Прабеларусы

Этнагенез народау — гэга працэс фармиравання этшчнай супольнасщ, ц! этнаеу — устошпван супольнасц! людзей, якая склалася пстарычиа на пэунай тэрыторы! i жарактарызуецца агульнасцю мовы, побыту, культуры, рысау ncixiKi i самасвядомасщ, адлюстраванай у адзшай назве i уяуленвях пра агульнасць паходжаиня. У вышку этнагенезу ствараецца своеасаблieae этшчнав i антрапалапчнае аблгчча данай супольнасщ людзей з уласцтым! ей асабл1васцям! мовы, магэрыяльнай, сацы-яльнай i духоунай культуры, Г1старычнага жыцця. Пачатак этнаге­незу беларусау^ як i мнопх {ншых сучасных е5^?рапейск1х народау, аднос!'цца да апошн!х этапау першабытнасщ, эпох! ваеннай дэмакратьп i раннекласавага грамадства.

Этн1чная псторыя иасельнщтва иа тэрыторы! сучаснай Беларус! бярэ свой пачатак з эпох! палеалггу, з часоу яе зася-лення чалавекам — звыш 40 тысяч гадоу назад. Спачатку был! асвоены тольк! пауднёвыя раёны. Цэнтр i поунач нашай кра!ны засяляюцца у наступную за палеал1там эпоху — у ме-зал!це. Вызначыць этн!чную прыналежнасць старажытных еур-апеощау — пер шага насельн!цтва Беларус}, — не толый у палеалще i мезал1це, але нават i на працягу большай части Heanixy, не уяуляецца магчымым. Мова гэтых прабеларусау не-вядома. Хутчэй за усе, яны мел! светлую скуру, русы я валасы, блак!тныя вочы, быти высок!м1 i дужым! — рысы, уласщвыя большасщ сённяшн!х беларусау. Паводле даных apxeanorii i Нстарычнага мовазнауства, у прыватнасщ пдратмп, у папя-рэдн!м парадку можна устанав^ць эттчную прыналежнасць

302

асобных труп тубыльцау толып у канцы неал!ту, прыкладна у III тысячагоддз! да н.э.

Каля трох тысяч гадоу да н.э. з-за Урала, з Сярэдняй Аз», на захад рушыл! вялшя масы людзей. Пакшуць месца жыхарства ix вымусш скарачэнне аукумены, неспрыяльныя змены кгнмату, па-гаршэнне умоу жыцця i т.д. Mirpambi дашши аж да Ф1нляндш. На ceaiM шляху яны асвойвал! i засялял! маланаселеныя мясцшы, што прышшпся да спадобы. Сярод мнрантау был! фша-угор«ая пля-мёны, што паходзш з уральекай моунай сямЧ, але увабрал! у сябе некаторыя антрапалапчныя рысы, уласщвыя мангалощнай расе. Яны одрна засялш! Беларусь, асшшгеалюя абарыгенам!. 1х наш-чадк! Ha6buii антрапалаг!чныя рысы мясцовых жыхароу — пры ЗЛ1ЦЦ1 эпгнасау перавагу» як правша, маюць тубылыщ. Але знешн!я рысы ф!на-угорскай супольнасц! — шырок! твар i щ^зк^я вочы — дайшл! да нашага часу. Антрапалапчная спадчына фша-угориду (мангалощныя рысы) сустракаюцца у абл^ччы сучасных беларусау не часта. Найбольш зауважальныя яны сярод сучасиага насель-н1цтва Вщебскай вобласц! — гэга адзначаюць этнографы i антра-полап. Арэал рассялення ф{на-угорцау на Беларус! трактуецда даследчыкам! па-рознаму. Мнопя л!чаць, што яны апанавал! тут толыа Падзв1нне i Падняпроуе, дзе яны ящчэ доуга жыл! ада-собленым! этн1чным1 групам! i слаба паддавалюя ас!мшяцьп. На поунач ад Полацка i цяпер у насельшцтва захавал1ся аз1я!ЦС1я рысы — узгадаем хаця б карщну 1.Рэпша "Беларус". Як л!чыць аутар артыкула «Этнагенез беларусау на фоне псторы! i геапалпыю» Л.ЛоЙ1а, гэты этнас агучыу геаграфш нашай кра!ны — да^ назвы мясцшам, рэкам i азёрам, ад як!х пазней атрымал! свае 1мёны балцюя i усходнеславянск!я плямёны, народы, гарады. Тапон1мы з гуказлучэннем -ва i -га на канцы, як даказваюць Л1нгв1сты, — ф!на-угорскага паходжання: Мардва, Тува, Масква, Нява, Нарва, Зэльва, Л1тва, Лотва, Дайнова, Волга, Анега, Ладага, Пячэнга, Яцьва (або Яцьвяга) i т.д.

У эпоху ранняга металу (канец III тыс. да н. э. — IV—^V стст. н.э.) этн«чны склад насельшцгва на усей тэрыторьи Беларус! у значнай ступен! змяшуся — на ей рассялшся {ндаеурапейцы, яия ас1мшявал! сва!х папярэдн!ка^.

303

У канцы Ш—II тысячагоддзяу да н.э. са сваей прарадз!мы (яе месцазнаходжанне даследчыкам! адназначна не у"станоулена) у Еу-ропу лнгрыруюць i тут пасяляюцца вдаеурапейцы, яюя адносшгся да еурапеоаднай расы, i хоць cacrynani старажытным цывЫзацыям Месапатами, Eriirra, Крыта, але апераджал! еурапейсмх аутахто-нау^у культурным развщщ — займалюя жывёлагадоуляй, ведал! земляробства, валодаи вытворчасцю бронзы. 1ндаеурапейцы змеш-валюя з мясцовым насельнщгвам i утвараш новыя этнасы. Свае месца у Еуропе занял! у гэты час балты i сваяцюя славяне — молы гэтых народау бл1зк1я. Ёсць наваг верс1я, што юнавала напачатку адзшая балта-славянская супольнасць, якая потым дыферэнцыра-валася на два этнасы.

Першым! на Беларусь прыйшл! балты. Яны засял1л! тэрыто-рыю ад Балтыйскага узбярэжжа да вярхоуяу Аи. Прышэльцы acBoini дантр i поунач нашай крашы, багнютае Палессе ш, як i фша-угорцам, не прыйшлося да епадобы. На узбярэжжы Балтык! уладкавалюя плямёны, яия пазней стал! вядомыя пад назван пру­сы, жмудзь (жамойты), аукштайты, куршы i inm. Яны растварылюя сярод тубыльцау, але захавал! для новага этнасу, яи створыцца на аснове да1ндаеурапейска(фша-угорска) — балцкага С1нтэзу, сваю больш разв!тую мову, больш высокую культуру, свой лад жыцця. Тыя фша-угорцы, яюя скансал{давал1ся, стварыл! плямёны i шшыя грамадск!я арган!зацьн — як л1вы (жыл! у вусц1 Дзв1ны), эсты (на поунач ад ix) — не пусцш 6asrray у свае зешн.

Каля двух тысячагоддзяу доужылася на Беларус! {нтэгра-цыя i узаемная аамшяцыя тубыльцау, фша-угорцау i балтау. У вышку гэтых працэсау тут сфарм{равалюя новыя эттчныя су-польнасщ, яия захавал! фша-угорскую тапан1м1ку i наваг узял} сабе фша-угорск1Ш назвы» Гэга лотва, якая рассялшася на тэрыторы! Вщебскай i усходзе Мшскай абласцей; яцвяп стал! гаспадарам! Гродзеншчыны i часткова Брэстчыны; дайнова апанавала Нарачан-ска-Маладзечанск! край; i л!тва — верхняе i сярэдняе Панямонне.

Наступны перыяд зтшчнай псторы! Беларус! пачауся у раншм сярэднявеччы (VI—VIII ст.). Яго характэрная рыса — шырокае рассяленне славян, ас!мшяцыя мясцовага балцкага насельн!цтва i фарм!раванне у вышку змяшэння славян i балтау першапачатковых

304

усходнеславянск!х этшчных супояьнасцей — flpbiraBi4oy, радзь М1чау i крыв!чоу. Гэтыя супольнасщ не прыйпш сюды ужо сфар-м1раваным1, а аформшся на тэрыторы! сучаснай Беларуи i су-седшх пауночных i усходшх зямель на аснове змяшэння прышлых славян з мясцовым! абарыгенам!.

Славяне выдзелшся з 1ндаеурапейскай супольнасщ адначасова або крыху пазней за балтау. Здавальняючага адказу на пытанне аб славянскай прарадз!ме няма. На Беларусь яны прыйшл! хутчэй за усе з Заходняй i Цэнтральнай Еуропы, з мшрэчча Вгслы i Эльбы. Першым! — 400—200 гадоу да н.э. — сюды прыйиш прадетауяш паморскай культуры. Яны асвоип Палессе. Друг! этап славянскай калан1зацы1 Беларус! прыходз!цца на Ш-V стст. н.э. Трэыд — VI ст. — час масавай mj грады i славян з Польшчы ва -усходнюю Беларусь. ф!на-угорцы i балты — голядзь, латыгола, лотва, л!тва — Mycini пацяснщца i cacryniob частку ceaix зямель перасяленцам, Земл! добраарган!заваных i ваяушчых прусау i яцвягау славянам удалося калашзаваць тольи часткова. Mirpambi прынесл! з сабой мову ceaix суродз!чау — старажыгаых палякау, палабск!х славян. Яна папоуншася балцк!м! словам!, запазычыла фша-угорскую тапа-н!М1ку. Тут, ва усходняй i ПаУднёвай Беларус!, утварылаея першас-ная беларуская мова, давош надобная да сучаснай, ужо тады яна утрымл1вала у сабе элементы "польшчызны".

Змест новага этапа этшчнай ricropMi Беларус! (IX ст. першая палова XIII ст.) выкл)кае сярод даследчыка^ дыскусн. Навуковая дыскус!Йнасць дадзенага этапа этнагенезу беларусау тлумачыцца розным пунктам гледжання даследчыкау аб предках, часе i пры-чынах фарм{равання нашага народа. У 50-я гады XX ст. савеци этнограф С.А. Токарау распрацавау канцэпцыю, паводле якой у тэты перыяд на аснове усходнеславянск!х плямёнау у тым л$ку i тых, што жыл! на тэрыторьн Беларус!, склалася адз!ная старажыт-наруская народнасць. У перыяд феадальнай раздробленасц! (XIII—XIV стст.) з яе выдзяляюцца тры новыя народы: русюя, беларусы i укращцы.

Тэорыя старажытнарускай народнасщ як пераходнага этапа ад першасных усходнеславянск!х супольнасцей да будучай беларус-народнасщ стала хрэстаматыйнай у савецкай пстарычнай на-

305

вуцы i на пэуны час манапольнай у беларускай пстарыяграфн. Ле прьшльнш аргументуюць факт гснавання у IX—XI стст. такой этшчнай еупольнасщ наяунасцю агульнай тэрыторьн, гаспадарчага жыцця, мовы, матэрыяльнай i духоунай культуры, наяунасцю эт­шчнай самаевядомасц! яв члвнау, саманазвы i усведамленнем агуль­най радз!мы — Pyci.

Такое бачанне этнагенезу беларусау знайшло адлюстраванне у манаграф!ях, падручнжах, энцыклапедыях. Так, Э.Р.Сабаленка у пра-цы "Францыск Скарьша i яго час. Энцыклапедычны даведшк" (Мн., 1988. - С. 260) сцвярджае, што "белорусы паходзягр* ад старажыю-нарускай народнасцг, якая склалася у IX—XIII стст. на основе усходнеславянскк пляши у вышку разлажэння у ix першабытнааб-шчыннага ладу, устанаулепня класавага грамадства i стварэння старажытнарускай раннефеодальной дзяржавы — Кгеускай Pyci". На паходжанне беларусау са старажытнарускай народнасщ указвае таксама адпаведны артыкул энцыклапедьн "Этнаграф1я Беларус!" (Мн., 1989. — С. 60). У 1м гаворыцца, што сацыяльна-эканам1чная. дзяржауш-палггачная, культурная i канфесшная 1нтэграцыя усход-неславянск!х плямён у мейах адз!най дзяржавы — Юеускай Pyci абумовша meenipoyKy у канцы IX — пачатку XI ст. этнакультурных аеабдавасцей гэтых плямён i фарм1раванне старажытнарускай на­роднасщ. Паралельна з працэсаш кансалщацы! i 1нтэграцы{ 1снавал1 i супрацьлеглыя тэндэнцьп, яюя актыв!завал!ся у другой палове XI— ХШ ст., калг К1еуская Русь ужо не уяуляла сабой адз1нага па-Л1тычнага цэяага i складалася з шэрагу зямель-княжанняу. У 90-я гады тэорыю старажытнарускай народнасщ на навуковай н!ве абара-няюць М.Ф. Пшпенка (у манаграфи "Происхождение Белоруссии. Новая концепция" - Мн., 1991 i шшых працах), Э.М. Загарульсю ("Заходняя Русь IX—ХП1 ст." - Мн., 1998) i шш.

М1Ж тым, працы буйнейшых pacificKi'x псторыкау XIX—XX стст. ставяць пад сумненне i наваг по^насцю адмауляюць факт {снавання такой народнасц! i наяунасц! яе кампанентау. Так, В.В.Ключэуск1 ^ ceaiM "Курсе русской истории" (лекцыя X) nicay: "Руская дзяржа^ во (у IX—XI стст.) не была дзяржавай рускага народа, тому штл яшчэ не кнавала гэтага народа ". Вядомы даследчык старажытныя леташсау А.М. Насонау i акадэм!к Б.А. Рыбашу яшчэ у 1950-и

306

гады прызнаваш, што "Рускай зямлёй" называлася першапачаткова толью тэрыторыя у трохкуттку Юеу-Пераяслауль-Чаршгау, а кры-_Bi4bi, радз1м!чы i шэраг шшых плямёнау у склад уласна Pyci не йваходзын. Вядомы даследчык усходн1х славян прафесар П.М.Трац-цякоу у сваей KHise "У истоков древнерусской народности" nicay, што тэрмш "старажытнаруская народнасгр>" з'яуляецца "кнюк-ным ", прыдуманым гюторыкаш. Вучоны Л1чыу, што гэга народнасць была супольнасцю велыш адноснай: яшчэ доуп час захоувал1ея своеасабл1васщ яе кампанентау (акрамя славянскага, лета-лпоуск! i фша-угорскГ). Не толыа у IX—X стст., але i у XI—ХП стст. Русею, Рускай зямлёй называлася тальк! неюшкая вобласць у межах Ся-рэдняга Падняпроуя. Так, паводле 1пацьеускага леташеу, юеуею князь Мсщслау saxaniy у 1129 г, полацк»х князёу i саслау у Bi-зантыю, бо яны "не слушахутъ его (Мсцгслава) копи е зовяшет в Рускую землю в помощь". Менавгга Пауднёвую Русь разумее пад Рускай зямлёй i аутар "Слова аб палку 1гаравым".

Аднак той жа Б.А. Рыбаш^, насуперак ceaiM вывадам аб аднос-на невял!кай тэрыторьн Pyci, непаслядоуна сцвярджау, што Руская зямля IX—^ХГУ стст. у шыроюм сэнсе — як тэрыторыя ycix yc-ходшх славян — гэга вобласць старажытнарускай-народнасщ з адзшай мовай, адз!най культурай i наваг з адзшай дзяржаунай мя-жой. Прафесар У.В. Ма5фодзш у манаграфп, якая выйшла % 1945 г., nicay, што працэс стварэння старажытнарускай народнасц! не за-вяршыуся, а феадальная раздробленасщ., нашэсце мангола-татар i 1ншыя фактары спынш! яго. У больш познгх работах Мауродзша так!х разважанняу ужо не адзначаецца.

Факт 1снавання старажытнарускай народнасц! i фарм!равання на яе аснове^бёларусау адмауляюць сучасныя беларуск}я г]сторыю_л Г.В. Штыхау, M.I. Ермалов1ч, М.А. Ткачоу i шш. Яны робяць ак-Цэнт на тым, што аб'яднанне зямель у Kieycxafi Pyci не было по-уным i канчатковым, а беларусюя земл] тольк! эп!задычна ува-ходзш! у яе склад; што у розных частках гэтай дзяржавы захоу-валюя мясцовыя асабл!васц1 у мове i культуры. Ды i адкуль, разва-жаюць яны, мага! узяцца агульнасць, адз!нства у мове i культуры, без як!х не можа быць народнасщ; у грамадстве, дзе не было школ i друку, пры слабай pasBiracmi сродкау сувяз!, шляхоу зно-

307

сш; на тэрыторьн, пакрытай густым! лясам!, з мноствам балот? Як паспела сфарм!равацца моуная i культурная супольнасць, кал! у IX—X стст. яшчэ шоу працэс складвання Старажытнарускай дзяржавы, а ужо у XI ст. яна пачала распадацца, прычым Полац-кае княства было пвршым, яков стала фактычна нвзалвжным ад Юева?

У сферы сацыяльна-эканам1чнай, як сцвярджае Г.В. Штыхау, умовы для уЪшкнення Старажытнарускай народнасщ был! мш1-мальным!, кагн яны наотул юнавал!. У аснове эканомш Юеускай Pyci, як вядома, была натуральная гаспадарка. Веска i горад был! разрозненыя. Веска абслугоувалася CBaiwii рамесшкамь Эканам!ч-ная разробленасць не еадзешнчала фарм1раванню адзшай народ-насць Адзш з вядучых беларуск1х археолагау перакананы: верс!я аб тым, што старажытнаруская народнасць не сфарм!равалася кан-чаткова i распалася у сувяз» з распадам етаражытнарускай дзяржа­вы, мае больш рэал!Й i праудападобнасщ чым М1ф1чнае уя^ленне аб юнаванн! адз!най этн1чнай супольнасщ. Апошнюю ён называв "народнасцю, якую прыдумалг ггсторыт".

У навуцы склауся шэраг канцэпцын, паводле яюх беларуск-i этнас сфарм!равауся непасрэдна на аснове усходнеславянсюх плямёнау крывноу, дрыгав!чоу i радз!м1чау, м!нуючы стадыю Старажытнарускай народнасцк Паводле "крыв!цкай канцэпцы}" (В.Ластоуск!, А.Шлюбсю i !нш.), амаль усе асабл!васц1, якш{ бела-русы адрозн1ваюцца ад укра!нцау i pycKix, успрыняты iMi ад адной з першапачатковых усходнеславянсюх этн!чных супольнасцей — крьшчоу". У беларусау, так!М чынам, у параунанн! з суседн5м1 сваящам) народам! быу !ншы, чым у ix продак — крыв^чы. Ства-ральн!к1 гэтай канцэпцьи Л1чыл1 за лепшае называць беларусау крыв!чам!. а Беларусь — Крыв1яй.

Хюткасць гэтай канцэпцьн у тым, што яна не можа здавальняю-ча растлумачыць прычыны узн!кнення этн1чных рыс пауднёвабела-рускага насельн1цтва, бо крыв!чы займаш тольк! пауночную i част-кова юнтральную частку тэрыторы! сучаснай Беларусь

Буйны беларусазнауца Я.Ф .Карск!, вядомы гюторык-слав1ст УЛ. Шчэта, даследчык этшчнай Г1сторы1 Беларус! М.Я. Грынблат уклю-чаюць у склад продкау беларусау не тольк! крыв!чоу, але таксама

308

дрыгашчоу i радз5м!чау. Адсюль назва канцэпцы! -»крывщка-дры-гавщка-радз!мщкая». Так! падыход у пэунай ступен! пераадольвае крайнюю аднабаковасць "крыв!цкай" канцэпцы i i спрабуе адшу-каць пстарычныя выток! пауднёвабеларускага насельшцтва.

Згодна з "балцкай" тэорыяй узшкненне беларускага этнасу, спецыфш яго культуры i мовы тлумачыцца змяшэннем усходне-славянек!х плямёнау крыв!чоу, дрыгав!чоу i радз!м!чау з балтам!, як!я адыграл! ролю субстрату (падасновы) у этнагенезе беларусау. Найбольш вщны прадстаушк гэтай канцэпцы! масшуск! археолаг У.У. Сядоу мяркуе, што шмат як!я элементы традыцыйнай культу­ры i мовы беларусау маюць балцшя каран!. Да так!х элементау ён аднос!ць шанаванне вужоу i камянёу у традыцыйнай рэл!гп белару­сау, жаночы галауны убор (нам!тку), нясшытае паясное адзенне (паневу), лапц! прамога пляцення, слупавую тэхн!ку узвядзення пабудоу, шэраг рыс беларускай фанетык! (цвёрды "р", змякчаны "д", аканне).

Апанент Сядова беларуск! этнограф М,Ф. Пш!пенка пярэчыць: балцкае насельн!цтва аказала !стотны уплыу не на фарм!раванне непасрэдна беларусау, а !х папярэдн!кау: крыв{чоу, радз!м!чау i дрыгав!чоу — i адыграла ролю субстрату у !х этнагенезе, а не беларусау.

Тэорыя балцкага субстрату у этнагенезе беларусау атрыма-ла шырокае прызнанне у навуковым свеце. Сапрауды, пасля рассялення усходн!х славян !шоу складаны працэс !х чмяшэння з папярэдн!кам1: на Беларус! — з балтам!, на тэрыторы! Рас!! — з ф1на-уграм1, на Украше — са ск!фа-сарматам1. Славяне як бы насычалюя мясцовым неславянсюм элементам — субстратам. Роз-ныя этшчныя рысы, як!я сфарм!равалюя у беларусау, руск!х i укра!нцау, абавязаны дзеянню гэтых розных субстратау. Менавгга этшчныя субстраты абумовш узн!кненне трох розных, хоць i род-насных, усходнеелавянск!х этнасау, у кожнага з яюх быу свой шлях нацыянальнага фарм!равання.

"Ф1нская" канцэпцыя, прапанаваная ПЛасшвым, звяртае увагу на неабходнасць ул1чваць удзел у этнагенезе беларусау яшчэ i фша-Уграу, як!я жыл! на Беларус! да прыходу балтау.

На жаль, ёсць i таюя канцэпцы! (яны узн!кл! яшчэ у XIX ст., але

309

маюць прыхшьшкау i сёння), як!я наогул адмауляюць факт афарм-лення i юнавання самастойнага беларускага этнасу на той падставе. што у насельнштва Беларус! шбы не бьшо самастойнай славянская мовы. Прыхитьнш "польскай" канцэпцьп (Л. Галембоуеи, А. Ры-пшск! i шш.) Л1чыл1 беларусау часткай "польскага" этнасу, Бела­русь — часткай этшчнай тэрыторьн Польшчы, а беларускую мову — дыялектам мовы польскай. "Вял1каруская" канцэпцыя (A.I. Са-балеуею, I.I. Сразнеусю i шш.) заснавана на уяуленш, што белару-сы ёсць частка вялпсарускага этнасу, а Беларусь - адпаведна частка вжткарускай эттчнай тэрыторьн. Яе прыхшьнш не прызнаюць беларускую мову самастойнай усходнеславянскай мовай, а разгля-даюць яе як дыялект мовы вялжарускай. Даследаванн! нашай мовы выяви! памылковасць гэтых канцэпцый. Яшчэ,у першыя дзеся-щгоддз! XX ст. выдатны вучоны Я.Ф. Карск! у фундаментальнай працы "Беларусы" (т. 1—3, Варшава-Петраград, 1903—1922) на вял1зным фактичным матэрыяле пераканауча даказау, што беларус-кая мова з'яуляецца асобнай самастойнай славянскай мовай, якая па свайму сло^каваму складу, ештакЫсу, марфалог!! i фанетьщы увазюд31ць у групу усходнеславянсих моу нароуш з вял!карускай i укра!нскай.

На аснове складаных працэсау iwrarpaubii i ас1м!ляцы! з VI— VH1 стст. на Беларус1 утвараюцца новыя этшчныя супольнасц!. Крыв1чы (бл!зия па крыв!) — одна з самых вялшх племянных груповак. Працэс ix фарм!равання адбыуся у вын!ку славяшзацьн мясцовых лета-л1Тоусмх (лотва) i рэшткау фша-угорсюх плямёнау, што пераканауча пацвердзш! археалапчныя даныя. У концы X ст. на тэрыторьн рассялення полацк!х крыв1чоу склалася Полацкае княства, насельн1цтва яшга у летап1сах звычайна завецца кры-в1чам{ (пад 1127, 1129, 1140, 1162 гг.). Крьдачы ф!гуруюць у ле-тапюах да 1162 г., дрыгав!чы — да 1149 г., радз1м!чы — да 1169 г.

Беларуская даследчыца Л.У. Дучьщ зрабша выснову, што у этнаграф1чным касцюме Вщебшчыны наваг у XIX ст. прасочваюц-ца латгальск!я рэл1кты. Крыв1чоу цяжэй, чым якое-небудзь 1ншае племянное аб'яднанне, "ynicaub" у адз!ную старажытнарускую на-роднасць. Некаторыя даследчык! Л1чаць ix хутчэй балтам!, чым славянам!. Радз1м1чы (з адной радз1мы, сямЧ) утварылюя на аснове

310

змяшэння славян-перасяленцау" з захаду з фша-угорцаш. Дры-гав[чы—другав!чы—другавпы (аб'яднаныя дружбай) — гэга зтшч-ная супольнасць, што утварылася шляхам узаемадзеяння раншх славян з тубылъцам!.

Басейн Немана да IX ст., пачатку пюьмовай гюторьй Беларуа, быу заселены выключна балтам!: яцвягам!, лггвой, дайновай, аукш-тайтам!, жамойцю. Так, на тэрыторьн Гродзенскай i Брэсцкай аб-ласцей археолагам! знойдзены яцвяжсюя (заходшя балты) камен-ныя ^рганы. У месцы ix канцэнтрацьп, верагодна, доуга захоува-лася яцвяжскае насельшцтва щ яго славян!заваныя нашчадш, Пер-шапачатковыя славянск!я паселипчы (у Наваградку, Ваукавыску) тут узткл! у канцы X ст. Трупы неас1'м1ляваных славянам! балтау яшчэ доуга жьш у Панямонн! i Пабужжы.

Складванне этн!чнай тэрыторы!

У канцы XIII—XIV стст. пачынаецца фарм!раванне беларускай народнасц! — пстарычна складзенай на тэрторыг сучаснай Бела-pyci i суседн!х усходшх i пауночных зямель устойл1вай супольнасщ людзей, што характарызуецца асабл1васцям1 мовы, побыту, культу­ры, рысау ncixiKi i этшчнай самасвядомасщ, яшя перадаюцца з пакалення у пакаленне, а таксама наяунасцю саманазвы. Працэс фарм!равання гэтых этн!чных прыкмет працягвауся амаль чатыры стагоддз! i npaxoflsiy пад уздзеяннем шмат яюх фактарау: сацыяль-на-эканам{чнага, палгшчната, геаграф1чнага, царкоуна-рэл!г1йнага i 1нш.

Умовы для фарм1равання адз!най народнасщ сюшл1ся з сярэ-дз^ны ХШ ст. Аб'яднанне на працягу ХШ—XIV стст. раздробленых зямель у складзе Вял^кага княства Л1тоускага, падначаяенне адзь най вярхоунай уладзе прывяло да ix тэрытарыяльнай каисалщацы! i паслужьша штуршком для складвання этшчнай тэрыторьн бела-русау -тэрыторьй кампактнага рассялення народа, з якой звя-заны яго фарм^раваяне i развщцё. Этн1чная тэрыторыя адпа-вядала арэалам распаусюджвання асноуных старажытных продкау беларусау — лггвы, крыв!чоу, дрыгав!чоу i радз1м1чау i уяуляла сабой у XIV—XVI стст. ужо дастаткова аднародную у сэнсе (монаэтн1чную) зону.

311

Наяунасць некаторых шшаэтшчных фуп рускага, балцкага, яу-рэйскага, украшскага, татарскага, латышскага (латгальскага) i поль-скага насельшцтва на гэтай тэрыторьн увогуле не нарушала кам-пактнасщ рассялення беларусау. Пол1этючным1 бьш, галоуным чынам, пагратчныя зоны. Параунальная кампактнасць рассялення будучых беларусау i цэласнасць этанчнай тэрыторьн спрьшн працэ-сам кансалщацы! насельтцтва у адзшую супольнасць, узюкненню гамагеннасщ (аднароднасщ) таюх яе прыкмет, як мова, культура, самасвядомасць.

Цэнтрашзацыя дзяржавы (аргашзацыя к»равання, л!квщацыя рэшткау раздробленасщ, ун1фшацыя адм{н1страцыйнага падзелу, увядзенне аданага заканадауства, с5мвол1к!) спрыяла больш цесна-му пал!тычнаму аб'яднанню беларусюх зямель i актыунаму функ-цыянаванню асноунага для працэсу этнаутварэння сацыяльна-эка-нам!чнага фактару. 3 узмацненнем гандлёва-эканам1чных сувязяу у межах BKJI, складваннем агульнадзяржаунай гаспадарк!, разв!ццём таварна-грашовых аднос!н, ростам гарадоу, некаторай ун1ф!кацыяй у вагавых адз»нках i грашовай с1стэме пераадольвалася лакальная замкнёнасць, пашырал!ся унутрытэрытарыяльныя кантакты, н!вел1-равалюя некаторыя гаспадарчыя i бытавыя адрознент, адбывалася моуная 1нгэ1рацыя. Прагрэс у вытворчасщ уздзейшчау на фар-м!раванне саслоуна-класавай структуры этнасу — да сярэдз1ны XVI ст. аформшся шляхецкае, мяшчанскае, сялянскае саслоу!.

Палггычны, эканам!чны фактары з'яулял!ся "фонам", на якш адбывалася фарм{раванне i развщцё беларускага этнасу. Пал1тыч-ная i сацыяльна-эканам1чная «нтэграцыя у межах адной дзяржавы стварыла амаль што аднолькавыя умовы для этнакультурнага раз-в!цця розных зямель, прывяла да швеопроую мясцовых асабл{-васцяу. У першую чаргу i хутчэй моуная i культурная твел1роука адбывалася у гарадах, асабл!ва у найбольш значных. Там мацней, чым у сельскай мясцовасц], адчувал|ся сувяз! пам!ж асобным! часткам! кра!ны.

Эгн1чная тэрыторыя Беларус! ахапша пераважна усходнесла-вянсюя земл!", на як1х жыл! нашчадк! крьшчоу (В1цебшчына, Сма-леншчына, Невельшчына), пстарычнай л1твы (Вшеншчына, Гарад-зеншчына), дрыгав!чоу (цэнтральная Беларусь, Палессе, Берасцей-

312

шчына), радз1м1чау (Магшёушчына, Гомелынчына, заходняя Бран-шчына). У XIV—XV стст. амаль уся тэрыторыя будучай беларус-кай народнасщ знаходзшася у межах Вялжага княства Лггоускага i складала прыкладна 260 тыс. кв. км.

Эпичная тэрыторыя кожнага народа вызначаецца устошнвасцю на працягу стагоддзяу. Яшчэ у пачатку XX ст. беларусы насялял! Смаленшчыну, сумежжа Браншчыны, Чаршгаушчыны, Пскоушчы-ны, Латгалп, Падляшша i Вшенск! край. У вышку наступных штуч­ных падзелау гатыя земл! апынулюя па-за паштычным! межам! Беларусь

1снавала гчстарычная перспектыва спалучэння беларусау у адзшы этнас з укра!нцам{, з як\м\ ix аб'ядноувала агульная сама-назва "Русь", агульная мова i вера, бл!зкая культура. Але яна не была рэамзавана, бо дзяржава не рэгулявала тэты працэс, а такса-ма у сувяз! з далучэннем укра!нск5х зямель да Польскай кароны i з'яуленнем на ix уласнага пал1тычнага i культурнага цэнтра -ка-зацтва. Да катал{цкага хрышчэння Летувы зус!М рэальным было фарм!раванне агульнай беларускалетувюкай этн1чнай супольнасщ. Продк} летувюау успрымал! элементы беларускай культуры, рэ-nirii, мовы, права; культурны фонд нашых продкау у шэрагу мо-мантау значна пераважау культуру эттчнай Л1твы (Летувы). 3 канца XVI ст. нацыянальна-кулыурнае развщцё гзтых народау пай-шло розным! шляхам!.

3 XIII—XVI ст. на эттчнай тэрыторьн Беларус! стала вядомай самастойная мова са ceaiMi спецыф1чным1 фанетычным! i с1нтак-с!чным! асабл!васцям! i лекс!чным складам, якая ужо карэнным чынам адрозн1ваецца ад старажытнарускай, расшскай i укра!нскай моу.

Беларуская мова адносщца да {ндаеурапенскай моупай сямМ, якая распалася прыкладна 3—^2,5 тысячы гадоу да н.э. Мноства агульных рыс у фанетыцы, граматыцы i лекс!цы славянсюх i бал-тыйск1х моу, яюя не уласщвы 1ншым еурапейск!м мовам, дазваляе заключыць, што пасля распаду 1ндаеурапейскай мовы пэуны час {снавала балта-славянская мозшая супольнасць. Ёсць таксама мер-каванне, што агульныя рысы магл! разв1цца i паралельна на моу-ных тэрыторыях славян i балтау.

313

Славянск! моуны элемент у межах Беларус! спачатку усталявау-ся у яе пауднёвай i усходняй частцы. У пауночна-цэнтральнай зоне Беларус! балтыйск! моуна-этшчны кампанент пераважау даужэй, чым на поудн!. Прашкненне усходаих славян у балцкае асяродцзе прывяло да складвання балта-славянскага бш!нгв!зму. Славянсю i балтыйск! моуна-этшчныя кампаненты — асноуныя кам па-венты старажытнай Беларусь

Мнопя фшолаг! л!чаць, ппх> у старажытнай Pyci гснавал! дзве лггаратурныя мовы — стараславянская (царкоуна-славянская) i ста-ражытнаруская. Навуковыя дыскуси на гэты конт пращгваюцца i у нашы да!. 1стотна адзначыць, пгго на лггаратурнай мове простае насел ьн!цтва не размауляла — яна была удзелам нямнопх адукава-ных людзей. Усходнеславянсюя плямены, яюя часта мел! слабыя кантакты пам!ж сабою, гаварыл! на уласных племянных дыялек-тах, як!Я уяулял! сабой гутарковы варыянт старажытнарускай мовы, адноснае адз!нства Я1сой захоувалася да XIII ст. Сучасныя беларус!оя даследчык! nimyip, аб праславянск]м кампаненце бела-рускай мовы. Нягледзячы на дыялектную разнастайнасць, да тачат-ку ХШ ст. выразна намячаюцца рэпянальныя моуныя асабл1васц1, яюя у далейшым стануць характерным! прыкметам! укра!нскай, расшскай i беларускай моу. Паасобныя фанетычныя рысы беларус-кай мовы адлюстраваны ужо у дагаворах XIII—XIV стст. Полацка, Вщебска i Смаленска з Рыгай i Гоцюм берагам, з якк асабл!ва паказальны дагавор смаленскага князя 1229 г.

У часы ВКЛ гаворк! дрыгав!чоу, полацка-смаленскгх крьшчоу i радз!м!чау, яюя утварал! адну групу, канчаткова кансалщавалюя у беларускую мову. У гал!не фанетык! яе асабл1васцям1 стал! "дзе-канне" (дзед, дзец! замест старажытных усходнеславянск!х дед, дети), "щканне" (цётка, цень, мац! замест тетка, тень, мать), "акан-не" (мароз, варона), "яканне" (вясна, зямля, сястра), цвёрды гук "р" (крыуда, nicap, тры), "фришгыунае вымауленне "г", прыстауныя зычныя i галосныя гук! у пачатку слова (возера замест старажытна-га озеро, шьняны замест льняны, !ржа, вока i т.д.) i !нш, у с!нтакс!се — выкарыстанне слоу "клб"_г"кад!", чдсщц,"щ"» "чы" i !нш. Нека-торыя даследчык! л!чаць, што важнейшыя асабл!васц! нашай мовы у той ц! шшай меры icнавал! ужо у XIII ст.

314

Аб моунай супольнасщ беларускага этнасу пераканауча свед-чыць лексша. Пад уплывем новых з'яу у палпычным, эканам!чным i сацыяльным жыцщ узшкла вялисая колькасць спецыф1чных слоу". Зацвярджэнне з другой паловы XIV ст. абеларушанай старажытна-рускай мовы у" якасщ дзяржаунай садзейшчала узбагачэнню нашай нацыянальнай мовы новай лексжай, Я1шя адлюстроувала розныя баю жыцця. Утварылася i атрымала паусюднае ужыванне агульная тэрмшалопя. Гэга агульныя назвы прылад працы, зямельных угод-дзяу, прадукта^ земляробства (валока, плац, сенажаць, нароп, збожжа, ралля, фальварк, ярыца, насенне i 1нш.), груп залежных сялян, вщау феадальных павшнасцей i набора^ (отчыч, цягаы, па-хожы, чынш, цягао, гвалты, талака, сярэбшчына, старожа i 1нш.), тэрмшы, як!я адлюстроувал! эканам!чнае i сацыяльнае жьщцё га-раджан, спецыяльнасщ рамесн!кау (сход, прывше!, падатак, каваль, чабатар, 1дщ1нер, кравец, рымар, шкляр i т.д.), гандлёвыя i крэдыт-ныя тэрм^ны (гандаль, шынкар, мыта, доу"г i 1шп.), назвы катэго-рый i груп гарадсюога насельжщ-ва., службовых асоб (мяшчане, найм!ты, лёзныя, рамесн!к1, радца, ла^шк, войт i 1нш.). У беларус-кую мову пран!кал1 таксама запазычанн! з шшых моу: палан!змы (бруд, кабета, моц, пан, праца, хлопец i шш.), лац1н1змы (адукацыя, apiQTD, артыкул, водар, гонар, гумар, колер i шш.), л1туан!змы (дойлщ, еуня, клуня, св!ран i шш.), герман!змы (гвалт, дах, ланцуг, Л1хтар, фарба, цыбуля), цюршзмы. 1х было адносна нямнога, але некаторую спецыф5чную афарбоу^ку мясцовай мове яны надаш.

Слоун1кавы склад беларускай мовы баз!руецца на трох асноуных пстарычных пластах: агульнаславянская i агульнаусходнеславянская лекс!ка, уласнабеларусюя новаутварэнн5 i запазычанш. Агульнасла­вянская леюс1ка утварае ядро яе слоун1кавага складу. Шэраг рыс аб'ядно^вае нашу мову з украшскай i рускай, некаторым! асаб-Л1васцям1 яна збл!жаецца з заходнеславянск1м1 мовамь Беларуская мова захавала шмат старажытных рыс (напрыклад, поунагалосныя формы ело)? вораг, норау, палон, каротю, салодм).

Разв1ццю старажытнабеларускай (ц! як яе называл! талы "рус­кай) мовы спрыяла тое, што у канцы XIV—XVII стст. яна з'яуляла-ся дзяржаунай мовай Вялжага княсгва Л1тоускага з першых стагод-дзяу яго 1снавання. На ей размаулял! вял!к!я княз! л^то^сюя i

315

лггвшская феадальная знаць. На ей працавал! княжацкая канцыля-рыя у Вшьш, судовыя установи, магистраты. На ей размаулял! на соймах i у час дыпламатычных перагавора^. У часы ад Аляксандра Ягелончыка да Жыпмонта III вял!кая колькасць фамат, прывшеяу, лютоу, наказау, cnicay i шшых актавых дакументау пюалася на абеларушанай рускай мове. Яе ужыванне у афщыйным справавод-стве было заканадауча замацавана Статутам ВКЛ 1588 г. На ей стваралюя шматл1к1я летатсы, мастацюя, публ1цыстычныя i мему-арныя творы, на яе перакладал! всннсюя i рыцарсюя аповесщ i раманы, гютарычныя хронш i апакрыф!чныя аповесц!.

Ф. Скарына першы увёу родную мову у Б|бл1ю, набл}з!ушы яе царкоунаславянекую аснову да народнай мовы, i гэтым самым па-казау раунапрауе, свяшчэннасць мовы беларускай побач з кла-с!чным1 канашчным! мовам! — лац!нскай, грэчаскай, старажытна-яурэйскай. Пран1кненню беларускай мовы у канан1чную рэя!Г1Й-ную л!таратуру спрыяла Рэфармацыя. Сымон Будны пачау ства-раць ужо тольк! на ей рэшгшныя творы. Выдадзеныя im у 1562 г. у НясвЬкскай друкарн! "Kkraxisic", "Пра апрауданне грэшнага чала-века перад Богам" (апошняя не захавалася) был! першым! на Бела-pyci друкаваным! кн»гам! на беларускай мове. Яе унармаванню садзейшчала i ушяцкая царква, якая выкарыстоувала мову карэнна-га этнасу побач з царкоунаславянскай i лацшскай.

Акрамя л!твы i жмудзшау старабеларускую мову у той щ 1ншай форме успрынял! i больш дробиыя этн!чныя групы, напрыклад, яурэ!, цыгане, кара!мы, для якк яна была асноуным сродкам мш-этн!чных моуных знос{н. Для татарау жа беларуская мова наогул замянша ix родную. Распаусюджванне старажытнабеларускай мо­вы, яе высок! дзяржауны статус садзейшчал! замацаванню за ей пэ^ных этнакансал1дуючых функцый у межах рассялення беларус-кага этнасу.

Дасягнуушы значнага развщця, беларуская мова з другой пало-вы XVI ст. паступова начала здаваць свае паз!цьп пад нащскам польскай. У сувяз! з перайманнем шляхтай чужой мовы у спуацы! двухмоуя наша мова пакрысе выцясняецца з ужытку. Рашэннем сойма 1696 г. статус дзяржаунай на тэрыторь» княства быу замаца-ваны за польскай мовай.

316

У перыяд фарм!равання адзшай народнасщ* развился далей I замацавалюя асноуныя асабл1васц1 яе гаспадарчага i грамадскага побыту, матэрыяльнай i духоунай культуры — у тыпах жылля, яго унутраным убранш I хатшм начынш, у вопратцы, ежы, абрадах i звычаях, у мастацкай творчасф i фальклоры. З'яв?уся шэраг новых рыс — у матэрыяльнай, сацыяльнай i духоунай культуры. Наиболь­шая колькасць новаутварэнняу адносщца да XV—XVI стст. Куль­тура у тэты час набыла самабытны характар, нацыянальную свое-асабл1васщ>.

На працягу XTV—XVI стст. складалюя i замацоувалюя агульныя рысы у гаспадарчай дзейнасщ нашых продкау. Двухпольны севаз-варот змяшуся трехпольным, асвойвалюя пад ворыва новыя земль Распаусюджваюцца аднолькавыя тылы прылад для апрацоую гле-бы i уборк1 ураджаю. Асноунай ворнай прыладай станов!цца саха. Для рыхления глебы стала прымяняцца драуляная, часта плеценая барана. Пачынаюць праяуляцца этшчныя асабл!васщ у гаспадар-чых занятках беларусау, тольк! 1м уласщвыя.

Сацыяльна-эканам1чныя умовы разв!щдя, кл^матычныя асабл}-васц!, традыцьп, атрыманыя ^ спадчыну ад старажытных чаео^, парадз1Л1 характэрныя толыа для Беларус! тыпы пасяленняу i жыл­ля. Найболып распа^сюджанай станов1цца зрубная хата з двума памяшканням! (хата i сенцы). Распауеюдз1уся шэраг новых тыпау пасяленняу: мястэчи (пераходны тып пасел»шча паМ1ж горадам i вёскай, як! не меу умацаванняу), фальварк! (зус!м невял}к1я пася-ленн! з аднаго ц» некальшх двароу, цэнтр гаспадарю феадала), засценк! (пасяленн! з аднаго щ некалыах двароу, што узн!кал! за межам! палёу, выдзеленых вёсцы, у ix звычайна жыла шляхта), вакол!цы (невяшюя пасяленн! шляхты, размешчаныя непадалёк ад вёсю i абнесеныя плотам). Значна змян!лася план!роука некаторых тыпау сельских пасяленняу. На змену скучанаму (бесЫстэмнаму) размяшчэнню пабудо^ прыйшло вул}чнае з размяшчэннем пабудоу у два рады.

К XV—XVI стст. устанау\гиваецца характэрнае тольк! для fe-ларускай тэрыторы! адзенне. Вызначальнай рысай беларускага народнага касцюма быу белы колер. Аснову мужчынскага i жано-чага касцюма склада белая кашуля, у жанчын — доугая спаднща з

317

паласатай шарсцяной ткашны — андарак, фартух, гарсет; у муж-чын — нагав!цы, каляровы пояс, кафтан. Адзенне шылася з сукна, палатна, шарсцяной ткашны, верхняе — з аучыны. Арыпнальнасць беларускаму народнаму касцюму надавал! галауныя уборы — на-мггк! у жанчын, капелюшы i шапкл — у мужчын. Абуткам служыл! скураныя ц! лыкавыя лапщ, скураныя боты, чарав!к!, уз!мку — валёню. Касцюм дапауняуся кашалькам!, упрыгажэнням!. Адзенне магнатау i гарадской знащ разв!валася у рэчышчы заходнееурапей-скай моды, шылася з даралх тканш, аздаблялася залатой i срэбнай вышыукай, дэкаратыуным! гуз!кам1, каштоуным! камяням!. Абутак — скураныя боты, чаравш рознай формы i аздаблення.

Yjrac фарм|равання адз^най народнасщ складвалася i свое-асабл!вая народная 1«ухня. Аснову харчовага рацыёну насель-н!цтва складал! прадукты земляробства, агародн1цтва, жывёлага-доул;. Дадатковым! крын!цам! был! некаторыя промыслы, што давал! мёд, рыбу, мяса дз!чыны, грыбы, арэх!, ягады. У ежы адзна^ чаюцца наступныя агульныя рысы: разнастайнасць мучных страу, шырокае ужыванне рознай гародн!ны. Малочныя прадукты ел! у асноуным у натуральным выглядзе. 3 мяса перавагу аддавал! св!-н!не. У посныя дн! значнае месца у харчаванн! займала рыба. Пры гатаванн! ежы, у нал!тках, народнай медыцыне шырока выкарысто-увауся мёд. Ежа багатых саслоуяу рыхтавалася з дабауленнем пры-вазных прыпра^. Соль прывоз!л! з Укра!ны, Крыма, Польшчы. Ся-род нап!ткау был! вядомы мёд, квас, шва.

Паступова складвалкя агульныя абрады (Каляды, Масле-шца, Купалле, Дзяды i шш.), звыча!. Шырока бытавау звычай сябрыны (сумеснае карыстанне сенажаццю, пашай, пчелам! i т.д.; дружба i узаемадапамога сауладальтказ? гэтай маёмасц! — сяб-роу), талак! (калектыуная суседская дапамога у гаспадарчых рабо­тах). Земляробчыя, каляндарныя i сямейна-бытавыя абрады «тал! састауной часткай традыцыйнай бытавой культуры беларускага на­рода. Нацыянальна адметным! рысам! адзначаюцца вусная народ­ная творчасць, л!таратурныя творы, леташсы, народныя песн! i танцы, мастацтва.

Этиакансалщуючую функцию для усходнеславянскага на-сельнщтва Беларус! да сярэдз!ны XVI ст. адыгрывау канфе-

318

сШны фактар — прыналежнасць да праваслауя была своеасаб-л!вай прыкметай новага этнасу. Спецыф1кай наступнага перыяду этнагенезу беларусау з'яуляецца ix полнганфесшнасць. Погляд на беларуск! народ як на выключна правасла^ную этнаканфесШную супольнасць, а на беларусюх катгпкау i уюятау як на палякау памылковы, бо звужае этжчны Maciy народа, як! вызначауся не отолью адзшай рэлтяй, кольк! адзшай мовай, агульнай тэрыгоры-яй, падабенствам асноуных форм культуры i самасвядомасщ.

Таим чынам, на працягу другой палевы ХШ—XVI стст. на акрэсленан этшчнан тэрыторьн сфаряправауся своеасабл!вы агульнабеларуек! комплекс традыцыйнай культуры i сгстэмы мовы, ятя сведчыл! пра параджэнне новага этнасу.

XVII i XVIII стст. был! ужо перыядам узмацнення i далейшага развщця новых этжчных прыкмет.

Фарм1раванне этн!чнай самасвядомасщ

Адным з галоуных вын1кау аб'яднальных этн1чных працэсау i асноуным паказчыкам ступен! кансалщавання народа выступав этн!чная самасвядомасць — усввдамленне людзьм! прыналежнасщ да свайго народа, яго адметнасщ. Яна узшкла найперш у асяроддз] прагрэс!уна настроеных слаёу гараджан, шляхты, духавенства i праяулялася у любое! да роднага краю, народа, культуры, у защ-кауленасщ ix м!нулым, сучасным i будучым, у клопаце аб развщщ нацыянальных форм духоунай культуры. У XVI ст. (да 1596 г.) этн!чная свядомасць арыентавалася пераважна на свецюя формы. Надзвычай яскрава патрыятызм выяв!уся у беларусюх летапюах, лггаратуры, грамадскай думцы. Думка аб нацыянальнай годнасщ, гонары за сваю радз!му, народ, культуру упершыню была абгрунта-вана у творах М. Гусоускага, Ф. Скарыны, С. Буднага, В. Ця-п1нскага. У прадмове да кшп "Юдз5ф", выдадзенай у Празе, Ф. Скарына закл!кау, каб "... в добрых делах а в любви отчины не толико жены, но и мужи наследовали и всякого тружания и скар-бов для посполитого доброго и для отчины своея не лютовали, понеже от прироженш звери, ходящие в пустыни, знаютъ ямы своя; птици, летающие по воздуху, ведають гнезда своя; рибы, плывающие по морю и в реках, чують виры своя; пчелы и тым

319

подобная боронять ульев своих, — тока ж и люди, игде зродшися и ускормпены суть по базе, к тому месту великую ласку гшаютъ ".

Рэфармацыя еадзейтчала абуджэнню нацыянальнай свядомасщ, щкавасщ да нацыянальнай мовы. У 70 — 80-я гады мног!я яе дзея-чы праявш вялЫ нацыянальна-патрыягычны энтуз!язм.

1стотныя spyxi у сацыяльна-палпычнай i культурна-рэличйнай спуацы! на БеларуЫ на рубяжы XVI — XVII стст. нарадзш шшую форму нацыянальнай свядомасщ, у якой дамшуючую ролю адыг-рывау рэинпйны кампанент. Яе носьб!там1 был! С. 31занш, М. Сматрыцк!, А.Фшпов1ч i шшыя барацьб1ты супраць ваяушчага катал!цызму i ynii. У абарону нацыянальна-культурных каштоунас-цяу беларускага народа (мову, абраднасць, святы) выступал! дзея-чы ун!|. Усе гэга паскорыла усведамленне беларусам! сваей ад-метнасц! ва усходнеславянсмм свеце.

Знешняй формай праяулення самасвядомасц! з'яуляецца назва народа — этношм.

У ХШ — XVI стст. у дачыненш да насельн^цгва Беларус1 ужы-вал!ся розныя этнон1мы. Д& XVII ст. абагульняючай для праваслау-нага насельн!цтва Беларусь Украшы, MacKoeii i частшва Лггвы, Польшчы, Латгал!! з'яулялася назва "Русь", "руоая", "рус!ны". Хаод у ix грамадскай свядомасщ захоувалася уяуленне аб асабл!вай бл!зкасц! Усходнеславянсих народау, ягое замацоувала праваслау-ная царква, насельн1цтва Pyci Л1тоускаЙ i Pyci Маскоу"скай л»чыла менав{та сябе "сапрауднай" русею, a ceaix суседзяу называл! "мас-квой", "маскав1тамГ, "мас!шлям{" щ, адпаведна, "л!твой", "л1т-

i", "л!цвшам1", "л1тоуцам{". Беларусия "рус1ны" ужо у XV — XVI стст. адрозшвал! сябе ад "маскавггау" суседняй дзяржавы, ix мову называл! "маскоускай", а сваю — "рускай". Этнон1м "русюя людз!" меу больш стабшьную распаусюджанасць сярод жыхароу Усходняй Беларус! i Смаленшчьшы.

Укра1нцы, русюя, паляк! i 1ншыя еурапейсия народы называл! беларусау "лггвшам!", гэта ж паняцце было саманазвай i беларус­кага насельн!цтва. Славян!заванае вызначэнне "л!цв!ны" адроз-швалася ад саманазвы уласна летув1саУ, якая гучала як "lietuwis", "lietuviai", "lietuwininkas". У XIV — XV стст. "лщвшамр называл! сябе пераважна жыхары заходюх зямель Беларус! i усходу Летувы.

320

У XVI i аеабл!ва у XVII—XVIII стст. назва распаусюджваецца на увесь беларусю этнас.

Ф. Скарына у Кракаве зашсауся "лп-вшам". Беларуси гумашст XVI ст. М. Ц1шкев1ч — аутар трактата "Пра норавы татарау, лгг-вшау i маскавггау" — паусюль падпгсвауся Мисалонам Лггвшам. Простыя сяляне, гараджане, шляхщчы, захопленыя у палон цар-cKiMi войскам! у войнах XVI—XVII стст., называл! сваю радмму ХНтвою, А. Фшшов1ч у 1667 г. месцазнаходжанне Купящцкага ма-настыра называу у ЛЕтве, а гэга ж — "мшя ад Шнека". Форма "нацыянальнага" самавызначэння насельшцтва БеларуЫ (асаблпва шляхты) умацоуваецца пасля аб'яднання княства з каралеусгвам у Рэч Паспалпую, якое разглядалася як "аб'яднанне дзвюх нацый (палякау i лггвшау) у "адз!ную нацыю". Мясцовыя магнаты i шлях­та доуп час падкрэслншл!, што яны менав5та "лп-вшы", чым выказ-вал! давол} высок! узровень дзяржа)ша-нацыяналънай самасвядо-масщ. "Мы i поляка, хоць i брацьця, але зусш адменных звычаяу", — nicay у канцы XVI ст. канцлер Л.Сапега. Назвы "лгтвты", "Лгтва", на думку даследчыкау, был! найболыи абагульняючай формай этн!чнай самасвядомасц! i самавызначэння беларускага насельн1цтва )? XVII—^XVIII стст. Яны ужывалюя на нашых тэры-торыях больш за пящсот гадоу, а у другой палове XIX ст. пера-мясцш!ся на пауночны захад i стал! найменнем суседняга балцкага народа i яго зямл}.

Зауважана, што у добра вядомых i вартых даверу г1старычных крын1цах XII—XV стст., пачынаючы ад "Аповесц! м!нулых гадоу", Радз1В1лаускага, Лазфэнцьеускага (акрамя 1пацьеускага) i 5ншых а)пгэнтычных летапюау i дакументау таго часу, што складзены на усходнеславянсих землях, надзе не згадваецца Белая Русь. Няма гэтай назвы i у агульнадзяржауных летатсах i хрон!ках ВЮ1 XV— XVI стст. Дз1уна, але Белая Русь ж разу не згадваецца наваг у тагам паказальным помн!ку, як Баркулабаусю легапю, яю скяадзены ва Усходняй Беларус! ^ першай палове XVII ст.

Першая згадка пра Белую Русь змешчана у геаграф!чным трак-таце "Ап1санне зямель", складзеньгм у другой палове XIII ст. ката-Л1ЦК1М манахам-мю!янерам, як! у часы князя Мвдоуга прапаведа-вау сярод язычн1кау Л1твы, Жамойц! i Яцвяп i добра ведау гзтыя

Ч Зак 82 321

Kpai. Як выцякае з кантэксту апавядання, аутар, хутчэй за усе, разумеу памежную, прылеглую да Прыбалтыю, пауночна-заход-нюю частку Pyci, г.зн. тэригорыю сучаснай Усходняй Беларуа i Пскоушчыны.

Адна з рэдакцый "Аповесщ м1нулых гадоу" — 1пацьеуеш cnic згадвае пад 1305 г.: "В лето 6813 (1305) ... много бо зла Ляхом Литва, Жмогап, прежде сотвори, Ляхов и Мазуров полками в полон бра, еще Лях един по гривне, се есть по десяти грошей литовских, в Литве и Руси Белой продаван был..."

Самая ж дауняя, дакладная пстарычная звестка пра Белую Русь у аутэнтычным помшку усходнеславянскага паходжання су-стракаецца упершыню у грамаце 1вана HI да Папы Рымскага Сшста 1472 г., дзе маскоуск! князь называв сябе loannes dux Albae Russiae. Гэга назва ужываецца тут у сэнсе вольная, прававерная, вял1кая, а не у сэнсе заходняя, як гэга падаецца у заходнееура-пейсюх крынщах эпох! еярэднявечча.

Дакументальна зафшсаваны факты выкарыстання назвы "Белая Русь" MacKoycKJMi князям! другой паловы XV — пачатку XVI ст. у палпычных мэтах. Спробы замацаваць гэгу назву за Маско^скай дзяржавай магл! быць абумоулены як яе вызваленнем ад ардынскай залежнасщ, так i пал!тычнай дактрынай "Масква — трэщ Рым". У абодвух выпадках выкарыстанне наймення "Белая Русь" мела чыс-та м1фалаг1чны сэнс. Як этнан1М1чнае ц1 этнаграф1чна-тэрьггары-яльнае вызначэнне Маскоускай дзяржавы яно Н1кол1^- не ужывалася.

Уяуляе щкавасць анал!з тэрмша Белая Русь расшск!м ricro-рыкам XVIII ст. Тащшчавым: "О причине же имели сего разные мнения находятся. Герберштейн (аустрыйсю дыпламат XVI ст., аутар запкак) и другие от множества снегов написали, токмо сие неправо, ибо Великой Руси, где стужии снегов более бывает, паче бы согласовало. Польские и некоторые наши кладут от белого платья, которое при дворе царском в почтении было. Но и сие несогласно, ибо в Белой Руси более овец серых, следственно, и платья серого, нежили в Малой Руси... Древние наши писатели разумели под оным именем Польский и Мережской или Суздальс­кий и Ростовский пределы с принадлежностьми, после Смоленское или Кревич, которое было особное владение, к тому присовокупи-

322

ли. Литовские, хотя похитить титул великих князей белорусских, обладав Смоленском, оное токмо за Белую Русь почли".

Але, як прасочваецца па крынщах XVII—XVIII стст., гэты этна-тапошм прышчэшнвал! за нашым! землям! рас!йск!я манарх!: Аляк­сей М!хайлав1ч, Кяцярына II. Цар Аляксей, устушушы у Вшьню у 1655 г., т свайго тьпула "великий князь всея Великия и Малыя..." дадау "и Белыя России". Тады ж была утворана Беларуская (щ Маплёуская або Беларуска-Магшёуская) enapxia. Ненав!сныя ей словы "л!тв!ны", "Лггва" !мкнулася выкрэсл!щ> з ужытку Кацярына П. Насельшцтва Беларус! у XIX ст. было пастауяена иерад выба-рам: называцца ц! русшм!, ц! палякам!. Назвы "Беларусь", "бе-ларусыя губерн!", "беларусы" выконвал! у тых умовах ролю камп-paMicy.

Так!м чынам, вазвы Беларусь, беларусы, хоць i даувш, але ве мясцовага, ве тутэйшага паходжання. Явы ве мел! спачатку выразяа этшчвага характеру, можа таму так марудва тут пры-жывалюя i так оозыа — у другой палове XIX—XX ст. — зама-цавалася у народнай свядомасц!. Аднак гэга не падвяргае сум-ненню старажытнасщ i самабытнасщ беларускага народа, яго мо-вы, г!сторы! i культуры.

У XIV — першай палове XIX ст. тапошм "Белая Русь" i этнон1м "беларусы" не ахошнвал! усей нашай зямл! i этнасу, а з'яулялюя тольк! лакальна-тэрытарыяльным вызначэннем. Гэтыя найменн! спачатку замацавал!ся за у сход небел аруск!м! землям! Вщебшчыны, Смаленшчыны, Магшёушчыны i ix насельн!цтвам i тольк! у другой палове XIX ст. распаусюдзшся на усю нашу Бацькаушчыну i народ. Тлумачэнняу паходжання i сэнсу назвы "Белая Русь" безл!ч, але усе яны з'яуляюцца тольк! здагадкам!. Паходжанне назвы звязваюць то з кл!матычна-геаграф!чным! або этнаграф!чным! асабл!васцям! гэтгых зямель, то са знешнепал!тыч-ным! ц! канфес!йным! фактарам!, то са своеасабл!вым статусам ix у складзе княства.

Названыя этношмы у залежнасц! ад абставш мапп! ужывацца паасобку ц! сумесна ("л!цв!н рускага роду", "лщв!н-беларусец"Х але усе яны з'яулял!ся элементам! этшчнай самасвядомасц! бела­рускага народа.

323

Аддзял1ушы ад еябе словы Лггва i Русь, мы атрымал i поуную блыташну у нашай мшуушчыне — не можам знайсщ J сваей ricropwi сябе, заблыталюя, што у нашай культуры нашае, а што чужое, адкуль мы i адкуль шшыя. Часам даходзщь да недарэчнас-цяу: згадваючы Старажытнабеларускую дзяржаву — Вялшае кня-ства Лггоускае, сучасны беларусю псторык муаць як быццам вы-бачацца i кожны раз тлумачыць, што i мы, беларусы, маем да гэтага княства нейкае дачыненне.

ГОсаць сёння: лпоуска-беларускйя дзяржава, Л1тоуека-беларуск1я княз!, лпоуска-беларускае войска i т.д. — Rani гаворка адзе пра сярэднявечча — недарэчнасш>. Паводле сярэднявечнай тэрмшалогн больш дакладна трэба шсаць: лггоуска-руская або проста лггоуЪкая. Нельга л!чыць назву Л1тва, якая нарадзшася, пашыралася i умацо-увалася на беларусюх землях, як нешта асобнае ад нею t чужое, гэтак жа нельга успрымаць як чужую Вшыяо — калыску беларус-кай нацьп, дзяржаунасц! i культуры, нашу старажытную стал1Цу. •

Назван Лпва яшчэ у syciM недалёким мшулым звалася заходняя i цэнтральная Беларусь. Наваг прадстаун1и аф1цыйных шлау Ра-с!йскай JMnepwi разглядал! Вшенскую, Гродзенскую, Менскую гу-берш i Беласточчыну як Л1тоуск1 край. На ix тэрыторы! пасля падзелау Рэчы Паспалггай был! утвораны Л1тоуская губерня, по-тым Л1тоускае генерал-губернатарства, Л1тоуская епарх!я. Зразуме-ла, щрсшя уладары пакщал! этшчна беларусюм адм1н!страцыйна-тэрытарыяльным утварэнням назву Л^тва не выпадкова, а паводле глыбокай пстарычнай традыцы!.

Л1тоуцам! i называл! нас, i мы сам! сябе л1чыл! яшчэ У м!нулым стагоддя. "О, Лгтва, мая Айчына", — nicay пра Наваградчыну Адам MiujKeBJ4. "Продтмае выйшл1 злтоускас баяотау", — nicay пра Пшшчыну Фёдар Ддстаеуси.

Беларуск! шсьменшк В1нцэнт Дун1н-Марщнкев1ч "Л1твою" т-чы^ Менск, у яюм тады жыу, — сучасную етал5цу Беларус}. Бела-рускага паэта Уладз1слава Сыраюмлю сучаснш называл! "л!рн{кам лпоустм", а друп вядомы беларуск! пюьменн!к Арцём Вярыга-Дарэуск!, яю нарадз!уся на Лепельшчыне i жыу у В1цебску, nicay у сва1м творы: "Литва —родная зямелька". Дарэчы, i верш ягоны з красамоунаю назваю "Л1твтам, што запкалкя у мой "Альбом",

324

на развгганне" (1858) быу адрасаваны маладым беларусюм ль тарагарам. У 1м аутар, м!ж шшым, усклшау: "Чый гэта голос? Гэты словы ноты, браценьт-лгтоуцы ".

TaKix прыкладау безл1ч. 3 ix вщаць, што у XIX ст. словы "Лггва" i "лггв1н" выкарыстоувал юя як саманазва беларусау заходняй i цэн-тральнай частак нашага краю. Гэтак жа называл! нас i суседз!. 3 вуснау украшца пра беларуса можна было пачуць: "Xffia лихо озш литвина, щоб вт не дзекнув". Жыхары Курекай i Арлоуекай аблае-цей Pacii называл! беларусау "лггвшам!" ажио да другой сусветнай вайны. А на Беласточчыне ужо у наш час зашсана пра беларуса; "Як сыр не закуска, так лщьвш — не чалавек!", або "Лщьвш —то чортау сын!"

Дзееятю вёсак на Беларус! маюць назву Лггеа. Пзуна, кожны з нас мае знаёмых беларусау з прозвшчам! Лпвш, Лггвшов1Ч, Лпвшка..

Самае щкавае, што i дзяржауную "рускую" мову ВКЛ часам называл! л!тоускай. Яшчэ чэшсм тэолаг Гераням Пражсш, пабыу-шы пры В1тауце мю!янерам у Княсгае, nicay, што у гэтай дзяржаве "мова народа ёсць славянская", а паводле назвы дзяржавы яе назы-ваюць "л!тоускаю". Беларуси асветшк Л. 31занш у 1626 г. па заказе патрыярха натсау праваслауны "Karaxisic" i растлумачыу у ш на­зву самога твора так: "по-литовску это оглашение, русским же языкам нарицается беседословие ". Праз год сам маскоуск! цар пы-тауся у яго: " По литовскому языку как вы говорите "собра"?", на што асветнш адказвау: "Тожде и по литовскому языку "собра".

Як дзяржауная мова магутнай некал! Лггвы - Вял1кага княства Л{тоускага, беларуская мова яшчэ i у ХУШ стагодцз! нягледзячы на штэныуную палан1зацыю краю, i на захадзе - для Польшчы, i на усходзе — для РасШскай 1мперьи, — заставалася "л«тоускаю". I адданы новай валадарцы Кацярыне II праваслауны уладыка В. Сад-KoyCKi пагражау беларусым святарам на слущам епарх!яльным са-боры: "Я вас скорэню, зшшчу, штоб i языка не было вашего про­клятого литовского i вас comix; я вас у зсылк1 парассылаю альбо у солдаты паадаю, а свагх з-за кордону панаважу!"

Сярод шшых этнасау беларусау выдзел!у ix менталггэт - склад розуму народа, лад яго мыслення, нацыянальны характар, ncixano-г!я. Ён складвауся ва умовах шматсотгадовага проадстаяння на на-

325

шых землях двух славянсих цэнтрау - Польскага каралеуства i Маскоускага царства. Да лепшых маральна-духоуных якасцяу бе-ларусау адносяцца нацыянальная i рашпйная талерантнасць, па-мяриоунасць, лагоднасць, мяккасардэчнасць, выносшвасць, шчод-раць, кемл!васць, няпомшпвасць, сумленнасць, добразычл1васць, рахманасць, паэтычнасць душы, працав1тасць. Недахопы народа -гага працяг яго вартасцяу. Да адмоуных бакоу беларускага ментал-ггэту можна аднесц] пэуныя апатычнасць, нерашучасць, канеерва-тыунаець, недаверл1васць, скрытнасць, паиоркасць. Напрыклад, не-дастатковая рашучасць, магчыма, з'яуляецца вьш!кам празмернай талерантнасщ, добразычл!васц] беларусау. Абагульняючы партрэт народа дапауняюць i таюя рысы, як Majteiieacu^, дамаседства, не-агр»г»унасць, схшьнасць да згоды, пошуку кампрам1сау i 1нш. Мож­на вызначыць некаторыя баю беларускай ментальнасц! у пара-унанн! з нацыянальным! характарам! насяляючых Беларусь наро-дау. Так, ад яурэяу беларусы адрозшваюцца меншай энерпчнасцю, знаходл!васцю, насто£швасцю, менш развитым умением прыстасо-увацца да жыццёвых абстав!н, большым |цдывщуал1змам, меншай згуртаванасцю. Беларусы найчасцей не маюць той легкадумнасц! i тага самахвальства, як!я давол! часта был! уласщвы палякам, асаб-л»ва шляхецкага паходжання. Неразвггае пачувдё пометы адрозш-вае ix ад украшцау. Разам з тым, незвычайная стойкасць, муж-насць, ваярская здольнасць абараняць Радз1му, сваю сям'ю i род­ную хату, яюя нашы продю праяулял! у складаных с^туацыях, упар-тае пераадоленне цяжкаецяу выратавал! нашу нацыю ад зн!шчэння i даюць yroy^HeHae|№ У нашай здольнасщ захавання у будучым.

Ментал1тэт з'я^ляевда устойл1вай этшчнай прыкметай. Нарадз!-ушыся у выключна складаных умовах, прашоушы праз выпраба-ванн! лесу, беларусы захавал! непауторныя рысы свайго нацыя-нальнага характеру, па янх ix можна пазнаць i сёння.