С1мяон Полацк!

Вядомым паэтам, мыслщелем, асветшкам застауся у ricropHi Омяон Полацк! (Самуш Емяльянав1ч Пятроуск!-С1тн1янов1ч) (162^—1680), паходз!у з сямЧ заможных палачан. Атрыма^ адука-цыю 5? Юева-Магшянскай калегИ i Вшенскай езу!цкай акадэм!!. Вщаць, не выпадкова С1мяон, яю атрымау праваслауную i ка-тал1цкую адукацыю, cxuiiycR да кампрашснага пам!ж iul унЫцтва. Яно, верагодна, здавалася яму адз!на приемлемей формай збл(-жэння заходне- i усходнееурапейсюх традыцый i культур.

Вайна 1654—1667 гг. крута памяняла не тольи намеры, але i усе жыццё i далейшы лес 25-гадовага С1мяона. Захоп маскоускай ар-мшй на працягу 1654—1655 гг. амаль усей Беларус!, сталгцы ВКЛ Вшьн! зрабша на яго вял!кае уражанне, прывяло у шокавы стан. Малады чалавек паказау сябе у гэтай спуацьн прагматыкам. У 1656 г. ён прымае манаск! сан, станов1цца дыдаскалам (настау-н!кам) невял{кай брацкай школы пры манастыры i ужо праз месяц разам са csaiMi выхаванцам! в!тае цара Аляксея Mixa&iaeina як вызвалщеля беларускага народа.

У 1660 г. ездз!у у Маскву прас!ць дапамог! для полацкага манас-

466

тыра, некаторы час жыу там, прадстав1у цару хвалебную "Дэклама-цыю", у якой назвау яго "царом-Сонцам". Вясной 1664 г., баючыся ганенняу з боку улад Рэчы Паспалггай, ён, як прыхшьтк маекоус-кай арыентацьи, паюнуу родны горад i паехау у Расш на тастаян-нае жыхарства. Там ён стау придворным лггаратарам.

С1мяон станов щца прыхшьшкам, а потым щэолагам праваслауя i paciMcKara самадзяржауя. Яго выбар быу як вымушаным, так i добраахвотным. У драматычнай дылеме, якую яму прапанавала жыццё, — патрыятызм або кар'ера — ён выбрау апошняе. У Маск-ве С. Полацю вымушаны быу адмов!цца ад роднай мовы. Ён пак-лау пачатак згубнаму для нашай культуры працэсу культурная эм!грацьи, як{ у ХУШ—XIX стст. набыу масавы характар. 1етэяек-туальна-творчыя сшы беларускага народа з прычыны адсутнасщ уласнай дзяржаунасвд i нацыянальнай самасвядомасщ "эм^гры-равалГ' або у польскую, або у рускую культуру.

467

ЛЕКЦЫЯ 29

МАСТАЦТВА XVI — ПЕРШАЙ ПАЛОВЫ XVII ст.

* Жывапгс, скульптура.

• Дойлгдства.

• Музыка i тэатр.

Жывашс, скульптура

Жыватс Беларус! XVI — першай паловы XVII ст. — складаная, супярэчл!вая i у той жа час самабытная i арыпнальная з'ява у псторы! сусветнага мастацтва. Разв!ваючыся на скрыжаванш шля-хоу, ён узбагачауся, з аднаго боку, рысака заходнееурапейскай куль­туры, з другога — захоувау рысы усходнеславянскай культуры. Адначасова у 1м прыкметна праяулялася ! тая плынь, якая зы-ходзша ад народнага мастацгва. Вялта уплыу на разводе жывашсу зрабш тагачасныя пстарычныя падзе], ятя адбывалюя на тэры-торьн Беларус!.

Адметная рыса творау жывап!су пачатку XVI ст. — цесная су-вязь з в1зантыйск!м i старажытнаруск!м мастацтвам, захаван-не ладу мысленна i пачуццяу, уласщвых сярэднявеччу. У параунанн! з творам! гэтага часу жывап!с сталага XVI i пачатку XVII ст. вызначаецца 1мкненнем да канкрэтызацы! выявы. Хаця i шшасказальна, але досыць поуна адбшюя у iu уяуленж народа аб справядл1васц! i прыгажосщ, яго клопаты i спадзяванн! у склада-ных умовах сацыяльна-пстарычнага жыцця.

Зараз вядома, што у XVI ст. у Беларуа працавала 26 жыватсцау, 44 скулытгары, 105 майстроу залатых спрау; вядомы таксама 19 мастакоу, працаваушых у першай палове XVII ст. Яны стварыл! шмат арыг!нальных манументальных фрэскавых i 1канап1сных тво­рау.

Фрэскавыя роспюы XVI — першай паловы XVII ст. дашшп да нас у вельм} абмежаванай колькасщ, што не дазваляе даць разгор-нутую характарыстыку манументальнага мастацтва гэтага перыяду. Вял1кую пстарычную i мастацкую каштоунасць мае фрэскавы pocnic з выявам! Благавешчанскай царквы Супрасльскага манасты-ра, створаны у 1557 г. Да нашых дзён pocnic захавауся тольк! у

468

фрагментах. Ён наблЬкаецца да мастацтва BisaHrrai канца XIV — пачатку XV ст. Аднак у жывашсе Супрасля я^на праявшюя i эле­менты заходнеславянскага мастацтва. Цисавым! помшкам! ману-ментальнага жывашсу першай паловы XVII ст. з'яуляюцца росп!сы Куцешскага манастыра каля Оршы, Багаяуленскага сабора у Ма-гшёве, царквы Св. Духа Ташчэускага манастыра у г. Мсщславе,

Найбольш папулярным i распаусюджаным вшам жыватсу у XVI — першай палове XVII ст. быу абраз. На пачатку XVI ст. пад уплывам щэй Адраджэння складваецца беларуская жанашсная школа. Характэрная для мастацтва эпох! Адраджэння увага да зям-ной прыгажосш звычайнага чалавека, да яго пачуццяу i клопатау была уласфва i беларускаму мастацтву. Тэта ярка праявшася у кшжнай гравюры, алтарным жывашсе, некальк! менш — у 5ка-нап!се, дае сказалася трываласць традыцыи. Новыя павевы успры-мал!ся 1канапюам, разв1ццё якога вызначалася царкоуным! кано­нам}, асцярожна i з адборам. Але тым не менш i у абразах усе часцей персанажы надзяляюцца 1ндывщуальным1 рысам!, у сюжэт-най канве з'яуляюцца элементы бытавога, этнаграф{чнага характа-ру. Абуджаецца павышаная щкавасць да навакольнай рэчаюнасц! i жаданне перадаць узнёслыя пачуцц! i уя^ленн! праз звыклыя, бл!3-к!я да рэальных формы. Абраз убфае f сябе прыкметы рэальнага жыцця i адлюстро5^вае густы i традыцьй народнага мастацтва, што i надае яму мясцовы каларыт.

Да легапых узорау беларускага 1канашсу XVI ст. належаць абра-зы "Матка Боская 1ерусал1мская" са Здзггава i "Нараджэнне Бага-родз!цы" з Ляхауцау на Берасцейшчыне, "Матка Боская Адз{-птрыя" з фбшца, "Пакланенне вешчуноу" з Дрысвят на Вщеб-шчыне,-¹ "Параскева Пятн1ца" <^а Случчыны.

У першай палове XVII ст. працягвала разв1вацца нацыянальная школа 1канап!су. У канцы XVI — першай палове XVII ст. на змену рэнесансу прыйшо^ новы стылютычны напрамак — барока. Ад-ступленне ад традыцыи старажытнарускага 1канап1су i з'яуленне элементау барока праяуляецца у больш жывапюнай прапрацоуцы складак адзення, смелым спалучэнш колеру, новым падыходзе да npanicKi л1кау, у !мкненн1 да узорыстасц}, арнаментыю. Ц!кавым1 помн!кам1 першай паловы XVII ст. са стадым! стылявым! прык-

469

метам! беларускай школы жанапюу з'яуляюцца абраз "Троица но-вазапаветная" з Дастоева, "Успение" з Пашквы на Берасцейшчыне, "Матка Боская Адзттрыя Неувядальны цвет" з сяла Басценав!чы на Магшёушчыне, пяць работ маларыцкага майстра, выкананых у 1648—1650 гг. ("Праабражэнне", "Пакроу", "Успение", "Нараджэн-не Матк! Боскай", "Цалаванне 1аак1ма i Ганны. Благавесце Ганне").

Сярод творау XVII ст. адзшым уласнаручна падшсаным пом-шкам з'яуляеццд работа Пятра Яусеев1ча з Галынца (Mariney-шчына) "Нараджэнне Маги Боскай" (1649). Тэты твор — ярю прыклад беларускай шанашснай школы, у якой ужо добра прасоч-ваецца станауленне нацыянальнага варыянта барока. Работа Пятра Лусеев»ча азначае важны этап у петоры! станковага жывашсу пер-шай паловы XVII ст., як! дэманстравау яе дасягненш i паказвау, што у разв!цц1 рэал!стычных тэндэнцый беларуск! {канапю таго часу некальк! апярэджвау старажытнарускае мастацтва, уздым у яшм адбы5?ся крыху пазней, у другой палове XVII ст.

Беларуси станковы партрэт, як{ пачау фарм!равацца $ XV ст., ужо у канцы XVI ст. дае высок!я узоры. Асабл1вага роскв!ту гэты жанр дасягнуу у XVII — пачатку XVIII ст.

Партрэт XVI—XVIII стст. з'яуляецца не тольк} творам мастацт­ва, а яшчэ (можа, i найперш) генеалаг!чным дакументам, як! уве-кавечвае прадстаушка таго ui in шага роду i з'яуляецца яго свое-асабл1вым "пашпартам". Такая функцыянальная нак!раванасць парт­рэта нараджала своеасабл!выя стыл!стычныя прыкметы, яшя не змянялюя на працягу мнопх дзесяц1годдзяу, аж да пачатку XIX ст. Складваецца тып партрэта, яю у польск!м мастацтвазнаустве назы-ваецца "сармацк!м", у Pacii вядомы з другой паловы XVH ст. як "парсуна". Для партрэтау такога роду характэрны строг!я каноны: ф!гуры падаюцца у рост, радзей пагрудна, або пакаленна, у пара­дным адзенш, з атрыбутам! улады (булава, жэзл, ключ i пд.). На фоне звычайна малявал[ся падвязаныя драп1роук! i элементы apxi-тэктуры, што рабша уражанне i надавала партрзту урачыстасць i параднасць. Выява дапауяялася доупм надп!сам, у яюм паведамля-лася пра 5Ьнагароды, тытул, пасады партрэтаванага, а таксама не-каторыя б1яграф1чныя звестю. Нярэдка ^ кутку партрэта можна было убачыць i герб заказчыка. Мастак 1мкнууся праудз!ва пера-

470

даць натуру. Ён аб'ёмна nicay толыа твар мадаш, фнура ж тракта-валася плоскасна, поза была застылай, скаванай. Мужчыны, як правша, падавалгся як асобы ваяушчыя, касцюму не надавалася вялшай увап. На жаночых партрэтах бачна шшы раз празмернае жаданне паказаць прыгажосць жанчыны. Лепшыя творы бюкупа Гейдройца - партрэты княпш Кацярыны Слуцкай, слущах князёу Алелъкав1чау, партрзт жоша заможнага магната Кацярыны Аст-рожскай, канцлера Льва Caneri, польскай каралевы Барбары Радзь вш, Юрыя Радз1вша, Мшалая Юр'ев1ча Радз1вша, князя Бжы Радзь вша, Mixaina Барысав1ча, Януша РадзЫла, Альбрэхта Огатслава Радз1вша, паргрэг Катажыны i Марьи Радз1вш вызначал!ся рэа-л1стычнасцю, глыбгнёй пс!халаг1чнай характарыстык! t падкрэсле-ным пачуццём чалавечай годнасщ. Ушкальным! з'яуляюцца знойд-зеныя у 1966 г. у склепе касцёла Брыг1цкага манастыра у Гародн! партрэты сям'1 Весялоуск1х, нат'саныя невядомым гарадзенск1м мастаком у 30—40-я гады XVII ст. Яны захоуваюцца у Нацыяналь-ным мастацк!м музе! Беларусь

Вялпом дасягненвем беларускага выяуленчага мастацтва XVI ст. з'яулялася паступовае авалоданне законам! перспектывы, 1мкненне паказаць ф5гуры i рзчы у прасторы. Характэрным у гэтым сэнсе з'яу-ляецца гравюрны партрзт Ф.Скарыны, змешчаны у пражскай Ыблп. Гэга было першае у Еуропе падпюанае адлюстраванне друкара Eiojiii. На 1м упершыню наказаны чалавек у час працы сярод розных рэчау, мног!я з якзх маюць с1мвал!чнае значэнне, Партрзт Ф.Скарыны нале-жыць да выдатнейшых творау беларускага мастацтва.

Вядучым вщам графтк! была кн!жная гравюра. Яе развщцё звязана з дзейнасцю беларусюх друкарняу. Паводле крын!ц, з 1601 па 1654 гг. у Беларус! надрукавана каля 100 к1рылауск1х кнщ даволл разнастайных па тэматыцы. Асобныя беларуск1я выданы! першай паловы XVII ст. з'яуляюцца непераузыдзеным! шэдэурам! мастацт­ва KHtri, узорам} творчасщ друкароу, рысавальшчыкау, гравёрау. Характэрнай рысай аздобы кн!г было 1мкненне да С1нтэзу, да узае-мадзеяння ycix кампанентау: тытула, заставак, канцовак, 1н1цыялау, Фигурных выяу, наборнай арнаментык!. На Беларус! паступова складваецца свой уласны етыль афармлення кнМ. Нацыянальныя асабл!васвд беларускай графж! ярчэй за усе выявился у кн!гах

471

бращих друкарняу: вшенскай ТрощкаЙ (потым Святадухаускай), куцешскай, пазней магшёускай.

У XVI — першай палове XVII ст. значнага развщця дасягае скульптура, iirro праяуляецца i у разнастайнасщ яе вщау i жанрау, i у майстэрстве выканання пластычных творау. У гэты перыяд атрымл1ваюць развщцё усе разнавщнасш скульптуры — манумен-тальная i мемарыяльная (надмаггшп), дробная пластыка. Скульпту­ра выраблялася з металу, косщ, каменю, дрэва, мела памхромную расфарбоуку, змяшчалася у штэр'ерах храмау i была цесна узае-мазвязана з арх{тэктурай, яе мастацк(м1 стылям{.

Фарм1руецца мясцовая школы разьбы. Пластычнае мастацтва XV—XVI стст. мела непарыуную сувязь са старажытнаруск1м1 мастацк!м{ традыцыям!, працягвала i развивала ix. У той жа час беларуская с^лыпура канца XV — пачатку XVI ст. адчувае упльц? гатычнага мастацтва. У другой палове XVI ст. гатычныя традыцьп арган!чна спалучаюцца з рэнесансным!, утвараючы своеасабл!вы еплау. На мяжы позняй готыю i рэнесансных трады-цый полащам! майстрам] створана идотылура "Св. Гжэгаж" (за-хоуваецца у музе! г. Юнешмы), скулыпурныя выявы святых Ган-ны i 1аашма з в. Здз1тава на Брэстчыне. Рысы гатычнага стылю адчуваюцца у крыху выцягнутых ф{турах, ломюх, жорстшх склад­ках адзення, дробнай прапрацоуцы зав!ткоу валасоу. Галоуную увагу майстар надае характэрным нацыянальным рысам твару, вял!к!м натруджаным рукам i у адпаведнасщ з рэнесансным! канцэпцыям! 1мкнецца выяв!ць унутраную вел!чнасць, духоуную сшу вобразау. Гатычныя формы доуга трымал!ся у скулыпуры Беларуси snimii толыа у пачатку XVII ст. пад магутным нащскам барока.

Значны уплыу на разв!ццё беларускай шшстыш аказвал! тра-дыцьп Адраджэння. У скульптуры перададзена щкавасць да нава-кольнай рэча!снасц1, рэальнага чалавека, ппх> вьиуляеццау выбары тыпажу, перадачы форм чалавечай фигуры, у пшьнай увазе да быта-вых абставш. Вобразам надаюцца рысы вдыв}дуальнасц1, спакой-най упэуненасщ, уласнай годнасщ, у выявах дапускаецца больш свабоды. Пластыка станов! цца аб'ёмнай, раяьеф шматпланавым. Традыцьи Адраджэння назграюцца у таюх скульптурах, як "Каця-

472

рына Александрыйская", "Л^завета Венгерская", "Святы у рыцар-CKix даспехах", "KasiMip" з пасёлка Шарашова на Берасцейшчыне, у кампазщьн "Марыя з дзщём" (Нясв1ж), царскай браме з царквы вёск! Варашлав1чы Пружанскага раёна.

Традыцьн Адраджэння робяць значны уплыу i на развщцё над-мапльнай скулыпуры, якая давши шырока бытавала у Беларуси ужо у XVI ст. Яе принеся! сюды ггальянск1я майстры, што пра-цаваш у Вялшм княстве Лггоуеюм. Гмкненне захаваць свой вобраз для будучых пакаленняу, зацвердз1ць прэетыж свайго роду, ушана-ваць памяць нябожчыкау адпавядаяа духу новага гумашетычнага светауспрымання, духу новага часу {надмагшн канцлера Вялжага княства Л1тоускага Альбрэхта Гаштольда i вшенскага б!скупа Пау­ла Гальшанскага у вшенсшм Кафедральным саборы, М1калая Крыштафа Радз>вша з Нясв1жа).

У нешматл!к!х помшках першай паловы XVII ст. яскрава бачны прыкметы стьияу рэнесансу i ранняга барока. У параунанн! з папярэдшм перыядам скульптура у значнай ступеш вызвалшася ад франтальнасц!, стала больш дьшам1чнай i экспрэсгунай. Разв1ццё скулыпуры гэтага перыяду звязана з дзейнасцю як мясцовых, так i прыезджых майстроу з крат Сярэдняй i Пауночнай Еуропы. Яны стварал! надмагшп, упрыгожвал! 1нтэр'еры i экстэр'еры храмау. Значнага росквпу у гзты перыяд дасягае каменная мемарыяльная скульптура. Сярод захаваных помшкау трзба адзначыць надмагшле М1калая VIII Крыштафа Радз!вша (Ciporai) i яго сына (Нясв1ж), надмаплле в!цебскага кашталяна М1колы Вольскага i яго жоню Барбары (касцёл у вёсцы Крамяшца Гродзенскай вобласщ), над­магшп Паула Caneri I яго трох жонак (францысканск! касцёл у

в. Гальшаны на Гродзеншчыне, надмаг!лле гетмана Вял1кага княства ЛЬоускага Льва Caneri i яго жонак (касцёл св. Mixama у

г. Вшьн!),

Да нашага часу захавалЁся i асобныя помнГк! драулянай скульп­туры, яия кал!сьц1 уваходз!л1 у склад алтарных кампазщый. Але i пазбауленыя свайго асяроддзя, яны не згубш» выразнасщ i пры-вабнасщ. Скулыпурныя вобразы адзначаны рысам! рэнесансных уплывау i уражваюць характэрным абл!ччам, выдатным адчуван-нем прапорцый, спакойнай устойл!васцю. Прыклады так!х скульп-

473

тур — вобраз Кацярыны з в. Сурвшшш на Гарадзеншчыне, прад-етаячых ля крыжа з маплёускай Спаскай царквы, выявы Марьи i 1аана Багаслова з касцёла Архангела Mixauia у Навагародку, скуль­птуры прарока Захарыя i 6icKyna рымскага з касцёла Брыгщкага манастыра у Гародш.

У першай палове XVII ст. у Беларус! быу створаны цэлы шэраг алтарных комплекса^. Менавгга на ix змяшчалася асноуная частка жывапюных, скульптурных творау. Багата аздаблялюя яны i дэка-ратыунай разьбой. Таму агггарныя комплексы з'яуляюцца прыкла-дам сиетэзу мастацтвау, гармашчяа спалучаных агульнасцю щэйнай задумы, што стварала уражанне багацця, пышнасщ i хараства. Яск-равы прыклад таму — галоуны алтар касцёла 1аана Хрысцщеля (в. Волпа на Гродзеншчыне), алтар Успенекага ^сасцёла вёсй Будслау на Меншчыне, дзе змешчана 20 скульптур, алтар былой ушяцкай царквы у в. Порплшча на Вщебшчыне.

Дэкаратыуна-прыкладное мастацтва XVI — першай паловы XVII ст. разв1валася у непасрэднай сувяз! з народным мастацтвам, старажытнарус1ом1 i заходнееурапейсшм! традыцыям!. Разв1валася размалёука па дрэву, чаканка па металу, таракотавая i пал^ваная керамика i кафля. Рамесшю выраблял! пал!хромную рэльефную кафлю з розным! кампаз!цыям^ ужывал! гаазур i эмаль. Шмат мастацк!х рэчау выраблялася з металу, разв1вал!ся коука, Л1ццё, разьба. Збройн1К1 ужывал! каштоуныя метал ы у аздобе зброь Дзейшчал! i&d ювел!рау. Разьбяры па косщ, выкарыстоуваючы pori ласёу, аленяу, клык! дзшоу, косщ розных жывёл, птушак выраблял! гроше! нажоу, накладк! калчанау, дэтал! арбалетау, грабят, rysiKi, фнури шахмат, шашак, абклады кн!г i абразоу, невял1к1я абразк!. Спецыял1сты па апрацоуцы каменю выраблял! гарматныя ядры розных памерау, тачыльныя бруск!, прасл!цы, надмагшьныя крыжы, надмагиш! у выглядзе бюстау, статуй, р»1ье-фау, стзл, калон, абеА1скау, арх1тэктурна-дэкаратыуныя дэтал! (ка-лоны, парталы i гл.). Гутшю XVI—XVII стст. унесл! значны уклад у развщцё шкларобства, вырабляючы посуд: кш!шю, кубю, бакалы, чарш, бутэяьк!, як!я упрыгожвал!ся шкляным! каляровым! шцям!, жгутам!, стужкам!, пячаткам! з выявам! гербау, ростсам фарбам! i золатам.

474