Лацшамоуная паэз!я

Да нядауняга часу прыналежным да беларускай лггаратуры л1-чылася тальк! тое, што было створана на старабеларускай мове i у свой час друкавалася юрылщай. Але беларусы з'яуляюцца пера-емшкам! усей разнамоунай лггаратуры сярэдневяковай Беларуе!, бо яе лггаратура — полшнгв1Стычная, асабшва ^ XVI ст.

Так склалася, што культура сярэдневяковай Еуропы стваралася на лащнскай мове. А паколыа Вял1кае княства Лггоускае, якое было злучана ушям! 1385 i 1569 гг. з Польскш каралеуствам, уваходзша у абсяг еурапейекага арэала, то вучоныя, паэты не магл! не карыстацца той мовай, на якой разв1валася навука i Л1таратура Еуропы. XVI ст. у развщщ культуры Беларус! было апагейным, i яна амаль роуна абап1ралася на дзве асноуныя для яе л!таратуриыя традыцьп — русшекую i лац{на-польскую. У першай палове гэтага стагоддзя з'яуляецца новы пласт усходнеславянскай дух0}гнай куль­туры — рэнесансная лащнамоуная паэз!я. У канцы етагоддзя з'яв!-люя на Беларус! i творы польскамоуныя, натсаныя беларусам!. Увогуле, мнопя тсьменн1к1, культурные дзеячы Беларус! XVI ст. был! пал1глотам1, бо, як напрыклад, Сымон Будны, ведал! i ужывал! больш як паудзесятка мовау, ц!, як паэт Андрэй Рымша, nicani творы i на старабеларускай, i на старапольскай, i на лащнскай мовах.

Агульным избыткам культуры беларускага, польскага i л!тоу-скага народау з'яуляеида спадчына паэтау-лац1шстау Яна В1сл1Ц-кага i М1колы Гусоускага.

У 1516 г. у Кракаускай друкарш Яна Галера выйшау у свет збортк паэгычных твора^ Яна В1сл1цкага на лащнскай мове "Прус-кая вайна", як$ прынёс яго аутару еурапейскую славу.

453

Б|яграф1чныя звестк! пра паэта надзвычай сщплыя. Ян Вгсшцю нарадз!уся каля 1485—1490 гг. Хутчэй за усе ён быу выхадцам з сялян щ мяшчан. Вучыуся $ Кракаусюм ушверспэце i, вщавочна, закончыу яго у адзш год з Ф. Скарынай (1506), з якт мог быць знаёмы. Ушверспэцк1я документы называюць Я.ЕИогйцкага рутэну-сам, пзн. русшам. Гэга ясна указвае на яго усходнеславянскае (бе-ларускае ц! украшекае) паходжанне. У паэме "Пруская вайна" яуна выступае яго сувязь з Беларуссю. Зус1м магчыма, што радз!май ЕМслщкага была Беларусь, а адукацыю ён атрымау у Польшчы, якая стала яго другой радз!май.

Г^старычную эп!чную паэму Яна Вкунцкага "Пруская вайна" (1516) называюць мастацюм помн!кам Грунвальду. У цэнтры твора— ашсанне знакам!тай б!твы 15 л^пеня 1410 г. Паэт усхва-ляе гера!зм польскага народа, гаворыць пра лггвшау, вядомых сваей мужнасцю на вайне (гэта адна з найбольш ранн!х згадак пра беларуса^ у еурапейскай л1таратуры), пяе славу Ягайлу i Bkajhy, дыскрэдытуе у вачах еурапейскай грамадскасш варо-жую пал!тыку Тэутонскага ордэна, асуджае захопнщк!я войны. У час працы над творам Ян меу пад рукой вышек! з некаторых важнейшых крын^ц аб Грунвальдскай б!тве, таму у паэме суст-ракаюцца так!я дэтал!, ятх няма у дайшоушых да нас крынщах. Ён адным з першых еурапейск!х паэтау-гуман1стау усвядом!у эпахальнае значэнне перамоп над магутным нямецк1м ордэнам для далейшага лесу славянсюх i балтыйск!х народау_%Паэтычнае апавяданне пра Грунвальд нап!сана, па словах самога аутара, з мэтай захаваць у памящ нашчадкау герагчную славу народа^-пераможцау.

Асобнае месца у ricropbii беларускай лггаратуры XVI ст. займае буйнейшы славянсю паэт эпох! Адраджэння М!кола Гуеоуск! (каля 1480 — пасля 1533).

Б1яграф1чныя звестю пра яго таксама вельм! екупыя: няма нават дакладных звестак пра тое, дзе i rani ён нарадз!уся i памёр. Даслед-чык новалац!нскай паэзН Лггвы першай паловы XVI ст. ВЛ.Да-рашкев!ч выказвае меркаванне, што паэт быу" родам з Гродзеншчы-ны. 3 творау Гусоускага i усшсных сведчанняу мы даведваемся, што ён нарадз!уся у сямЧ чалавека, для якога паляванне было i

454

сродкам жыцця, i прызваннем. Адукацыю паэт атрымау у Беларус!, яаглыбляу веды у Вшьт, Попьшчы, 1тали.

У друпм дзесящгоддз! XVI ст. Гуеоусю служыу пры двары сак-ратара вялжакняжацкай канцылярьи, enicKana Плоцка Вгсэл1я (Эразма Целка) — дыпламата, гумашста, мецэната рэнесанснай культуры. Разам са сва!м патронам, яю узначал!у польска-лш>у-екут° дыпламатычную Miciio да папы Льва X, М.Гусоуск1 ездз1у у Рым i прабыу там болып трох гадоу. Час, праведзены у 1тал11, меу вял1кае значэнне для складвання яго гумашстычнага светапогляду. Пасля нечаканай смерщ у 1522 г. Впзл1я, ён вярнууся у Подынчу, дзе i пражыу да канца csaix дзён.

Самым значным творам М1колы Гусоускага з'яуляецца паэма "Песня пра зубра", створаная у Рыме у 1521—1522 гг. i надрукава-ная у Кракаве у 1523 г. Як сведчьщь сам аутар, аднойчы яму давялося бачыць у Pime спецыяльна наладжаны для публш бой быкоу. Гэга вщовинча нечым нагадвала паляванне на зубра i, нату­ральна, выюпкала у М1колы, як былога паляушчага, адпаведныя успамшы, яшмг ён i падзял!уся з прысутным!. Гэга апавяданне настолько защкавша слухачоу, сярод яюх быу i сам папа Леу X —-заузяты аматар палявання i сапраудны знаток паэзи, што Гусоуска-му тут жа было даручана скласщ паэму пра насельшка далёшх пауночных лясоу.

Таюм чынам, "Песня пра зубра" напюана па заказу i адрасавана ггальянскаму чытачу, выхаванаму на клас!чных узорах лгеаратуры. I вось з-пад пяра Гусоускага выходз!ць твор вял1кай мастацкай сшы, выклгочна арыпнальны i самабытны, як! з'яуляецца яал!тыч-ным трактатам. Яго змест заснаваны на багатых асаб!стых уражан-нях i перажываннях аутара, як! вырас у лясным Kpai, на улони! некранутай природы Беларус! канца XV ст.

Амаль палову гзтай паэмы займаюць ап!санн! знешняга выгля-ду, павадак, ладу жыцця зубра, цара беларусых пушчау, i сцэны палявання. Вельм! падрабязна, з вял!кай мастацкай сшай i перака-нанасцю anicaHbi шшодзиш цяжка параненага зубра. Зубр для Гу­соускага быу С1мвалам радз!мы. Таму "Песня пра зубра" стала i песняй аб Беларус!—Лггве. Побач з вобразам зубра аутар паэмы стварае вел!чны вобраз сваей радз!мы. Паэт апявае прыгажосць

455

беларускай прыроды, з захапленнем апавядае чытачам пра яго занятю, звыча!, норавы, пакуты. Паэт услауляе свайго кум!ра, вялшага князя Впаута, суровага, але справядгпвага, па словах паэ-та, правщеля, як! шанавау доблесць i з пагардай став1уся да баяз-л1ващ}, як! усе ешы аддавау узмацненню магугаасщ, незалежнасц! I мшнароднага аутарытэту Вял1кага княства Лггоуекага. Апяваючы Birayra як щэальнага гасудара, паэт называв час яго княжання залатым векам у ricropbii княства.

Нашсаная больш чатырох з паловай стагоддая назад, паэма Гу-соускага i сёння дастауляе чытачам XX ст. эстэтычную асалоду i служыць каштоунейшай крын!цай пазнання жыцця нашых гфод-кау. Яе вял!кае значэнне таксама i у тым, што яна была першым значным лггаратурным творам аб Лтае—Беларусь створаным для Заходняй Еуропы не пабочным наз1ральншам-чужаземцам, а урад-жэнцам гэтых зямель, нашым суайчынн1кам-патрыётам.