавыеку. 3 XI ст., пасля таго, як полауцы засланш! шлях у Арабск! хал!фат, стау павял!чвацца гандаль з заходнееура-пейсклм! крашам!. 1мпарт рэчау з краш Заходняй Еуропы адносна невялш, але прадстаулены вельш выразным! знаходкам!: наверша ад параднага сядзення з Ваукавыска, бронзавы вадалей з Гродна (прывезены з Герман!!), абломак касцяной лыжачк! у выглядзе ф!гурк! святога з М!нска (Франция) i шш. Зауважым, што Навагру-дак па знаходках 1мпартных прадметау раскошы саперн!чае з шшым! гарадам! Беларус! i Юеускай Pyci.

Знешн! гандаль быу галоунай крын!цай задавальнення попыту на каляровыя i высакародныя металы. Серабро прывозшася пера-важна у выглядзе манет, у асноуным, арабск{х дырхем, як!я нярэд-ка проста уключал!ся. у грашовае абарачэнне. 3 пачатку XI ст. ix прыток екаращуея. Асноуным! пастаушчыкам! манетнага серабра так званых дынарыяу у XI ст. становяцца Герман!я i Англ1я. Нека-торая яго колькасць паступала з Чзхи, Венгры!, Дан!!. 3 ХП—ХШ стст. на Беларусь пачынае паступаць серабро у злггках. 1х лягчэй i больш эканомна было выкарыстоуваць у рамеснай вытворчасц!.

Галоуным прадметам вывазу з беларуск!х зямель был! пушн!на i прадукты бортнага промыслу - воск, мёд. Мех выкарыстоувауся для адзення. 3 воску рабш! свечк!, яго ужывал! ювел!ры для л!цця па васковай мадэл!. Гэтыя тавары у вял!кай шлькасц! !шл! на рынк! Заходняй Еуропы i Усходу. Гандляроу з беларуск!х зямель можна было еустрэць на усей тэрыторы! Рус!, у В!занты!, на Арав!йск!м паувостраве, у Герман!!, Прыбалтыцы. Асноуным! шляхам! зносш у старажытнасц! был! водныя. Найбольшае значэнне для Полацкай зямл! меу шлях "з варагау у грэк!", на як!м !снавала шмат дзяржау i як! звязвау ЗаходНюю Еуропу, кра!ны Прыбалтыю з Прычарнамо-р'ем. Цэнтральная частка гэтага шляху пралягла праз беларуск!я земл! i вызначыла ранняе узн!кненне тут гарадоу, ix хуткае эканам-!чнае i палпычнае разв!ццё.

Акрамя шляху па Лаващ, Ладажскаму возеру i Няве !снавала

66

заходнедзвшскае адгалшаванне шляху "з варагау" у грэю". Шлях з Дняпра на Заходнюю Дзвшу меу" для м!жнароднага гандлю не мен-шае, а можа быць, наваг, i большае значэнне, чым шлях па Лаващ на Ноу"гарад. Ён значка скарачау шлях у Заходнюю Еуропу. 3 вяр-хоуяу Заходняй Дзвшы праз сютему волакау таксама можна было тратць на Волжск! шлях, ям злучау Балтыйскае (Варажскае) i Каспшскае (Хазррскае, Хвалшкае) моры. Так здзяйснялюя сувяз! Беларус! з Волжскай Булгарыяй, Хазарским царствам, кра!нам1 арабскага Усходу.

Водны шлях па Прыпявд i Заходняму Бугу выкарыстоувауся для гандлю з Польшчай i Чэх1яй. На пауночным усходзе Беларус! была цэлая шстэма волакау, якая звязвала пам!ж сабой Лаваць, Заход­нюю Д?в!ну i Днепр. Гандаль вёуся таксама i па сухапутных шля­хах. Сетка сухапутных камушкацый, напрыклад, звязвала у стара-жытнасц} Полацк з Рыгай, Ноугарадам, Псковам, Л1твой, Вщебе-кам, М1нскам, Смаленскам. Шырокая сетка водных i сухапутных шляхоу, яюя пралягалг праз беларусюя земл! у старажытнасщ, бе-зумоуна, садзейн1чала ix эканам!чнаму развщцю.

67

ЛЕКЦЫЯ 5 ВЫТОК1БЕЛАРУСКАЙ ДЗЯРЖАУНАСЩ

• Утварэнне Полоцкой зямлг-княства.

• Палшычны трохкутнт Шеу-Полацк-Ноугарад у другой полове К - першай полове X ст.

• Полоцкое княства у опошляй чвэрцг X ст. Рагвалод i Рагнеда. Ьяслау.

Утварэние Полацкай зямл!-княства

Вытою дзяржаунасщ на нашай зямл! бяруць свой пачатак у cieofl М1нуушчыне. Але да нядауняга часу была амаль страчана памяць аб пачатку, уздыме, славутых падзеях i дзеячах беларускай дзяржавы. У грамадска-палпычных умовах 30—80-х гадоу айчын-ная пстарычная навука адмовшася нават ад намёкау на яе юнаван-не у м!нулым. Псторыю Беларуш як псторыю дзяржавы пачынаш з 1919 г. Так! падыход, узведзены у ранг закону, быу замацаваны у Канстытуцьп БССР 1978 года. МЬк тым, з дакладных пстарычных крын!ц вядома, што асновы дзяржаунасц! у нашых продкау з'яв-Ш1ся яшчэ да утварэння Юеускай Pyci.

Адпавеяна прынятай у Г1старыяграф11 канцэпцы!, узн1кненне iHCTbiiyra дзяржавы непасрэдна звязана з распадам першабытнага ладу, пераходам да суседскай абшчыны, паступовым выдзяленнем сярод агульнай масы творцау прадстаун!коу адм1шстрацыйна-кла-савай С1стэмы, са спецыял!зацыяй i канцэнтрацыяй вытворчасц!, узткненнем гарадоу i г.д. У VI-X стсг. у Заходняй Еуропе складва-ювда феадальныя дзяржавы у франкау, бургундау, вестготау, нем-цау, вылучаюцца буйныя палгтычныя цэнтры у Дан!!. Швецьй, На-peerii. 1дзе дзяржаваутварэнне у Брытан!!, Скандынав}!. Усталёува-ювда дзяржавы у славян: чэхау, маравау, харватау i славенцау", па-лякау. Сярэдневяшвая беларуская дзяржава стваралася у кантэксце аналаг1чных працэсау, што разгортвалюя у астатняй Еуропе. Мы не был! першым!, але i не апошн!м1.

На землях Усходняй Еуроны працэс утварэння дзяржау ад-бываецца у УШ—^Х стст. Крыв{цк! Полацк, палянск! Kiey i сла-

68

венск! Ноугарад выступи! першым! цэнтрам! кансалздацы! усход-неславянск!х племянных саюзау. Гэтыя саюзы уяулял! сабой пау-патрыярхальныя-пауфеадальныя "княжанш" з князям! на чале i насельннггвам, яков характарызавалася агульнай этшчнай самасвя-домасцю, мощным адзшствам i падабенствам культуры. Еурапейе-кая тэндэнцыя фарм!равання дзяржаунасц! ахатла тады i беларус-к!я земл!. У недатаванай частцы "Аповеец! м!нулых гадоу" (датава-ная пачынаецца з 852 г.) летатсец паведамляе, шго паляне, драуля-не, славене, а таксама дрыгав!чы i палачане мел! свае племянныя "княжанн!"- правобраз першапачатковага~дзяржаунага утва-рэння. Артыкулы другой паловы IX—X стст. называюць !х пле-мянным! цэнтрам!-гарадам1, сярод ix — Полацк i Typaj?.

Недзе ва мяжы УШ—IX стст. вакол Полацка пачало складвацца аб'яднанне крыв!чоу^ якое у далейшым сфарм!равалася у самастой-ную тэрытарыяльную, пал1тычную i эканам!чную адз!н!^. Аб'екгыу-на гэтаму працэсу спрыял! мнопя фактары. Сярод ix - адзшства тэрытарыяльна-геаграф!чных умоу лясной зоны i размяшчэнне крыв!цк1х плямёнау на сутоцы рэк Балтыйскага i Чорнага морау, на традыцыйных гандлёвых шляхах, этючнае змяшэнне з папярэдн!м! насельн!кам! гэтага рэг!ёна - балтам!, у як!х пераняш элементы мовы, побьпу. Полацк прыгадваецца у летапюах ужо у 862 г. як адз!н з важнейшых гарадоу Усходняй Еуропы.

У першай палове IX ст. наз!рауся працэс усталявання Полацкай зямл! у пэуных геаграф!чных межах i пачалося афармленне яе дзяр-жаунасц!. Ю.Заяц л!чыць, што стварыць больш высокую еацыяль-ную арган!зацыю у выглядзе раннедзяржаунага утварэння крыв!-чам трэба было i для таго, каб замацаваць свае уладаранне на калан!заваных землях балтау. Асабл!васцю Полацкага "княжан-ня" была пол!этн!чнасць яго насельнщтва (крыв!чы, дрыгав!чы, рэштк! балцк!х, а на пауночным усходзе, верагодна, i ф!на-угорск!х плямёнау). Княжаннем крыв!чоу, на яго думку, Полацкая зямля была тольк! у тым сэнсе, што вышэйшая улада (княжацкая дьшас-тыя) у ей была дрыгав!цкага паходжання. Што датычыцца летал!с-ных "палачан", дык пад гэтым тэрм!нам у шырок!м сэнсе трэба разумець не полацкую гал!ну крыв!чоу, а сукупнасць усяго насель-н!цтва Полацкай зямл! незалежна ад яго этнасу.

69

Сва1м раннлм узжкненнем i штэнс!уным развщцём Полацкая зямля у мнопм абавязана водным гандлёвым шляхам, што звязвал! Пауднёвую Русь, В1зантыю I арабск! Усход з Пауночнай Русею, Прыбалтыкай i Скандынав1яй. Першай жыццёвай артэрыяй Полац-кага княства стала Заходняя Дзвша. Яна ж вызначыла i к!рунак яго пстарычнага развщця, i першапачатковую наюраванасць яго дзяр-жауных {нтарэсау, а разам з тым i яго асобнасць.

Рост полацкай тэрыторьн больш-менш бесперашкодна шоу прыкладна да сярэдз!ны IX ст. разам з рассяленнем крьшчоу. Да гэтага часу улада Полацка на усходзе пашыралася на eapxoyi За­ходняй Дзвшы i Дняпра, на поудж заходзша за Свюлач да вярхоуау Пщчы, на захадзе цягнулася ад вярхоуяу Немана да вярхоуяу Дз1сны. На поуначы ima& ад Усвятау праз вярхоу} Дрысы i далей паралельна Заходняй Дзв1не заходз1ла у межы сучаснай ЛатвН. Ужо у IX ст. гэты племянны цэнтр сканцэнтравау вакол сябе вял1лото тэрыторыю i етау адным з важнейшых дзяржаваутваральных цэнтрау Усходняй Еуропы.

Паводле еучаснага адм1н!страцыйнага падзелу у склад Полац­кай зямл« уваходзш еучаеная Вщебская вобласць i пауночная пало-ва М1нскай. Да пачатку XIII ст. пад яе пратэктаратам знаходзшася н!жняе Падзв1нне (у межах сучаснай Латвп да Рыжскага зал!ва). Тэрыторыя княства складала 60 тыс. кв.км. Населена яна была нераунамерна i уяуляла сабой кангламерат некальих густанаселе-ных мас1вау, падзеленых лясам!.

Полацкае княства - гэта першая беларуская дзяржава, якая мела не уяуны, а сапраудны суверэн1тет i сама раепараджалася сва!м лесам. На працягу стагоддзяу яна захоувала усе важнейшыя агрыбуты дзяржаунасц!: заканадаучую уладу у выглядзе веча, вы-канаучую уладу у асобе князя, уласную княжацкую дынастыю Раг-валодав»чау-Усяслав1чау', стабшьную тэрыторыю, магутнае войска. Полацкая зямля праводзша самастойную унутраную i знешнюю палЬыку, вызначалася знешнепал1тычнай i вайсковай актыунасцю.

У X—XI етст. Полацкае княства з'яулялася адным з ^нней-шых i магутных княствау на тэрыторьн Усходияй Еуропы i сапери!чала з Юевам i Ноугарадам у аб'яднанн! зяиель. Па сацыяльна-эканам!чнаму i культурнаму узроуню Полацкае княства

70

hi у чым не уступала развпым дзяржавам таго часу. Яго паважшп у еурапейск!м свеце.

Палггычны трохкутшк Юеу-Полацк-Ноугарад у другой палове IX - першай па лове X ст.

Вызначальную ролю у пстарычным развщщ Усходняй Еуропы, у тым л!ку i Полацкай зямл!, меу водны шлях "з варагау у грэкГ, як! злучау праз сгстэму рэк Дняпра, Дзвшы, Лавац! i Волхава по-удзень кантынента з поуначчу, усход з захадам. Гэга важная мапст-раль, па якой у асноуным шюу мшнародны гандаль i ажыццяулял-!ся паходы на ВЬантыю, i стала воссю дзяржаунаутваральнага пра-цэсу. Найперш, дзякуючы ей, узвыс!уся Полацк. Гэтак жа шлях "з варагау у грэк!" вызначыу статус Kieea i Ноз^гарада як важных пал«тычных цэнтрау Усходняй Еуропы. Пауночныя крын!цы, у пры-ватнасц», скандынаусия cari i саксонсюя паданн» бачыл! у тыя часы на усходзе Еуропы тры цэнтры, тры палпычна-дзяржауныя арган«зацы! славянск!х зямедь - Ноугарад, Полацк i Kiey. Ноугарад засланяу вял!к! водны шлях з поуначы, Юеу — з поудня. Беларус-к!я земл!, што укл!ньвалЬя пам!ж mi i стварал! канкурэнцыю у справе аб'яднання зямель, з самага пачатку сваей датаванай псто-рьи апынул«ся у фокусе барацьбы за першынетво ва усходнесла-вянсюм свеце.

Менавгга з летап1снага паведамлення пра сутыкненне !нтарэсау Ноугарада i Kieea на Беларус! пачынаецца датаваная частка нашай г«сторы1. Прауда, звести крыш ц пра падзе! таго перыяду - адзшка-выя, лакан!чныя i супярэчл!выя. Таму нельга чакаць дакладных сведчанняу пра гэты час i дакладных ацэнак тагачасных падзей. Нашы веды пра ранюю пару беларускай псторьн носяць ппатэтыч-ны характер з-за недахопу крынщ i ix фрагментарнасщ.

У летап!се пад 859 г. сказана, што варап брал! дан1ну з чудз!, славенау, меры i крьшчоу, а хазары спаганял» яе з палянау, севера-нау, вящчау. Радз1М1чы не упомнены у гэтым sanice. Але з летапю-нага паведамлення 885 г. вядома, што гэтае племя таксама плацша дан! ну хазарам. Беларуск!я земл!, так!м чынам, был! падзелены тады на сферы уплыву пам!ж варагам! i хазарам!.

У 862 г. варажск! князь Рурык, што сядзеу-у Ноугарадзе (862-

71

879), пасля смерд! ceaix братоу СЛнявуса i Трувора, разам з яюм} ён быу "заюпканы на Русь", зраб!уся адзшадзяржауцам i стау разда-ваць сваш стаулешкам гарады. Адзш з ix атрымау Полацк. "И прия власть Рюрик, - чытаем мы у "Аповесщ мшулых гадоу", - и раздая мужем своим грады, овому Полотеск, овому Ростов, другому Бело-озеро.И по тем городам суть находници варязи, а первии насельни-цы в Полотьски кривичи ...И теми всеми обладаше Рюрик". Мена-вгга у таим кантзксце упершыню згадваецца Полацк. Леташсец ясна кажа, што заснавалъшкам! горада з'яуляюцца крьшчы, а ва-pari - гэга прышлыя.

Летапю звязвае з'яуленне першых руск!х князёу з дзейнасцю варагау, пад hkimi ricTOpbiKi разумеюць выхадцау са Скандынав!! - нарманау. Bapari, як!я прасоувал!ся па Заходняй Дзвше на усход i поудзень,. адыграл! пэуную ролю ва усходнеславянскай Г1сторы1, у тым лгку i полацкай. Але яны не мел» вырашальнага значэння ва утварэнш усходнеславянск!Х дзяржау, хоць нават> i стаял} пэуны час на чале ix. Вщавочна, што 1гнараванне дзей-насц! варажск!х дружын на Беларус! такое ж памылковае, як i пераболыыанае ^яуленне пра ix ролю у старажытнабеларускай Г1сторы1. Кал! наваг першыя князг'на нашых землях i был! скан-дынаускага паходжання, тэта не змянша славянскага характару ранн!х дзяржауных утварэнняу. К^еуская Русь не стала варажс-кай дзяржавай з-за таго, што ей к!равал! нашчадк! Рурыка. Нар-манстя княз!, бясспрэчна, пав!нны был! у сваей дзейнасщ Kipa-вацца штарэсам! той мясцовасщ, дзе яны княжыл!. Гнакш бы яны там доуга не змагш затрымацца.

Летапюны sanic 862 г. сведчыць, што княжацкая улада у По-лацку не была трывалай, спадчыннай. Але Рурык, В1даць, меу з мясцовым насельн1цтвам нейк!я даушя, можа нават кроуныя су-вяз1, што дало яму магчымасць навязаць крыв1чам сваю волю практычна без барацьбы. Палачане прынял! Рурыкавага "мужа". Падначаленне Полацка было асабл!вым поспехам для Ноугарада, што не магло не устрывожыць Kiey i не выкл!каць неадкладных мер з боку яго князёу Аскольда i Дз5ра. У 865 г. яны "воеваша полочан н много зла створиша". Чым скончыуся паход Kieycsix князёу i якое зло яны учынш палачанам, нам невядома. Ва усяк!м

72

разе ясна, што Kiey pay шва сачыу за падзеям! у Полацкай зямль Аскольд i Дз!р адпомсцш! за тое, што яна прыняла намесшка Рурыка.

Прычыну такой рэакцъи icieycidx князёу на падзе! 862 г. дас-ледчыю тлумачаць па-рознаму. Адны л«чаць, што далучэнне По-лацкам да ceaix уладанняу прыпяцкай части дрыгав!чоу стварыла непасрэдную пагрозу Kieey i з'явшася падставай для пометы Ас-кольда i Дира. Тншыя мяркуюць, што да таго часу палачане ува-ходзии у склад Pyci, i вайна пасля зацвярджэння у Полацку Руры-кавага "мужа" была прадыктавана 1мкненнем Kieea вярнуць ула-данне па Заходняй Дзвше пад свой палггычны кантроль. Так, акадэм1к Б.А. Рыбакоу сцвярджае,што земл! палачан i дрыгав!чоу належал! Pyci ужо у пачатку IX ст. Тэта пацвярджаецца, на яго думку, перал!кам падпарадкаваных уладзе иеускага князя пле-мянных саюзау, як{ прыводзщца у недатаванай частцы "Аповесц! мшулых гадоу": "Се бо токмо словенеск язык в Руси: поляне, древляне, новгородци, полочане, дреговичи, север, бужане, зане седоша по Бугу, послеже же велыняне".

Г!сторык М.К. Любаусю у ceaix лекцыях, прачытаных у Мас-коуск!м ун!верс«тэце, прытрымл!вауся думк!, што аб'яднанне усходн!х славян пачалося з Ноугарада, на чале якога стаял! варажс-К1Я княз! - конунг». Адзш з ix — Алег - пазней умацавауся у Kieee i прымус!у прызнаць сябе галоуным правадыром усяго усходняга славянства.

В.В. Сядоу мяркуе,што Полацкая зямля у другой палове IX ст. знаходзшася у залежнасц! ад Ноугарада, а з утварэннем К^еускай дзяржавы стала яе часткай. А вось г!сторык Б.Д. Грэкау сцвярджау, што да драматичных падзей 980 г. Полацк лшош не быу пад ула-дай Kieea.

Падзея 865 г. мела значныя наступствы для далейшага лесу беларусшх зямель. Полацк хутчэй за усе быу адабраны ад Рурыка i уключаны (ц« вернуты) у сферу уплыву Kieea. Пасля смерц! Рурыка (879 г.) фактычна поунауладным гаспадаром стау Алег-апякун ма-лалетняга Irapa Рурыкав1ча. У 882 г. з войскам Алег пайшоу з Ноугарада у Kiey, sa6iy Аскольда i Дз1ра i абвясц!у Kiey "маги градом русьским". Па дароге ён падпарадкавау сабе Смаленск. Ус-

73

таляваушыся у Юеве (882-912), ён, заклапочаны пошукам! данш-кау, падначал1у сабе з дапамогай як згоды, так i прымусу усходнес-лавянсмя земл! i вырашыу большасць праблем, звязаных з нарад-жэннем самай вялжай раннефеадальнай дзяржавы Еуропы. Алег "устави дани славеном, кривичем и мери". Юеусю князь адносна да крыв!чоу ужо дзейшчае не як заваёунне, а як дзяржауны дзеяч, што вызначае павшнасщ ceaix падданых. Але далучэнне Полацкай зямл! да дзяржавы Рурыка, а потым Алега не прывяло да поунай страты яе самастойнасцк

Пад сцягам вызвалення ад панавання хазар у 885 г. Алег падна-чал1у сабе радз1м1чау. Леташсец паведамляе, што князь спытауся у радз!М1чау, каму яны плацяць дашну, i, пачуушы, што дашну з ix здымаюць хазары, загадау: "Не дайте хозарам, но мне дайте". I яны стал! плац!ць Алегу "па шэлягу", як дагэтуль плацш хазарам.

Асобныя пстарычныя працы сцвярджаюць, што падпарадкаван-не радз1м!чау было у нейкай ступеш добраахвотным. "Алег выз-eaniy радз1м!чау ад уплаты даншы хазарам". Але гэгу щыл!ю аб-вяргае пазнейшы факт непакорнасц! радз!м!чау, што выюпкала пау-торнае падпарадкаванне ix Kieey у 984 г. Так!м чынам, у 80-ыя гады завяршылася падначаленне Юевам беларускага усход-неславянскага Падзв1ння i Паеожжа. Дрыгав!чы, верагодна, да 980 г. захоувал! самастойнасць. На захадзе Беларус!, як вядома, жыл1 балты - яцвяп, Л1тва, дайнова.

Крыв!чоу i радз!м1чау мы бачым у тку шматплямённага войска, з як!М Алег у 907 г. пайшоу на Царград. Паход быу удалы. Грэк! абавязал1ся выплац{ць вял!кую кантрыбуцыю руск1м гарадам, дзе "седяху велиции князи,под Олгом суще", у тым л!ку i Полацку. Аб чым сведчыць гэтая летапюная звестка: аб уваходжанш Полацкага княства у склад Клеускай дзяржавы ц! аб удзеле у паходзе раунап-раунага ваеннага саюзшка.

У паходзе Irapa на В1зантыю у 944 г. радз1м!чы ужо не удзельн-1чал1, а крьшчы, хоць i удзельн^чал!, але у дагаворы 945 г. Полацк не згадваецца. Вщавочна, што пры пераемшках Алега — 1гары, Вользе i Святаславе - уплыу Юева аслабеу. Полацк тады вый-шау з-пад улады Kieea, аднав!у сваю палггычную самастой­насць i пезвычайна узмацп!уся у 40-70-ыя гады X ст. Выгаднае

74

геаграф!чнае становшча княства на важных гандлёвых шляхах да­вала магчымасць умацавацца эканомщы, адчыняла Полацку шлях да палггычнай самастойнасць

Характар адносшау Полацка з Юевам у IX—XII стст. з'яуляецца спрэчным. У лггаратуры намецшся два асноуныя падыходы да гэтай праблемы. Першы падыход, што гснавау у савецкай ггстары-яграфн, разглядау Юеускую Русь як адз1ную дзяржауную структу­ру, пабудаваную на аснове сузаранпэту - васалпэту, часткай яиой было Полацкае княства. ПрыхшьнЫ другога падыходу (М. Ерма-лов!ч, Г. Штыхау i шш.) бачаць у Юеускай Pyci няустошивы канг-ламерат плямён i народау, у яюм непрацяглы час i ^ нетрывалым саюзе давялося пабываць i Полацкаму княству. Перыяды яго'еа-юзнщюх адносш з KieycKiMi князям! чаргавалюя з ваенным! канф-рантацыям!, 1н{цыятарам1 як!х нярэдка выступал} полацюя княз!.

Яшчэ К. Маркс назвау К1еускую дзяржаву "{мперыяй Рурыкавь чаУ", якая была "недарэчнай", "нязграбнай", "скараспелай" i "шматковай". На жаль, у XX ст. дадзеная выключна трапная харак-тарыстыка чамусьц! забылася многгм! псторыкам!, яюя пачал! гэ-тае утварэнне без надзейных унутраных мацуючых шцяу паказваць як цэнтрал!заваную i адз1ную дзяржаву. У сапрауднасц! ж, яна была нетрывалым ваенна-пал{тычным аб'яднаннем племянных са-юзау, якое дзе-нщзе было добраахвотным (напрыклад, у раёнах знешняй бяспек»), але часта ажыццяулялаея i сшай. Племянныя земл! уключалюя у склад KieycKaft Pyci нярэдка насуперак ix вол! i штарэсам. Таму яе пал!тычныя гран1цьг был» вельм! зменл!выя: то адз1н, то друг! племянны саюз выходз!у з падпарадкавання, адстой-вау свой суверэн!тзт. На працягу цэлага стагоддзя Kiey вёу пау^р-ныя войны з шшым! землям!, утрымл!ваючы ix i вяртаючы у склад сваей дзяржавы.

Нанава пачау фарм!раваць 'Чмперыю Рурыкав1чау" пазашлюбны сын Святаслава наугародск! князь Уладзмр (вял!к{ KieycKi князь у 980—1015 гг.). Зб1раючыся распачаць барацьбу за вял!какняжацк1 пасад, што займау яго зводны брат Яраполк, Уладз!м!р намагаецца сх!Л1ць на свой бок Полацк, яи падтрымЛ1вау раунапрауныя сувяз! з Юевам. 1зноу Полацкая зямля аказалася у рол! дзяржавы, ад якой залежыць перавага у спрэчцы пам!ж Юевам i Ноугарадам.

75

Полацкае княства у апошняй чвэрщ X ст. Рагвалод i Рагнеда. Гзяслау

У апошняй чвэрщ X ст. у Полацку незалежна ад Юева i ад Ноугарада npaeiy Рагвалод. Ён стау першым персанажам беларус-кай псторьп, чыё шя данесл! да нас шсьмовыя крьшщы.

Асоба першага летатсна вядомага полацкага князя i яго знакам-ггай дачю Рагнеды выюнкае щкавасць у даеледчыкау i шмат спрз-чак. Найбольш дыскусшным! з'яуляюцца пытанш: адкуль з'яв{уся Рагвалод у Пояацку i хто ён па паходжанш? У леташсе сказана, што прыйшоу ён з "заморья, имяше волость свою в Полотьске". Дня псторыкау-нармашетау гэтага было дастаткова, каб аб'явщь яго варагам, яшму удалося у канцы X ст. падначалщь сабе Полацк i стаць у «м князем. Гэга \мя, як i 1мя яго дачк! Рагнеды, стал! выводзщь са скандынауск^х моу. Як{я адносшы меу Рагвалод да праунукау Рурыка - вызначыць немагчыма. У адным з летаи!сау сказана, што продак Рагвалода прыйшоу з варагау разам а Руры-кам. Щ был{ Рагвалод Полацк! i Рагнеда скандинавам!? Можа так, мяркуючы па урывачных летап1сных даных, а таксама па ix aca6i-стых {менах, як!я знаходзяць адпаведнасць у скандынаусюх мовах. Лаг!чна дапусц!ць, што у X ст. у Полацк прыйшла нешматл1кая варажская дружына на чале з Рагвалодам, але хутка растварьшася сярод мясцовага насельнщтва, наваг не гшануушы следу у археа-лаг!чным матэрыяле.

Але шя яго можа быць растлумачана i са славянск1х моу у этымалапчным значзнн! "валадар рога" (у сэнсе культавага язычнщкага предмета, а можа багацця; рог у язычн!цтве з'яуля-ецца с!мвалам урадл!васц1, багацця). 1мя Рагвалод сустракаецца i у чэхау.

Аднак самае важное для нас не паходжанне Рагвалода, а тое, што ён выступав як гютарычны дзеяч, поунасцю адданы штарэсам Полацка. Ён стау княжыць тут у 60—70-ыя гады X ст. i, скарыс-таушыся пал1тычным1 абстав1нам1 - сюраванасцю 1нтарэсау Kieyc-кага князя Святаслава на поудзень, - намервауся ахапщь сваей уладай земл! ад Прыпяц! да Фшскага зал!ва. Рагвалод замацава^ паз!цьй Полацка на землях дрыгав!чоу. Паводле падання, ён наюра-

76

вауся на поудзень па цячэнню Дняпра i, прыйшоушы да вусця Прыпящ, выслау уверх па рацэ адну са ceaix дружын на чале з Турам. Апошн! выбрау выгаднае месца, пасял!уся на ш i збудавау затым горад. Полацю князь стау распаусюджваць свой уплыу на поунач, 1ак!мауск1 легаше прыводзщь факт паходу Рагвалода на наугародсюя земш, у чым бачыцца 1мкненне Полацка набыць клю-чавыя пазщьп на шляху "з варагау у грэкР'.

У часы Рагвалода Полацкае княства - магутная, суверэнная, прызнаная дзяржава, якая выступша аб'яднальным цэнтрам знач-най частк! усходнееурапейскага мас!ву славянства. Таму яна можа разглядацца на аднолькавым узроун! з Юеускай дзяржавай. Свед-чаннем прызнання Полацка з боку Ноугарада i Kieea могуць быць падзе!, занатаваныя летап!сцам1 пад 980 (970) годам. Даследчык! найболыы верагоднай л1чаць дату не пазней 976 г. Тады наспела неабходнасць у саюзе Полацкага i Юеускага княствау, замаца-ваць як! зб^рагися звыклым для тых часо^ шляхам - шлюбам дачк! Рагвалода князёуны Рагнеды i к!еускага стольнага князя Яраполка.

Наугародск! князь Уладз1м1р Святаславав!ч, намерваючыся ава-лодаць вял1какняжацк!м тронам, вырашыу умяшацца i парушыць пал1тычныя сувяз! Полащса i Kieea. Поспех у будучым супрацьста-янн! мог вырашыцца тым, на чьим баку выступ1ць полацк! князь. Знешне падзе! выглядал! у форме сватауства Уладзишра да Рагне-ды. Сватауся наугародск! князь, нягледзячы на тое, што ведау пра яе заручыны з Яраполкам KieycKiM. Абодва браты дамагалюя рук! Рагвалодавай дачи, каб перацягнуць Полацк на свой бок. Паводле летапюу, Рагвалод спытау у дачкк "Щ хочаш гсцг за Уладзш1ра?" Яна ганарл!ва адказала: "Не хачу разуць сына рабыш, а хочу за Яраполкс?\ Тэта не толыа быу выбар самой Рагнеды, вырашау Рагвалод. Вуснам! Рагнеды полацк! князь ясна MOBiy, каго ён падт-рымл!вае. Яно i зразумела: Яраполк - законны уладар Pyci, а хто так! Уладз!м1р? Незаконнанароджаны сын Святаслава ад ключн!цы Малушы, пазбаулены право- на иеусю пасад.

У гэтым асабютым трохкутн»ку мы зноу бачым пал^тычны трох-кутнис Kiey-Полацк-Ноугарад. А псторыя сватання наугародскага i юеускага князёу да Рагнеды адлюстроувае барацьбу Ноугарада г

77

Шева за ушшу на Беларусь Тэта барацьба за прыярытэт i саюз з Полацкам прывяла ледзь не да поунага вышшчэння мясцовай кня-жацкай дынастьи i часовай страты jm палггычнай незалежнасщ. Абражаны адказам, не жадаючы у будучым паходзе на Юеу пак!-даць за епшаю такога магутнага пращушка, Уладз{м«р 36ipae "вой многи" з варагау, славенау, чудз!, крышчоу i щзе на Полацк. Фак-тычна супраць яго был! к1нуты усе сшы Пауночнай Pyci.

Горад быу абрабаваны i спалены. Рагвалод, яго жонка i сыны — заботы. Мужчынская лтш полацюх князёу" была зшшчана. Рагнеда гвалтам узята у жонкь Уладз1м«р, як», безумоуна, меу заслуг! перад Русею, дая нашых гфодкау заусёды быу захопн!кам i забойцам.

Драматычны лес Рагвалода, з якш звязаны першыя падзе! ciboh шнуушчыны нашай Бацькаушчыны, не закрэсл^ваюць значэння першага вядомага полацкага князя у ricropbii. Рагвалод першы j^6a-чыу i па-сапрауднаму ацашу магчымасц! Полацкай зямл! як асоб-най дзяржавы са сва!м! мэтам! i 1нтарэсам1 i аднав!у яе самастой--насць. Не выпадкова, што менав!та ён быу першым з полацк!х князёу, занесеных у аналы.

Падпарадкаваушы сабе Полацкую зямлю, а захоп стольнага го-рада быу рауназначны авалоданню ус!м княствам, Уладз!м1р щзе на Юеу, заб!вае брага свайго Ярапол«а i садз!цца на вял!|шкняжацю трон. Яму удаецца на нейк( час сабраць пад сваей упадай вял!к1я абшары усходнееУрапейск1х славянсюх зямель.

Каля 976 к быу захоплены Полацк, а разам з im, магчыма, падпарадкавана i Дрыгав(цкая зямля. У 993 годзе "иде Володимер на ятвягы и победи ятвягы, и взя землю их". На жаль, у леташсе не удакладняецца месца паходу. Яцвяг{ займал{ значную тэрыто-рыю на захадзе Benapyci i пауночяым усходзе Польшчы. Тэты таход мог быць зробленьг ^ раёны Пабужзка щ Панямоння. Пачы-наючы з 983 г., к!еуск1я княз! праводзяць захопнщкую пал1тыку у беларускай Яцвяп! j Л1тве, нак!раваную на пашырэнне ^ладанняу Старажытнарускай дзяржавы.

У 984 г. Уладз1м1р здзейсн!у паход на радз1м1чау, яия разам з вящчам! i севяранам! перастал! падпарадюоувацца Юеву. 3 пакаран-нем вящчау у пачатку 80-х гадоу быу прадвырашаны i лес жыхароу Пасожжа.У 984 г. княжацк! ваявода па мянушцы Воучы Хвост

78

pas6iy радз(М1чау на рацз Пяшчане (пад Слаугарадам). 3 таго часу i з'явшася прымаука, якой дражнш радз!м!чау: "Пяшчанцы воучага хвоста бегаюцъ". I зно^ тыя "плагрцъ датну Русг, павоз вязуцъ / дагэтуль", - падсумоувае легаше. У вышку карнай экспедыцьн радз!М1чы был! вернуты пад уладу Kieea.

Знаёмства з крышцамт выкл!*кае так!я асацыяцык факт уплаты яюмсыд! племем дашны на карысць Юева быу рауназначны прыз-нанню над сабой яго улады i уваходжанню у склад старажытнай Pyci; адмова у данше азначала выхад з-пад яго адм1н1страцы1 i ca складу дзяржавы.

Слабасць такого дзяржаунага утварэння, як!м з'яулялася 1мпе-рыя Уладз«м1ра, была вщавочнай. У сувяз! з эканам!чным ростам перыферыйных цзнтрау у XI ст. пачауся працэс яе пал!тычнага распаду, у якш актыуна удзельн1чала i Полацкая зямля. Яе падпа-радкаванне Юеву было фармальным, без гаыбоих эканам!чных i пал!тычных падста^. Ужо у канцы X ст. яна адрадзша самастойную княжацкую дынастыю, а у друпм пакаленн! князёу - i палпыку дзяржаунай незалежнасщ. У канцы жыцця Уладз!м1р роб!ць спробу адасоб!цца ад Юева i Тураускага княства.

Прымусам узятая у жонк! Рагнеда дала працяг полацкай кня-жацкай дынасты! Рагвалодав1чау i роду вял1к!х KieycKix князёу. Славуты будаун!к меускай Сафи, князь-кн!жн!к, пал!тык еурапейс-кага узроуню, аутар першага усходнеславянскага зборн1ка законау "Руская прауда" Яраслау Мудры - яе друп сын. Гады не вылечыл! яе боль за спаленне роднага горада, за расправу з бацькам!. Яна роб!ць няудалую спробу заб!ць Уладз1м1ра, пасля чаго разам з сы­нам Ьяславам, яад заступ!уся за мащ, была выслана на Бацькауш-чыну у заснаваны для ix горад Ьяслауль (сучаснае Заслауе М!нскай вобласщ).

Там Рагнеда прымае манаск! стан пад 1мем Анастас!!, засноувае манастыр - ui не першы ва Усходняй Еуропе — i у 1000 г. пам!рае. Яе 1мя разам з 1мем Рагвалода ста!ць ля вытокау старажытнай ricTopbii Benapyci. Яе вобраз иабыу шмат легендарных рыс. У асобе Рагнеды мы бачым мужную жанчыну з высок!м гонарам i адданас-цю Радз1ме. Трагичны вобраз непакорнай палачанк! у розныя гады натхняу п1сьменн!кау, кампаз!тарау i мастакоу.

79

Ьяслау Уладз!м1рав1ч трымау спачатку Засла^е, а каля 985 г., верагодна, быу запрошаны палачанаш на княжацк! стол.

Уладз1м1р, яи пасля хрышчэння Pyci наюравау ceaix сыноу у буннейшыя гарады сваей <амперьп» у якасщ намесшкау, гэтаму не пярэчыу. Разам са сва!м! баярам! ён бачыу, што тольк! сшай гэты край нельга утрымаць. Для яго была патрэбна прыхшьнасць По-лацка i прым|'рэнне з jm.

Шсьмовыя крынщы нам н2чога не гавораць пра дзяржауную дзейнасць Ьяслава. Разам з im узнауляуся род полацк!х князёу, як1я нязменна называл! сябе Рагвалодав1чам!, а не Рурыкав!чам1, як астатн!я руск1я княз!. Ьяслау фактычна пакла^ пачатак пал!тычна-му адраджэнню Полацкага княства на мяжы X-XI стст., спрыяу распаусюджванню тут хрысц!янства. Ён першым з усходнесла-вянск1х князёу быу ахарактарызаваны у летап1се як кн!жн!к. Яго асаб!стая пячатка з'яуляецца першым помн!кам усходнеславянска-га тсьменства. Памёр Ьяслау у 1001 г., пражыу не болей 25-26. гадоу.

80

ЛЕКЦЫЯ 6 УЗМАЦНЕННЕ ПОЛАЦКАГА КНЯСТВА У Ж СТ.

• Княства пры Брачыславе.

• Усяслау Полацкг. Бгтва на Нямгзе.

• Барацъба УладзШра Манамаха з Усяславам у 70—80-ыя гады. Значэнне дзейнасцг Усяслава.