Княства пры Брачыславе

IX-X стст. - час нараджэння Полацкага княства як адзшай дзяржавы. XI ст. - час яе станаулення, вайсковага i эканашч-нага узмацнення, адстойвання незалежнасщ, умацавання знешшх i унутраных сацыяльна-эканамичных i культурных су-вязяу. Тэта был! супярэчл!выя i вельм! складаныя часы. Але мена-вгга яны бьш першым! крокам! на шляху ^сталявання беларускай дзяржаунасщ, якая фарм!равалася на тэрыторьн сучаснай Беларус!, а пазней станов{цца беларуекай i у этн!чным сэнсе.

У XI ст. да Полацкага княства был! далучаны гарады В1цебск i Усвяты (1021 г.). Адчуушы сшу, яго княз! двойчы займал! Ноугарад (1021 i 1066 гг.), змагалюя за Псшу (1065 г.) i Смаленск (1078 г.). У другой палове стагоддзя старажытнабеларуская дзяржава дасягну-ла наибольшая магутнасщ. Кал! у першай палове XI ст. к^еусыя княз! стрышивал! яе сепаратысцк1я памкненн!, дык у другой пало­ве станов!шча змяншася i яна стала галоз^ным канкурэнтам Юева. Перыядычныя спробы пауднёваруск!х князёу у XI - першай трэвд XII ст. прымусщь Полацк i Менск падпарадкавацца уладзе Юева прыводзш! да васиных сутычак.

Пасля таямн!чай смерщ 1зяслава i свайго малалетняга папярэдн-1ка Усяслава (1001-1003 гг.) полацк! прастол заняу Ьяславау сын Брачыслау. Уэмужне^шы, ён пачау працу па адраджэнню былой вел}чы сваей зямл! i вяртанню ей незалежнасщ. У 1015 годзе уся "шматковая i нетрывалая 1мперыя Рурыкав1чау" была падзелена памш нашчадкам! Уладз1м}ра. Сярод ix найбольш магутным! был! Ярасла^ Наугародсю (Мудры) i яго пляменшк Брачыслау Полацк!. Псторьш дапускаюць, што гэты дуумв!рат з 1019 (1015) па 1в20 г.

81

праз ceaix пасрэдшкау к!равау у Юеве. На тое был! генеалапчныя падставы. Першыя 1зяславав!чы магл! прад'яуляць свае правы на вшикакняжащн трон як нашчадю Уладз1м!ра.

Палггычная раунавага у краше парушылася, кал! Яраслау пасля смерщ MHorix братоу перабрауся княжыць у Kiey. Запярэчыць яму мог толыа адзш полацк! князь. Ён здолеу настолыи умацаваць сваю зямлю, што выстушу у апазщьи к!еуск!м цэнтрысцюм памк-ненням. Хуткае развщцё Полацкага княства прывяло яго да сутык-нення з Клевам. Брачыслау ужо не жадау прызнаваць уладу вял!ка-га киязя. Адчуушы сшу, ён пачау змагацца з Яраславам за уплыу на пауночныя зешн Pyci. Вял}кая спрэчка разгарэлася пам^ж mi з-за Ноугарада, як! быу пауночным ключом воднага шля^ "з варагау у грэю". Ноугарад быу кроуным ворагам Полацка пасля забойства Рагвалода. Напружанасць аднос!н з im тлумачыцад i барацьбой за прыярытэтнае права катролю над в1зантыйска-варажсюм экспар-там - {мпартам. Апроч таго, 1шла тэрытарыяльная спрэчка за вало-данне гарадам! В!цебск i Усвяты, яюя, размешчаныя на волаках, мел! вяд!кае эканам!чнае значэнне. Вщаць, яшчэ Уладз1м1р у канцы X ст. не прамшуу адцясн!ць палачан ад вярхоуяу Заходняй Дзв1ны i Дняпра, тады i перайшл! ва уладанне Ноугарада Вщебск i Усвяты.

У 1021 г. на чале вял$кага войска Брачыслау напа^ на Ноугарад, захагну гэты буйнейшы горад Усходняй Еуропы з непрыступным! абарончым! умацаванням!. Сярэдневяковы польск! г!сторык Ян Длугаш гнша, што услед за стал!цай Брачыслау авалодау ус!м На-угародсюм княствам, пастав1у у захопленых гарадах ceaix намеснь кау i з багатай здабычай i полонам нак!равауся дадому. На семы дзень зваротнага шляху яны убачыш перад сабой баявыя сцяг! Яраслававай дружыны. Б!тва адбылася на рацэ Судом!ры. Кал! ве-рыць летап1сам, разбгеы Брачыслау уцёк. Аднак дз!^ная гэга была перамога: к1еуск! князь замест таго, каб пакараць Брачыслава, пе-радае пляменшку ва уладанне В1цебск i Усвяты - якраз тыя парады, як!х Полацку не хапала для умацавання паз!цый на шляху "з вара­гау у грэкГ'. Тым самым Яраслау прьгзнае самастойнасць Полацкай зямЛ1. Вщаць, полацк! князь уяуляу унушальную ситу, таму князю меускаму было выгадна мець саюз з im. У сваю чаргу, Брачыслау адмауяяуся ад улады над Но^гарадам i вызвал!у палонных. Пагад-

82

ненне пам!ж князям! было заключала у такой форме, якая адпавя-дала саюзу роуных, суверэнных уладароу, без патрабавання прыз-наць старшынства князя к!вускага.

Кал! наугародск1-к!еуск1 леташс харахтарызуе дзеянш Бра-чыслава як грабежищк» напад на Но^гарад, то у падачы Я. Дяу-гаша яны выступаюць як буйныя дзяржауныя акцьп Полацка па далучэнню Наугародскага княства да ceaix уладанняу. Савецк! г1сторык А.Н. Насонау бачыць у гэтых падзеях памкненш узмац-нелага Полацкага княства заняць ключавыя пазщьп на шляху "з варагау у грэкГ - растучая эканомша патрабавала выхадау j на поунач.

Таюм чынам, з часу Брачыслава пачынаецца барацьба памж По-лацкам i Клевам. "И оттоле мечь взимають Рогволожи внуци противу Ярославлим внуком", - затсау легатсец. Яна працягвалася з пера-пынкшш больш за сто гадо^. На думку акадэмнса БД Грэкава, По-лацкае княства менавгга з 1021 г. стала "жыць аутаномным жыц-цём, вядучы працяглую барацьбу з йевам". Маскоуси даследчык Л.В. Аляксееу на сторонках сваей манаграфп "Полоцкая земля в IX-ХШ вв." (М., 1966) сцвярджае, што "Полацкае княства уяуляла сабой найбольш самастойную палпычную адз!нку старажытнай Pyci". У знешнепалгеычным жыцш адасобленасць княства праяв!-лася ужо у вайсковым мералрыемстве Брачыслава 1021 г., а на працягу другой паловы XI ст. яно амаль по^насцю вызвал'шася ад улады Яраслав1чау. Больш таго, гэты даследчык старажытнай ricro-рьи Полаччыны л$чыць, што "барацьба полацк!х князёу з пауднёва-pycwMi наста прагрэс}уны харакгар да тых часоу, пакуль яна сад-зейн!чала выяуленню i развщцю унутраных эканам!чньгх сш" кня­ства. Гэга барацьба страцша сваю прагрэс]"унасць у XII ст., кал! непамерна вырасшыя апетыты пояацк1х князёу прывял! да бараць-бы не тольк! з KieeaM, але i пам!ж сабой за пераразмеркаванне зямель, знясшьвал! кра!ну пастаянным! войнам!, аслаблял! яе эка-нам1чны патэнцыял.

Няма дакладных звестак, як склауся ^ далейшым лес Брачысла­ва. Паводле дамовы з Яраславам, ён згадз!^ся "заадз^н" ваяваць з KieycMM князем да канца жыцця i, можа, удзельн!чау у яго за-хопн!цк1х паходах, хаця крынтцы маучаць пра гэга. Паводле сцвяр-

83

джэння "Эймундавай сап", Яраслау^ на нейк! час саетуту Брачые-лаву KieycKi трон.

Брачыслау пашырыу межы Полацкага княства на захад i поунач. У шжшм рэчышчы Дзвшы паустаюць гарады Кукейнос i Ерс!ка (зараз гэта тэрыторьн Латвн), праз як!я палачане цалкам кантралю-юць гандлёвы шлях на Дзвше аж да Варажскага (Балтыйскага) мора, зб!раюць даншу з балщах плямёнау л!вау i латгалау. Назвы Браслау (горад у Беларуси, веска ля возера Ceip, веска ля Оршы, населены пункт у Латвн) разам з Вщебскам i Усвятам! могуць быць пэуным! арыенщрам! у вызначэнш межау тэрытарыяльнага росту Полаччыны пры Брачыславе.

У 1044 г. князь памёр, пражыушы каля 45 гадоу.

Таюм чынам, у першай полове XI ст. Полацкае княства зноу заявша сябе як самастойная дзяржава. Да сярэдзшы стагоддзя у яе неграх назаласштся магутныя унутраныя рэсурсы, як!я давал! падставу для далейшага самастойнага разв1цця i абароны уласных 1нтарэсау. Усе гэта надзвычай яскрава праявшася у другой палове XI ст. Усяелау Полацк! атрымау у спадчыну моцную дзяржаву, якая здолела выстаяць i перамагчы у нялёгкай барацьбе за незалеж-насць. У гэтым галоуная заслуга Брачыслава.

Усяелау Полацкь Б1тва на НямЬе

Другая палова XI ст. звязана з !мем буйнейшага усходнееурапей-скага пал!тычнага дзеяча князя Усяслава (1044-1101) i складае цэ-лую эпоху у полацкай ricropui. Ужо у сучасн1кау гэта незвычайная асоба Рагвалодава нашчадка выкл!кала здз!уленне, здавалася загад-кавай. Адкуль у яго столью пал1тычнага розуму, х!трасц1, невычэр-пнай 3Heprii i жваваещ? Натура Усяслава была багатая i магутная, а жыццё - поунае рашучых учынкау, блюкучых узлетау i трагичных падзенняу. Сучасн!к! не мага! згадзщца з тым, што гэта звычайны, просты чалавек. Яны был! перакананы, што Усяелау мае у сабе незвычайную сшу, што ён чараушк, можа абарочвацца воукам i бегаць за сотн! вёрст. Усе летатсныя падант звязваюць яго жыццё i дзейнасць з нейюм! дз!восамк Тайна axinae ужо яго прыход у свет, "Его же роди мати от волхования", - п!ша "Аповесць мшулых гадоу". Ля калысш немауляц! сабралюя вешчуны — амаль як пры

84

нараджэнт Хрысга. Афщыйны Kiejteici леташсец атэставау князя як "нелггасщвага на кровапраледе". Ваенныя nocnexi Усяслава, яго умение непрыметна апынуцца са ceaivi войскам там i тады, дзе i кал! яго syciM не чакшп, сучаснш таксама Л1чыл1 чарадзействам. Яшчэ пры жыцщ ён стау чалавекам-легендай, што сведчыла пра выключнасць гэтай пстарычнай постащ. Пасля смерщ князь стау героем розных паданняу", пстарычных песень i былш. Прыхшьным да Усяслава быу гешяльны аутар "Слова аб палку 1гаравым" i ybnaeiy яго як эшчнага героя "з вешчаю душою у мужным целе".

Усяслау нарадз!уся каля 1030 г. i пракняжыу у Полацку болып за паустагоддзе. На працягу 1044—1060 гг. крытцы маучаць пра Усяслава. Яго дзейнасць у гзты час не выходзша за межы уласнай вотчыны, бо старажытнарусыя летатсцы звычайна гаварыл! пра Полацк толью тады, кал! яго дзеянш закранал! 1нтарэсы К!ева i Ноугарада. Першае 15-годдзе Усяслау" не уключаецца ^ агульнарус-к!я справы, а хутчэй за усе быу заняты унутрыдзяржауным! праб-лемам». 3 60-х гадоу XI ст. ён дастаткова умацавауся i пачынае энерг!чную дзейнасць. У 1060 г. падтрыма^ Kiey у барацьбе з ка-чэун!кам{. Але гэты сумесны паход не спышу росту узаемнай не-прыязнасц!, хоць знешне м!рныя адносшы пам!ж 1м1 працягвалюя яшчэ пяць гадоу.

Для Полацка гэты час характерны усе большым падкрэсл1*ван-нем сваей дзяржаунай асобнасц!. У 60-ыя гады тут узводзвда Саф!йск1 сабор, каб паведам!ць свету пра ро^насць з KieeaM i Hoy-гарадам, дзе так{я храмы з'явш!ся трох! раней.

Выкарыстаушы спрыяльныя пал}тычныя абставшы: пачатак рас­паду старажытнай Pyci, м}жусобная барацьба, якой был! адцягнуты сшы Юева, - "поча Всеслав рать держать". У 1065 г. ён са сваей дружынай напау на Пскоу\ Муры крэпасщ грамш сценабтым! прыладам!, але, нягаедзячы на магутны наступ, пскбусю замак зас-тауся непрыступным. У 1066 г. полацкая дружына рушыла на Ноу-гарад, разрабавала яго, спалша частку горада, захапша палонных. У знак падначалення Ноугарада паздымал! званы з Сафшскага са-бора i прывезл! у Полацк - тут жа свая Саф1я... Будаун1цтва храма у Полацку i адначасова абрабаванне сабора у Ноугарадзе пры усей супярэчл!васщ магло адпавядаць няустойл1ваму хрысц1янска-паган-

85

скаму веравызнанню Усяслава. 3 якой мэтай гэга зроблена: зшшчыць аб'ект пакланення? Ц! выкарыстаць культавыя прына-лежнасщ для уладнага храма? Тэта застаецца тайнай. Некаторыя бачаць у так!м учынку выпад супраць хрысщянства.

Захопам Ноугарада Усяслау "разб!у славу Яраслава", як апавя-дае "Слова аб палку 1гаравым", - менавгга гэты горад доуг! час быу апорай Яраслава Мудрага i яго нашчадкау. Рознагалоссе крынщ i храналапчная блытанша у ix даюць падставу меркаваць, што у 1066 - иачатку 1067 г. Усяслау зраб!у два паходы у бшзшя па назве гарады: першы — на Ноугарад, друг! — на Наваградак (сучасны Навагрудак). Пометай за гэтыя дзеянн! стала спусташэн-не Менска, проз як! i мог вяртацца з Наваградка у Полацк Усяслау.

Барацьба Уладз!м1ра Манамаха з Усяславам у 70-80-ыя гады. Значэнне дзейнасщ Усяслава

Устрывожаныя, абураныя так!м! паводз!нам! Яраслав1чы - сыны Яраслава Мудрага: Ьяслау KieycKi, Святаслау Чарн^гауси i Усева-лад Пераяслаусм — вырашьш! ущхам1рыць полацкага князя. Аб'-яднанае войска падышло да Менска. Тады горад знаходз1з?ся на рацэ Менцы (прыток Пц1чы) за 16 км на захад ад пстарычнага цэнтра сучаснай стал1цы i быу памежнай крэпасцю Полацкага кня-ства. Даведаушыся пра небяспеку, вщавочна, чакаючы скорага па-дыходу Усяслава з войскам, "меняне затворишася в граде". Аднак выстаяць супраць злучаных сш пауднёвай Pyci не змагл!. Расправа з т\ была выключна жорсткая: усе мужчыны был! перабпгы, а жанчыны i дзещ узты у палон. Менск ляжау у рушах. Менавгёа ^ сувяз! з таим! драматычным! падзеям! 1067 г. упершыню згадваец-ца у леташсах наша стал!ца. Горад на Менцы зшшчал! двойчы - у 1084 г. трапчныя падзе! паутарыу Уладз1м!р Манамах, дружына якого захалша горад. Пасля гэтых спусташэнняу "меняне" выму-шаны был! яго пакшуць, На месцы упадзення Ням!г! у Св!слач, на своеасабл!вым востраве, у канцы XI- пачатку XII ст. яны узвял! другое пасел1шча i дал! яму былую назву.

Захап!ушы Менск, Яраслав!чы рушыл! на Ням!гу. Полацкая дру­жына выступит насусграч !м. 3 сакав!ка 1067 г. тут адбылася жорсткая бпгва - адна з самых крывавых у нашай старажытнасц!.

86

Крынщы не пахнул! нам яе падрабязнага апюання. "Бысць сеча зла и мнози падоша", - канстатавау летатсец Нестар. Па csaix маштабах i паштычных вышках падзе! 1067 г. был! настольк! знач-ныя, што ускалыхнул! грамадскую свядомасць старажытнай Pyci, застал !ся у памящ некалыах пакаленняу. Праз 120 год рэха ix адбь лася у "Слове аб палку 1гаравым" вобразам жудаснай крывавай малацьбы:

"На Ням}зе галовы сцелюць снапам!,

харалужным! малоцяць цапам!,

жыццё кладуць на таку злюцела,

веюць душу ад тела.

Ням1Г1 крывавыя берап

не збожжам был! засеяны зноу -

засеяны касцьм! pycicix сыноу".

I хаця берап Нямич был! «засеяны каецш! pycKix сыноу», але Усяславу давялося адступщь. «I одолеша Ьяслав, Святослав, Всево­лод. Всеслав же бежа", - расказвае "Аповесць м!нулых гадо>^'.

Даследчыкам! выказвалюя самыя розныя меркаванн! наконт ла-кал1зацы{ месца пабо!шча на Ням^зе. Археалапчныя пошук! пакуль што дакладнага адказу на гэга пытанне не дал!. Трагедыя 1067 г. магла адбыцца у межах пстарычнага цэнтра сучаснага М}нска. Ням1га - гэта умацаваны гарадок, заснаваны на аднайменнай рэч-цы. Пры археалаг!чных раскопках на глыбш! 6—7 м знойдзены бераг першапачатковай рак!, вялисая колькасць рэчау матэрыяльнай культуры, гарадсюя умацаванн!. Да нашага часу захавалася абмяле-лае рэчышча HtaMiri, якое на працягу некальих кшаметрау праця-кае у калектары над аднайменнай вулщай беларускай стал1цы.

Нягледзячы на разгром палачан, Яраславав1чы не рушыл} на ix стал!цу, а «замацавал!» сваю перамогу адступленнем да "Ршы ля Смоленска", куцы запрасш Усяслава на перамовы, гарантаваушы яму бяспеку: "Приди к нам,яко не створим ти зла". Полацк! князь з двумя сынам! яв!уся ^ стан Яраслав!ча^. Але тыя вераломна парушыл! свае "крыжацалаванне" (прысягу), cxanuii ix i адвезл! у Kiey, дзе пасадз1л! "у поруб"-цямн!цу. Там яны i прасядзел} 14 месяцау. Аднак з вязняу Усяслау бы$ раптоуна "узнесены" у вял!к1я княз!.

87

15 верасня 1068 г. у Иеве адбылося паустанне, выюнканае грандыёзным паражэннем Яраславшау на р.Альце ад полау'цау, яия упершыню напал! на Русь, i, скарыстаушыся перамогай, пачал! рабаваць яе пауднёвыя земль 3 ганьбаю вярнууся к!еуск5 князь Гзяслау дадому. Абураныя меуляне запатрабаваги даць iM зброю для барацьбы з полауцам!, але князь адмов!у im. Тэта i выюикала незадаволенасць, якая перарасла у паустанне. Узбунтаваная "чэрнь" вызвалма з цямнщы Усяслава j абвясцша яго вялшм князем. 1зяс-лау уцёк у Польшчу. Падзея экетраардынарная у тагачасным гра-мадстве - выгнанне гараджанам! аднаго князя, вызваленне з вязш-цы i "ухвала" другога. Не прыходз!цца сумнявацца у наяунасщ у К1еве шматлшх прыхшьшкау полацкага палоннага, ятя Л1чьш яго права на вял!какняжацю пасад законным, бо яго бацька Брачыслау быу у свой час KieycKiM князем. Так, Усяслау меу ускоснае права на гэты пасад, але яно было настолыа адносным, што сам ён школ! не {мкнууся яго ажыццявщь. У г}сторы1 'Чмперы! Рурыкав1чау" гэты момант быу ун!кальным яшчэ i тым, што у яе склад уваходз{у i непакорл!вы Полацк.

Сядзець на "залатым стале меуск»м" Усяславу было наканавана усяго 7 месяцау. У гэты час ён быу поунауладным валадаром больш за палову усходнеславянскаи зямль Што адбывалася тады, аб гэ-тым летатсы маучаць. Вщаць, па ix радках прайшлася рука паз-нейшых рэдакгарау, ятя пастарал!ся выкрэсл!ць ведь mi непрыем-ную для Kieycidx князёу старонку гюторы!. Б.Рыбакоу зраб!у спро-бу аднав1ць гэгу страчаную старонку псторьи на аснове "Слова аб палку 1гаравым". На яго думку, фраза "Всеслау князь людям-судя-ше (суды судз!у), князем грады радяше (парадкавау)" адносада да KieycKara перыяду дзейнасщ Чарадзея i характарызуе яго як спра-вядл!вага i мудрага князя. Зноу-так! на падставе "Слова..." даслед-чык выкаэвае меркаванне, што Усяслау зраб!у 1мкл1вы паход у да­лёкую Тмутаракань, каб знайсщ саюзшка для барацьбы з полау-цамь Не выходз!ЦЬ за межы магчымага i сцвярджэнне Б. Рыбакова, што Усяслау удзельшчау у разгроме полауцау у канцы 1068 г. Тыя 3 гады (1065-1068) высока узнесл! Усяслава i паставш! яго у шэраг пстарычных асоб Усходняй Еуропы.

У наступным 1069 г. выгнаншк 1зяслау пры падтрымцы войска

88

польскага караля Баляслава Харобрага рушыу на Kiey адстойваць "справядшвасць". Насустрач у бок Белгарада выйшла юеуская дру-жына з Усяславам на чале. Развязка была нечаканай. Ноччу напярэ-дадш бггвы Усяслау мнуу войска i вярнууся у Полацк, У Юеве зноу усталявауся Гзяслау, яш жорстка пакарау удзельшкау пауетання. Дагэтуль Hixro не змог пераканауча растлумачыць, чаму Чарадзей добраахвотна адмов}'уся ад такога прэстыжнага княжання. Д.С.Л1хачоу казау, што у князя прачнулася сумленне за знятыя калгсьщ з Наугародскай Сафп званы. МЛ. Ермалов5ч тлумачыць гэга варожасцю KieyCKix баяр да князя, абранага "чорным людам", i апазщыяй Ноугарада. С.В. Тарасау дапускае, што Усяслау апынуу-ся перад складаным выбарам: як яму, як! выступау супраць цэнт-рысщох памкненняу Kieea i абараняу самастойнасць Полацка, пра-водз!ць Ц5нтрал1сцкую пал!тыку? На Радз5ме ён, зразумела, меу большую падтрымку i больш надзейнае месца. Таму, як падае "Слова...", ён "даткнууся П1каю да залатогастала юеускага. I пабег ад ix лютым зверам апоуначы з Белгараду...".

Змаганне Полацка з К1евам, як! працягвау сваю пал!тыку на падначаленне сабе беларуск1х зямель, працягваецца. У тым жа год-зе Ьяслау прымус5у Усяслава ратавацца уцёкам! i з роднага горада. Стол у Полацку заняу Ьяслау сын Мсщслау. Пасля яго нечаканай смерц! - мяркуюць, "не без дапамогГ' палачан - пасаду заняу яго брат Святаполк. Але i таму было наканавана правщь не болей года. Усяслау жа знайшоу сабе часовае прысташшча на зямл{ ф{нскага племеш водз!.

У 1071 г. ён прыйшоу пад Полацк з войскам саюзных яму эстау, л}вау, летау, земгалау i выгнау Святаполка. У тым жа годзе брат Святаполка Яраполк pas6iy Усяслава ля Галац5часка. Дзе знаходз!у-ся гэты горад, пакуль дакладна не выяулена. Верагодна, на месцы сучаснай вёск! Голацк Пухав^цкага раёна, за 30 км на пауднёвы усход ад Менска. Магчыма, тады Усяслау у друг! раз быу сагнаны з полацкага прастола. Але у 1073 г. нястомны князь змог вярнуць сабе бацькауси ^дзел. Гаспадаранне Kieycsix намесн{кау, нежадан-не мясцовых феадалау зм!рыцца з прадстаушкам! чужой дынастьн i 1мкненне выйсщ з-пад улады Kieea аблягчала Усяславу вяртанне.

Аднак Яраславгчы не пакщаюць Полацк у спако}. У 70-я гады на

89

пстарычную арэну выйшау Уладз1М1р Манамах, тады удзельны князь у Пераяслау!, потым у Чаршгаве i Смаленску, Шмат гора i бяды прынёс нашым предкам гуты добра вядомы у расшскай пето-рьн князь. Многа раз аб'ядноуваюцца пад яго к!раунщтвам пауднё-выя княз! у карных паходах на Полацкае княства, супраць Усясла-ва, а пасля i яго сына Глеба Менскага, хоць яны i не был! супер-шкам! у яго барацьбе за вял!какняжацк! трон. У 1077-1078 гг. адбы-Л1ся два спусташальныя паходы, у час як!х "ожгоше"Полацк — спал 1лi яго ваколщы, а потым "воюя", гэга значыць, рабуючы, бе-ручы у палон, пашшн у юрунку Одрска (горад на тэрыторьн Полац-кага княства, месцазнаходжанне якога пакуль не выяулена).

Усяслау пакара^ Манамаха за яго гвалтоушцтва. У 1078 г. по-лацкая дружына робщь 1мюнвы напад на Смаленск i "ожьже" яго -зрабша тое, што Манамах 3pa6iy з Полацкам. 3 чарн}гауск!м пал-ком Манамах 1мчыць науздагон, але насц!гнуць яе не змог. Icqi ж на стольны горад палачан не рызыкнуу. Таму "^след за Усяславам, - nicay ён уласнаручна у" ceaiw "Павучанн!", - cnaniy зямлю (По-лацкую), спустошы}?шы (яе) да Лукомля i Лагожска, ды супраць Друцка ваюючы". У сувяз! з так!м! драматычным! падзеям! упер-шыню папал! у поле зроку летап1сца гэтыя беларусмя гарады.

У 1084 г. Манамах разам з чаршгауцам! i полауцам! зраб|'у зн1шчальны паход на Менск - "saxanini горад i не паюнул! ^ 1м hi чалядз!на, hi скац1ны^и, што азначаяа яго абрабаванне i зншчэнне датла. Мы ужо гаварыл! аб верагоднасщ першапачатковага знаход-жання Менска на месцы сучаснай вёск! Гарадз1шча (Мшсы раён) на рацэ Менцы. Хутчэй за усе гэты напад Манамаха i паклау канец юнаванню першапачатковага Менска, пакольк! археалаг!чныя зна-ходк! тут абмяжоуваюцца XI ст. Двоимы разбураны на працягу 17 гадоу (1067 i 1084), горад адрадзщца ужо не змог. Жыхары, як!м нейктм чынам удалося выратавацца ад зн!Шчэння щ палону, не вярнул!ся на старое папялшча, а пасял1я!ся у раёне Ням1п, пера-несшы сюды i назву свайго ранейшага пасел!шча. Як вщаць з пры-ведзеных фактау, барадьба Манамаха з Усяславам насша выключна напружаны i жорепа характар. 3 1084 да 1101 г. летатсы маучаць аб войнах супраць Полацкай зямль Варожыя дзеянн! у аднос!нах да яе знайпш! працяг у пачатку ХП ст., ужо пасля смерц! Усяслава.

90

У 1097 г. у Любечы сабралюя усходнеславянскш княз!, каб аб-вясцщь дауно наспелы i абмыты крывёю прьшцып:"Кожны ды тры-мае вотчыну сваю". Сярод ix не было Усяслава - красамоунае свед-чанне таго, што юеусюя княз! бачыл! у Полаччыне непадуладную !м зямлю. Тэты самы прынцып ён абвясщу у 1065 г. i да 1097 г, для Усяслава ён дауно быу здзейснены. Яму не бьшо чаго дзягнць з астаттм! князямь Палачане не прысуттчаги i на 1ншых княжащих з'ездах: у 1110 г. у Вшдчаве i у 1103 г. каля Долабскага возера, што замацаваш працэс распаду Юеускай Pyci. Следам за im гэтым шля­хам пайиш астатшя княствы. Яны, па словах Б.Д. Грэкава, развалин Юеускую Русь, як "шкарлушну, у якой 1м стала цесна".

Аднесцшя да факта распаду старажытнарускай федэратыунай дзяржавы гюторык M.I. Ткачоу ращь слакойна, дыялектычна, бача-чы у гэтых падзеях не тольк! адмоуныя, але i станоучыя бак!. Ус1м "плакальшчыкам" па кол!шняй вел!чы старажытнарускай дзяржа­вы вельм! добра адказау акадэм!к Б.А. Рыбакоу : "Неабходна адмо-вщца ад разумения усей эпох! феадальнай раздробленасц! як часу рэгрэсу, руху назад... Иеуская Русь была як мац!, якая вырасщла мнопх сыноу, што склад! новае пакаленне".

Кал! знешнепал1тычная дзейнасць Усяслава яскрава прасочваец-ца па леташсах, то яго унутраная пал!тыка засталася неасветленай у г1старычных крын^цах i толью па асобных намёках можна здагад-вацца пра яе змест. Выраз "Слова...", што "Всеслав князь людям судяше", сведчьщь аб яго актыунай прававой дзейнасщ. Бясспрзч-на, на першым плане стала умацаванне княжацкай улады, дружы-ны, ахова мае мае ui знац!. Ул1чваючы вял!кую ролю гандлю для Полацкага княства, якое знаходзшася на скрыжаванн! водных шля-хоу, можна думаць, што Усяслау увагу надавау пытанням рэгуля-вання гандлю i асабл!ва спагнання падаткау. Пры 1м быу пабудава-ны у сутоцы HflMiri i Св1слачы Менск пасля зн!шчэння KieycKiMi князям! горада на Менцы. Адной з пленных старонак дзейнасц! Усяслава было узвядзенне Полацкай Саф!!. Гэтым быу дадзены новы 1мпульс для развщця мастацтва i асветы - для функцыянаван-ня сабора патрэбны был! адукаваныя людз!, кшп, культавыя рэчы, абразы. Шматгранная грамадская дзейнасць Усяслава не у меншай ступен!, чым ратная, садзейшчала умацаванню трываласщ Полац-

91

кай дзяржавы. Што ж датычыць далучэння Усяславам новых тэры-торый, то шводная крынща на гэта не указвае.

Эпоха Усяслава з'яуляецца адным з самых важных i ярюх перы-ядау нашай старажытнай псторьн. Гэта быу час наибольшая ма-гутнасщ Полацкага княства. Галоуная заслуга Усяслава у тым, што ей правильна зразумеу i ацашу аб'ектыуныя умовы раз-вщця беяаруски зямель у другой налове XI ст. i cKipaeay сваю дзейнасць на абарону дзяржауиага суверэнггэту сваей Бацькау-шчыны. Ён быу разважл1вым i прадбачл!вым пал!тычным дзея-чам, як! удала спалуча^ заданы унутранага i знешняга умацавання сваей дзяржавы.

Дзейнасць Усяслава выюпкала у г1сторыкау супярэчл!выя ацэнк!. Кал! глядзець з пазщьп адзшадзяржауя К1еускай Pyci, мож-на убачыць у ш сепаратыста i драпвжнша. Але бачыць за гютарыч-ным! падзеям! другой половы XI ст. волю аднаго чалавека нельга. Усяслау не змог бы усе жыццё пратрымацца на полацк!м прастоле, icani б яго не падтрымл1вал1 палачане, а праз ix — жыхары усей Полацкай зямл}. Гэта сведчыць аб тым, што князь як дзяржауны дзеяч цапкам адпавядау {нтарэсам свайго народа i крашы.

"В лето 6609 (1101) преставился Всеслав, Полоцкий князь, ме­сяца апреля, в 14 день, в 9 час.дня, в среду" — незвычайная для летатеау" храналапчная дакладнасць, як i незвычайная сама псга-рычная постаць. У Юеве, дзе пшьна сачьш за падзеям! у Полацку, гэту вестку еуетрэл!, кал1 не з радасцю, то з палёгкай, бо не стала ix дауняга грознага прац1ун!ка.

92

ЛЕКЦЫЯ 7

ФЕАДАЛЬНАЯ РАЗДРОБЛЕНАСЦЬ ПОЛАЦКАЙ ЗЯМЛ1

• Асноуныя тэндэнцы! полоцкой zicmopui у XII—початку XIII ст.

• Дзейнасцъ Глеба Менскага. Вата 1128 г.

• Полоцкая зямля у другой полове XII ст.

Асноуныя тэидэнцьп полацкай ricropbii у ХН-пачатку XIII ст.

Пстарычна заканамерная эпоха феадальнай раздробленаац не аб-М1нула Беларусь. Поетуп феадал1зму, рост гарадоу, далейшае раз-вщцё земляробства прыводзяць да таге, што у XII ст. у межах стара-жытнабеларусюх дзяржау-княствау абуджаюцца мясцовыя 1втарэсы i наступав ix тэрытарыяльнае драбленне, Яно вызначаецца геаграф!-чным!, этшчным!, але найперш зканам!чным! прычынам!. З'яуленне у Полацкай зямл! удзелау-валасцей хутчэй за усе адбылося яшчэ у апошшя дзесящгоддз» XI ст. — княз! надзялял! сыноу зямлёй яшчэ пры жыцд!, звычайна пасля шлюбу сына або па дасягненн! пэунага узросту. Аднак пры Усяславе княства захоувала свае адзшства.

Яно было тады буйной феадальнай дзяржавай, яюя першая да-маглася поунай самастойнасц!. Але, 5дучы у авангардзе заканамер-нага пстарычнага разв{цця, сама Полацкая зямля, зноу-таю першая з ycix усходнеславянск1х княствау, падпала пад праирс феадальнага драблення. Распаушыся на амаль дзесятак княства^, кожнае з яюх мела сваю тэрыторыю i свае межы, яна Н1бы у М1н1яцюры najhrapbi-ла лес старажытиай Pyci.

3 самага пачатку XII ст. п!сьмовыя крын!цы ф!ксуюць наяунасць на тэрыторьй Полаччыны адносна самастойных дробных валасцей, што маюць ceaix князё^. Першым! выдзелШ1Ся Менсю {зарэг!стра-ваны летапюам у 1104 г.) i Друцк! (у началу XII ст.) удзелы. Асабл1ва выразна С1мптомы распаду дзяржавы выявш!ся к сярэдзь не — другой палове XII ст. У самастойныя удзелы вылучаювда 1зясла)?ль i Лагожск, адбываецца адасабленне В1цебскай i Лукомс-кай валасцей.У пачатку XIII ст. згадваюцца яшчэ 2 удзельныя кня-ствы - Герцыке i Кукенойс.

93

Ужо к канцу XI стагоддзя леташсы згадваюць 11 полащах гара-доу, акрамя сташцы, у XII ст. у межах зямл{ ix было 17. Яны сцягвал! вакшт сябе пэу"ныя геаграф!чныя i эканам!чныя рэпё'ны. Санкт-пецярбургск! даследчык старажытнарускай ricTopbii 1.Я. Фраянау называв ix гарадамьдзяржавамь Побан з Полацкам вы-расл! i узмацнвл! Вщебск, Друцк, Менск i шшыя гарады, як!я 1мкнуцца да большай самастойнасц!.

Складваюцца мясцовыя княжацюя дынастьп з нашчадкау Рагва-лода - Усяслава. Полацк, яю захавау статус "стольнага" горада, падауляе сепаратысщая заманта удзела^. Аднак яго уплыу слабеу. Цяпер ужо воласщ сутытаюцца з галоуным горадам, а таксама памЬк сабой. 1ншы раз яны брал! над Полацкам верх, навязвал! яму сваю волю i ceaix стаулешкау. Князь то з Друцка, то з Менска садзпща на полацк! стол, а, пацярпеушы няудачу, вяртаецца у пры-тул!ушы яго горад. У XII ст. давал! хутка расла пал!тычная роля Менска, як! падначашу навашльныя гарады i стау фактычна сапер-шкам Полацка у аб'яднанн! зямель. На пэуны час Менск станов!ц-ца значным адм1шстрацыйна-пал1тычным, вайсковым i культурным цэнтрам Беларус!.

Хоць пам!ж удзелам! iuuia барацьба, аднак, яна не была сепара-тысцкай, нацэленай на поуную адасобленасць. Гэга была барацьба за дашнуючае станов!шча у Полацкай зямл!, i выяулялася яна у дамаганн! вял!какняжацкага прастола. Менавгга адсутнасць сепара­тизму складала асабл!васць разв!цця гэтай частк! Pyci у XII - па-чатку ХШ ст.

За мшусобщам!, яия У XII ст. стал! звычайнай з'явай, стаял! не тольи карысл!выя мэты той щ 1ншай княжацкай групоук!, але ня-рэдка i гандлёва-эканам!чныя i грамадска-пал1тычныя 1нтарэсы мясцовага насельн!цтва. Таму прычыну тагачасных канфл!ктау неяьга бачыць тольк» у М1жкняжацк1х сварках. У XII ст. на староню леташеаУ усе часцей пападаюць гараджане: "палачане", "дручане", "меняне" \ шш. У гэты час узмацняецца актыунасць народных мае, знащ. У батальных падзеях XII ст. ф!гуруе народнае апалчэнне-"во!". Нярэдка перамагау менав!та той князь, за як!м {шло больш вояу, Boi не тольш падтрымл1вал! князеу, але i абаранял! 1нтарэсы ceaix валасцей i гарадоу. Правда, ул!чваючы стан крынщ, цяжка

94

сказаць, дзе канчаецца сапершцтва князёу", а дзе пачынаецца ба-рацьба валасцей.

Ведучы бясконцыя микусобщы, княз! мел! патрэбу у вялшх сродках i падтрымцы з боку ceaix феадалау. Таму яны станавиися усе больш залежныя ад баярства, якое, сканцэнтраваушы у ceaix руках шмат зямл! i багацця, стала адыгрываць вял^кую ролю у палггычным жыцщ гарадоу.

Разводе феадальных адносш, рост гарадоу, узмацненне рол! гарадской вярхушк!, актыв!зацыя мае разам з аслабленнем княжац-кай улады абумовш складванне новага палпычнага ладу, пры як!м рэальная сша стала належаць сходу гараджан - вечу. Летапюец затсау, што палачане "стад! шравацца вечам., як у Белшш Ноуга-радзе i Пскове, гаспадара над сабой не мелГ. Веча (снавала у Полацку i, в!даць, у Менску, Друцку, В1цебску. Яго роля у палпыч-ным жыцц! зямл! з канца 20—30-х гадоу ХП ст. узмацняецца. Баяр-ска-купецкая вярхушка выкарыстоувала вечавыя сходы у ceaix 1нта-рэсах. Князям даводзшася л!чыцца з воляй уплывовых баяр i куп-цоу, як!я валодал! значным! матэрыяльным! сродкам! (землям!, ля-сам£, дамам!, гандлёвым! суднамг i пд.), а таксама вял1к!м! грашо-вым! су мам i.

Паунапрауным! удзельн!кам! веча прызнавалюя тольк! свабод-ныя людз!. На сход жыхароу зб!рау вечавы звон на гарадской плош-чы. Князь, урадшк щ найбольш паважаны стары чалавек pa6iy кароткае паведамленне аб сутнасц! справы, з-за якой склшана веча. Затым 1шло яе абмеркаванне. На прапановы прамоуцау веча адказ-вала гоманам. Галасоу не л!чьш (гэга i нельга бьшо зрабщь), на слых вырашал!, што ухваляюць удзельн!к1. Часта большасць заты­кала рот кулаком ц! шапкай меншасщ, каб пазбав!ць яе голасу i правесщ таым чынам свае рашэнне. (Ц{ не адсюль прымаука: "Ты мне рот не затыкай!").

Веча абмяжоувала уладу князя, але не зншчала яе. ПолацкГ князь ажыццяуляу суд i унутранае юраванне, раздавау воласщ сва!м васалам, мог заключыць Mip. Узаемааднос1ны веча i князя трэба разгпядаць як першыя крок! на шляху размежавання i падзелу ула-дау - заканадаучай (веча) i выканаучай (князя).

Важной прэрагатывай веча быу кантроль за дзейнасцю свайго

95

князя. Яно трьшала князеу у моцнай залежнасщ ад сябе. Веча запрашала князя, яю прымау умовы "рады" (пагаднення), выпраца-ванага гараджанамь 1стотнай асабл1васцю выбарнасщ юраушка у Полацкай зямл! было тое, што тэты выбар абмяжоувауся вузюм колам асоб з мясцовай дынастьи Рагвалодав1чау - Усяслав1чау, што падкрэсл!вала адданасць свайму княжацкаму роду.

Полацкае веча не раз выганяла непажаданых князеу (1128,1132,1151,1159 гг). У ХН ст. род Усяслава разросся. Князеу стала больш, чым удзелау, i яны пакорл!ва зносип сваю залежнасць ад веча, якое мяняла аднаго князя на другога. Ад новаабранага гаспадара патрабавалася прысяга — "крыж цалаваць". Факт выгнан-ня князеу i кантроль за ix дзейнасцю сведчыць пра слабасць кня-жацкай улады у Полацку. TooibKi у адным выпадку князь карыстау-ся прэрагатывай у полную меру — у якасщ военачальшка. Ён нёс перад гараджанам! ^сю адказнасць за nocnexi i пралжз у ваенных дзеяннях. Тэта была галоуная функция улады князя.

Веча у Полацку вырашала i шшыя найбольш важныя пытанш дзяржаунага жыцця: раскладка ^авшнасцей i падаткау, м!жнарод-ныя справы. Яго рашэнж был! абавязковыя для удзелау. Г.В. Шты-хау бачыць слаба выяуленыя рысы арыстакратычнай рэспубтш у пал!тычным ладзе старабеларускай дзяржавы. У гэтым яе сходства з пал!тычным ладам Наугародскай зямл!.

Адначасова з "хатняй" барацьбой у XII ст. щзе змаганне Полац-кага княства з Юевам, якое бярэ пачатак яшчэ з часоу Рагвалода. Пасля смерцд Усяслава пачал^ся цяжк1я гады. Ваенна-паттычны нацшк Kieea не слабеу. Уладз1М1р Манамах, як! яшчэ у 1077 i 1084 гг. праяв!у сябе юрагам, зноу арган!зуе i роб!ць паходы у Полац-кую зямлю (апошн! у 1119 г.), руйнуе яе гарады. У першай трэщ XII ст. зноу узмацняецца феадальная манарх!я на Pyci. Пры Мана-маху (1113—1125) i яго сыне Мсщславе (1125—1132) яна дасягну-ла свайго другога росквпу. Мсц^слау працягвае традыцыйную жор-сткую рэпрэс!уную пал1тыку свайго бацьк! у аднос!нах да Полац-кага княства. Часова яно губляе сваю самастойнасць, ненадоуга (як гэга было у 980 г., 1068 г.) i у апошш раз уваходз{ць у склад Старажытнай Pyci (1129—1132) i ируецца стаулежкам! Kieea. У 1132 г., кал5 у вын!ку аб'ектыуных сацыяльна-эканам»чных прычын

96

i палтгычных сварак розных дынастычных лшш дома Рурыкав1чау "разъдрася вся русская земля", яно чарговы раз i канчаткова адасо-бшася ад Kieea.

У Полацку дауно прыглядвашся да сварак нашчадкау Яраслава Мудрага. У XII стагоддз! княства актыуна умешваецца у" палттыч-нае жыццё астатняй Pyci, завязвае сувяз! з адным! князям! суп-раць шшых. Устанау\гпваюцца розныя знешнепаллычныя арыен-тацьи мясцовых князёу: друцшя княз! (Барысав1чы), напрыклад, абашралюя на Манамаха i манамашычау, а м!НС1оя - на Вячаслав-1чау, потым на Ольгав1чау. 3 ix падтрымкай удзельныя полацюя княз! вядуць барацьбу пам!ж сабой за пераразмеркаванне зямель I 5^лады, а таксама 1мкнуцца саперн!чаць, правда, ужо не так паспя-хова, як у XI ст., еа ceaiMi суседзямь У ceaix разладах яны «шкал! на дапамогу балцюя атрады лтш. Гэга уключэнне Полацкай зямл» у агульнару<яото пал1тыку XII ст. вядзе ^ канчатковым вын-1ку да гшптычнай залежнасц! князё^ ад розных пауднёварусюх пал!тычных партый. Уключэнне ^ барацьбу пам}ж KieycKimi i сма-ленск!М1 князям! i выступление на баку то адных, то друпх пры-вяло да таго, што у 60—70-я гады полацмя княз] часова трапля-юць у залежнасць ад больш моцнага Смаленскага княства, якое да гэтага часу пал!тычна адасобшася ад Pyci i {мкнулася пашы-рыць свае уладанш.

У 80-90-я гады ХЫ ст. аднауляецца адноснае адзшства По­лацкай зямль Барацьба са знешн!м1 ворагам!, а таксама далей-шае сацыяльна-эканам!чнае разв!ццё стварыл! основу для яе пал!тычнай i тэрытарыяльнай кансалщацьп, якая адбывалася у канцы ХП-першай палове ХШ ст.

Пры ycix негатыуных аднос!нах Полацка i 1ншых беларускгх зямель з Юевам i суседтм! княствам! у XII ст., мы не можам адмауляць, што гэга эпоха была пераломнай амаль для ycix наро-дау Усходняй Буропы.

Не варта абсалютызаваць аслабленне Полацкай зямл! у выя!ку феадальнай раздробленасц!. Складаныя працэсы, што адбывалюя на беларусых землях у гэты перыяд, нярэдка ставяць псторыкау у тутк. 3 аднаго боку, асабл!ва вщаць адмо^ныя бак! 3noxi: свари князёу за удзелы i уладу, м1жусобныя войны, няспынныя паходы,

4 Зак 82

усе большае драбленне i аслабленне княства. Гэга стрымл1вала сацыяльна-эканам!чнае i культурнае разводе, аслабляла ваенны патэнцыял дзяржавы. 3 другога боку, пачатковая фаза феадальнай раздробленасщ (XII - пачатак Х1П ст.) да таго часу, як у нармальнае развщцё" умяша^ся ваенны фактар, характарызуецца буйным рос­там i узмацненнем гарадоу, а таксама i росквггам культуры.

Перыяд феадальнай раздробленасщ нельга разглядаць як час поунай эканам!чнай i палпычнай 1заляцьи княствау i зямель, 60 побач з 1мкненням1 да адасаблення был! тэндэнцъп да аб'яднання. Этшчная супольвасць, у прыватнасц!, агульнасць мовы i культуры, адзшства заканадаучых i юрыдычных нормау, сумесная барацьба са знешняй бяспекай i, нарэшце, адзшая рэлИя садзейтчал! збл!жэнню беларусюх зямель пам1ж сабой. Эканам1чнае развщцё, сацыяльныя адносшы, паштычнае жыццё, культура старажытнай Беларус! зрабш! новыя крои у сва!м паступальным пстарычным разв1цщ у гэты час.

Дзейнасць Глеба Менскага. Вайна 1128 г.

Пасля смерщ Усяслава у 1101 г. на полацк! пасад сеу яго сын Давыд. Глеб стау першым mchckim князем. Барыс валодау Друцшм удзелам. Каму дастауся Вщебск — невядома. Пра 1ншых сыноу Усяслава, апроч ix «мёнау, Н1як!х звестак не захавалася. Факт з'яу-лення удзеяьных князёу - знак не толыа росту княжацкай сямЧ, кольк! узросшай магутнасщ гарадоу. Размеркаванне валасцей По-лацкага княства пам!ж Усяславав1чам1 не магло не прывесщ да ix узаемнай барацьбы за пераразмеркаванне зямель i дамшаванне у дзяржаве. 3 братоу найбольшай акты^насцю вылуча^ся Глеб. Ён нашравау усю сваю энерпю на умацаванне, пашырэнне i узвышэн-не Менскага княства. Менав1та ён jsey рэй пал5тычнага жыцця на Полаччыне у першай чвэрщ XII ст.

Новыя павевы у полацкай ricropHi адразу выяуляюцца у саперн-1цтве Давыда i Глеба. Не маючы дастатиова сш, каб трымаць у падпарадкаванш братоу, Давыд Полацк» ужо праз два гады пасля смерщ бацьк! увайшоу у каалщыю пауднёварусюх князёу. Разам з 1MJ удзельшчау у паходзе на полауцау (1103 г.), а у 1104 нападав на свайго брата, князя менскага. Давыд, вщаць, не мог усм1рыць Гле-

98

ба i з'яв!уся шщыятарам уварвання юеускага i чаршгауекага войе-кау на Менск - цвярдыню Псшацкай зяшп на яе пауднёвых рубя-жах. Але перамагчы Глеба каалщыя не змагла, яе дружына пацяр-пела няудачу i была вымушана вярнуцца hi з чым.

Галоуную прычыну гэтага трэба бачыцьу моцы Менска, яю ме^ добрыя умацаванш i патрзбную колысасць вайсковай сшы для аба-роны, у адсутнасц! адзшства членау каалщьи j ix паЫунасщ у ваен-ных дзеяннях. Так! вышк, бясспрэчна, яшчэ больш умацавау стано-В1шча Глеба i у значнай ступет акрзону яго далейшую палггыку.

Першыя ж падзе! XII ст. раскрываюць першачарговую задачу Полацкага княства у той час - калашзацыя балцюх зямель. Павод-ле Тац1шчава, у 1102 г. князь Барыс хадз!у на яцвягау i, перамогшы ix, вярнууся назад i пастав!у горад Барысау у свае 1мя. M.L Ерма-лов!ч мяркуе, шго гэга быу паход на яцвягау Верхняга Панямоння, яыя жыл! тут уперамежку з л!твой. Пран1кненне Полацка у глыб балцюх зямель пацвярджае няудалы паход на земгалау у 1106 г.

Яшчэ раней пакораныя Полацкам земгалы выйшлт з яго падна-чалення i перастал! плац!ць дан!ну. Ix непакорнасць пагражала По-лацку стратай кантролю над астатн1м1 падзв!нск1м1 плямёнам!. гэрге акал1чнасць асабл!ва устрывожыла Усяслав1чау. У паходзе на зем­галау удзельн!чал1 усе браты. А гэга сведчыць, вгго ^дзелы, я!оя з'явш^ся на Полаччыне, i ix княз!, нягледзячы на часовую варо-жасць i барацьбу памЬк сабой, не страцш! разумения агульных 1нтарэсаУ усей зямя!. Прауда, у адрозненне ад походу на яцвягау у 1102 г., гэга акцыя была выключна ня^далай. Крын1цы шчога не гавораць пра аднауленне полацкай улады над земгалам!. А што гэга было так - не падлягаесумненню, бо у пачатку ХШ стагоддзя, паводле нямсцк!х хрошк, Н1жняе Падзв1нне належала Полацку.

3 часу земгальскага паражэння {да 1119 г. на першы план т> лацкай псторы! выступав Глеб, а «го менсю удзел, размешчаны у басейне Бярэзшы i Св1слачьг, адыгрывае найбольш важную ролю |? дзяржаве. ГНеьмовыя крын!цы захавал! звыш дзесятка звестак пра Глеба, значна больш, чым пра любога 1ншага нашчадка Усяслава. Вщаць, яго энерпчная асоба кщалася у вочы сучасшкам. На самай справе, гэга была выдатная гютарычная постаць.

Геаграф1чнае станов1шча княства, яго зтшчная асабл!васць (дры-

99

гавщка-крывщкае-балцкае насельнщтва) вызначыл! для Глеба к!рунк! пашырэння межау сваей зямл! ад Немана i Дзвшы да бера-гоу Дняпра i Прыпяц!шга левабярэжжа. Яго экспанс!уная палпыка найперш была абумоулена эканам!чным! прычынам!, бо тольк! вы-хад на гэтыя рэк! мог вывесщ Менск з !заляцьн, забяспечыць яму уплыу на важнейшыя шлях! зносш i панаванне над !м!. Энерпчныя дзеянш Манамаха зшшчыл! гэтыя грандыёзныя планы.

Урывачныя леташсныя паведамленш не даюць магчымасщ ад-навщь усе звенн! ажьщцяулення паштык! Глеба Менскага у ад-нолькавай пау"наце. У сва!м руху на усход ён авалодау Оршай i Копыссю, у залежнасць ад Глеба папау Друцк. Выхад да Дняпра намнога павял1чыу сшы Менска, што дало магчымасць пераклю-чыць увагу на прыпяцк! ирунак.

Аднак змяншся палиычныя абстав^ны. У 1113 г. памёр юеусю князь Святаполк, яго пераемн^кам стау па запрашэнню гараджан Уладз!М1р Манамах - даун! непрыяцель Полацкай зямл!. 3 гэтага часу зноу пачьшаецца абвастрэнне аднос!н памш Менскам i Kie-вам. Юеусшя крын!цы усю einy за гэга ускладаюць на Глеба, як! кшуу выклик вял!каму князю: у 1116 г. Глеб "воевал дреговичи и Случеск пожег, и не каяшеться о сем, ни покаряшеться, но более противу Волоогшеру глаголюще, укоряя и". Манамах, яшму оадпа-радкоувалася Турауская зямля i, значыць, Слуцк, прымае у адказ на гэта крутыя меры. Ён BbiCTyniy у каадщьн з {ншым! князям! -чаршгаусим, смаленсмм, пераяслаусим — на менскага свавольнь ка. Был! разрабаваны Друцк, захоплены i перададзены Смаленску Орша, Копысь. Нав1сла небяспека над Менскам. Апынуушыся пад пагрозай працяглай аблог! i голаду, Глеб выйшау з горада з жонкай, дзецьм! i nanpaciy у Манамаха лггасц!. "Омирев (усмирив) Глеба и наказав его", Манамах паюнуу яму Менск на правах васальнага валодаяня, а сам вярнууся у Kiee. Так спроба Менска завалодаць прыпяцк]м! i дрыгавщк1м] землям! абыщлася дарагой цаной - стра-тай важнейшага участка Падняпроуя, як! забяспечвау^яму паунак-роунае эканам!чнае i пал!тычнае жыццё. У адча! менск! князь па-чынае неадкладна весщ барацьбу за ix вяртанне.

У 1117 г., як паведамляе Тащшчау, як! чытау полацк! летапю, Глеб разам з палачанам! "начал воевать область Владимировых

100

детей: Новгородскую (Наваградскую) и Смоленскую". Гэга пера-поушла чашу цярпення Манамаха: "хотя беспокойство сего князя смирить, послал Мстислава, сына, с братнею и воеводы с доволь­ным войском и велел, как, возможно, Глеба самого, поймав, привес­ти. Мстислав же, пришел вскоре, Менск оступа, взял, где Глеба, не прияв его просьбы о мире, пленил и в Киев привез, где он в заточении преставился". Тэта адбылося у 1119 г. Пахаваны Глеб быу у Юева-Пячорскай лауры. Ёсць думка, што яго атрущш. Што ж, Глеб Менск! быу моцнай палггычнай постаццю, як i у свой час яго бацька Усяслау, i прынос1у шмат клопатау Юеву. Вялшя княз! на прыкладзе падзей 1068 г. добра ведал!, як небяспечна трымаць у сябе палоннага полацкага князя,

Захоплены войскам! Мещслава, Менск! удзел нейдзе на 1,5 дзе-сящгоддзя пераходзщь да Юева.

Трапчны фшал дзейнасц! шшльк! не змяншае рол! Глеба Менс­кага у нашай ricTOpbii. Гэты нашчадак Уеяслава поунасцю аддауся справе пашырэння i узвышэння свайго княства, але школ! не губ-ляу здольнасц! бачыць агульныя !нтарэсы усей Полацкай зямль У грандыёзных планах Глеба па далучэнш нёманск!х, дняп-poycicix i прыпяцюх зямель акрэсл!ваюцца контуры йудучай Беларус! са стал!чным статусам у ей Менска. У гэтым выключ-ная палпычная роля першага менскага князя. Пасяя Глеба засташ-ся три сыны: Валадар, Расщслау i Усяслау. Першы з ix стау най-больш паслядоуным прадаужальшкам справы бацыа.

Полацкая зямля у другой палове XII ст.

Паражэнне Менска з'явшася пралогам яшчэ большай трагедыЦ якая напаткала Полацкую зямлю у канцы 20-х гадоу. Завалодау-шы часткай пауднёвай тэрыторы! Полаччыны на чале з Менскам, расправ1ушыся з Глебам, Манамах разам са сва!м! сынам! едзе у 1121 г. у Смаленск "для рассмотрения несогласий и усмирения полоцких князей''. Гэга быу ушкальны з'езд, бо на !м прысутшчал! полация княз!, чаго не наз!ралася на папярэдн!х з'ездах. Яны бьш! выкл!каны Манамахам у Смаленск як васалы для уц!хам!рвання. Полацка-к1еускую нязгоду жывша анэксля Менскай зямл!, з чым не магл! зм!рыцца полацк!я княз! i таму выказвал! свой пратэст, а то i

101

пагрозу вярнуць назад заваяванае. Напэ^на, з боку Манамаха была выказана пагроза, што каш Усяслав!чы не ущхашрацца, то будуць мець справу са злучаным! сшам! усей Pyci. Вось для чаго разам з Манамахам прыехаш яго "дзещ"- каб палачане наглядна убачьш, наколыа супраць ix салщарныя пам!ж сабою усе русмя князь

Тады у паслушэнстве Kieea Усяслав1чы был! надоуга. Яны захо-увшн бачнасць спакою да смерщ Манамаха (1125). Непадпарадка-ванне яго наступтку Мсщславу (1125—-1132) вьпшкала праз тры гады буйнейшы каалщыйны паход на непашрнае княства. Па коль-касщ удаельнисау i вел!чын1 ix войска гэга быу беспрэцэдэнтны паход у псторы! Полацкай зямш - сапраудная феодальная вайна. Мсцюлау паслау сюды шмагл1к1я дружыны з Турава, Уладз1м}ра Ва-лынскага, Гародш, Клецка, Чарн1гава, Смаленска, Курска, Ноугара-да, а таксама атрады цюркск1х качэун»кау. ycim jm был! указаны дакладныя маршруты i вызначаны дзень уварвання у межы Полацка-га княства. "Четырьмя путьми" войсю саюзшкау наюроуваюцца суп­раць яго важнейших абарончых аб'ектау: 1зяслауля^ Лагожска, Ба-рысава i Друцка. Зямлт быу нанесены сакрушальны удар. Некальк! гарадоу захоплена i разрабавана, мноНя жыхары узяты у палон.

Нащск KieycKix васалау быу прыпынены, вщаць, дзякуючы дып-ламатычным перамовам, распачатым Пояацкам. У гэты крытычны для дзяржавы момант на першы план выступав веча. Яно усклала усю вшу за трагедыю на князя Давыда, вьщалша яго з сынам! з Полацка i з ухвалення Мсщслава узяла на гэга месца Рагвалода-Барыса. Задаволены прызнаннем палачанам! сваей пакоры, Мсцюлау i 5^се удзельн1К1 каал1цьп спынш! далейшае прасоуванне. Хоць войск! адышл! ад Ьяслауля, Лагожска, Барысава, Друцка, аднак, Менск не быу вернуты, што пакщала падставы для аднау-лення барацьбы.

Рагвалод-Барыс княжыу нядоуга. У 1129 г. ён памёр, на полацк! стол зноу-таю вярнууся Давыд.

У гэтым жа годзе адбываюцца ящчэ дзве падзе!: Мсщслау KieycKi щзе паходам на земл! Л1твы, як!я плацш! Полацку дан1ну, а Полацк адмауляецца браць удзел у супольным паходзе руск«х кня-зёу на полауцау. (Вщаць, адной з умоу Mipy 1128 г. быу абавязак палачан удзельн!чаць у вайсковых мерапрыемствах Kieea).

102

чынам, зноу абвастраюцца полацка-юеусюя супярэчнасщ. 1х куль-мшацыяй стал! драматычныя падзе! 1129 г. Юеуск! князь рашаецца на карды нал ьны крок: ён палашу i выслау у ЕПзантыю полацюх князёу разам з ix сем'ямл: Расцюлава, Святослава, Георпя (бацьку будучага полацкага князя Васшьк! i Ефрасшш Полацкай), сыноу Рагвалода-Барыса — Вас5ля i 1вана, а таксама Давыда. Там яны служылт у войску. Тэта высылка садзейшчала умацаванню прамых культурных i рэл1гшных сувязяу старажытнай Беларус! з BisaHTH-яй. Тояьк! два выгнаншка - браты Рагвалодав1чы — праз 10 гадоу вярнушся на радз!му. Астатшя, вщаць, закончит свой жыццёвы шлях у В1занты1. Так у трэщ раз у петорьн была зроблена спроба паставщъ крыж на полацкай д ы насты i. Усе гэта было у духу трыва-лай к!еускай пал1тык{, якая 1мкнулася зн!шчыць яе як увасабленне суверэнггэту Полацкай дзяржавы яшчэ у 950 годзе (забойства Улад-з!м!рам Рагвалода i яго сыноу) i у 1067 г.{захоп у пал он к!еусюм трыумв!рагам Усяслава Чарадзея с сынаш).

Спроба у 1129 г. рэпрэс1уным1 мерам! у аднос^нах да мясцовай княжацкай дынастьн пакараць вольны Полацк за непаслушэнства, за адстойванне пал!тычнай незалежнасщ сведчыла пра ужо слабую эфектыунасць i бесперспектыунасць вял!кадзяржаунай пал!тык! з паз!цьп сшы.

Выслаушы князёу у В1зантыю, Мсщслау цалкам авалодау По­лацкай зямлёй i "мужи свои посади по городам юг", а у Полацку — спачатку свайго сына Ьяслава, потым - Святаполка.

Стауленш Kieea рабавал! кра1ну, душылг насельшцтва набо­рам!. Ды i сам Мсщслау прыклау руку да таго, каб падарваць эканам!чную базу княства, здзяйсняючы паходы на земл», што плацш! Полацку дан!ну. У 1132 г. Мсщслау у саюзе з чаршгаусюм} князям! i Усеваладам Гарадзеньсмм хадз!у на тт&у "и пожгоша я". Петорык Л.В. Аляксееу звярнуу увагу на тое, што паходы на лоту i яцвягау у X, XI i пачатку ХИ ст. арган1зоуваюцца пауднёваруск1м1 князям! толью у тых выпадках, кал! Полацкае княства щ непасрэд-на 1м падпарадкавана (983, 1120, 1132 гг.), щ знаходзшася з iivfi у сяброуск^х адносшах (1038, 1040, 1112 гг.).

Паходы Мсщслава на Полацк i литву был{ фактычна апошн!я акцы! Kieea па падначаленню !ншых зямель. У 1132 г. Мсщелау

103

памёр i гэга падзея чыста суб'ектыунага характару адразу выявит усю далейшую нежыццяздольнасць "шматшвай 1мперьп Рурыкав!-чау". Яна распалася на шматлшя удзелы, пам!ж як!м! разгарэяася яшчэ з большай сшай мвкусобная барацьба.

У гэтым жа 1132 щцзе полацкае веча пазбавша трона Святапол-ш, сказаушы: "Лгшается нас". Даследчык! зауважыл!, што немяс-цовыя кияз! у Полацку не затрымл1вал!ся. Выгнанне Святаполка пацвердзша, што палачане пе цярпел! у себе прадстаунжоу шшых дыпастый. Яны абрал! сабе князем Васшысу — унука Усяс­лава, сына СвятаславаТеорпя, высланага разам з шшым! у В!зан-тыю, брата князёуны Прадславы, якая увойдзе у г1сторыю як свя­тая Ефрасшня. Полацкая зямля, за выключзннем Оршы i Копыс!, яия адыиш! да Смаленека, i Менска (ён некаторы час заставауся за кюускш князем), зноу апынулася пад уладай мясцовай дынастьй нашчадкау Усяслава. Вас1льку удалося аб'яднаць значную частку Полацкай зямл! i шраваць ей 8 гадоу. У 1139 г. два Рагвалодав!чы -Васшь i 1ван — был! адпушчаны в1зантыйск1м 1мператарам з вы-сылк!. 3 ix вяртаннем адбыл1ся змены у замяшчэнн! княжацк!х етаяоу i пераразмеркаванне удзелау дзяржавы.

Шсьмовыя звестк! па псторы} Полацкай зямл! 30—40 гг. XII ст. вельм» скупыя. Невадома, хто npaeiy з 1144 па 1146 год. У 1146— 1151 гг. князем полащам з'яуляуся Рагвалод Барысав1ч з Друцка. У 1136 (1146) годзе аднауляе сваю самастойнасць Менскае княства. Там насад займае унук Усяслава Чарадзея i сын першага менекага князя Расцюяау Глебав!ч. Расщслау i яго брат Валадар працягвал! бацысауекую naniibiicy у дачыненн! да Полацка. Тым болыи, што Рагвалод быу саюзншам Манамашычау, яшя княжыл! у Суздал!, Смаленску i часцей за шшых сядзел! у Kieee i Ноугарадзе, hkim падпарадкоувалюя Турауская (да 1157 г.) i Берасцейская земл!. Не-задаволеныя пал!тыкай свайго князя былг i палачане.

Новае дзесящгоддзе полацкай г1сторы1 пачалося вельм! бурл!ва. У И51 г. палачане cxanini свайго князя Рагвалода i выдал! у Менск, дзе яго грымал! "у велице нужи" (патрэбе), а Расщслава Глебав!ча, яю да гэтага прав!у у Менску, пасадзш! на полацк! стол. Праз 7 гадоу гэтым Усяслававым унукам зноу давялося сутыкнуцца у ба-рацьбе за княжацк! пасад.

104

Дадзеная расстановка cin на Полаччыне не задавальняла вял!ка-га KieycKara князя Юрыя Даугарукага i ноугарад-северскага князя Святаслава Ольгав1ча, якому Даугаруи ^ 1149 г. аддау Слуцк, Клецк i "ecu дреговичи". Даведаушыся пра цяжю лес Рагвалода у руках Глебав1чау, Юрый Даугарук» запатрабавау пад пагрозай вай-ны вызвалщь вязня, што i была зроблена. Аднак, атрымаушы вест-ку аб смерщ шеускага валадара (1157), Глебав1чы не вярнул! Рагва-лоду яго уладанняу i пажыткау. Тады Святаслау Ольгав1ч дау кня-зю-1згою полк i той, выкарыстаушы спрыяльную для сябе паштыч-ную атмасферу у Полацку i Друцку, дзе Mejf прыхшьшкау, пачьгаае барацьбу за княжацк! пасад.

У ceaiM 1мкненн1 умацавацца у Полацку Рагвалод абап!рауся на падтрымку насельшцтва Друцка. Яно запрасша яго княжыць да сабе. I кал! Рагвалод з палком Святаслава аказауся ля Друцка, га-раджане j^crpouii яму урачыстую сустрэчу i з вялисай пашанай узвял! на друцк! прастол.

Гэга сведчыла пра значную самастойнасць горада. Ранейшае панаванне Полацка i нераунапрауны статус Д>уцка канул} у веч-насць. Дручане без ведама Полацка адчынш свае вароты Рагвало-ду, а свайго князя Глеба Расщслав1ча "выгнаша", пры гэтым разра-бавал! Глебау двор i na6Lni яго дружьшн1кау, прадэманстрава^шы так1м чынам перавагу у сше над гэтым1, так сказаць, прафес!йным1 ваенным!.

Здарэнне у Друцку ускалыхнула масы палачан: "И мятеж быстъ велик в городе в Полчанех, мнози бо хотяху РогъволодсГ. Сям!гадовае прауленне у Полацкай зямл! Die6aBi4ay выкл!кала не-задавальненне, i яны вырашьш! зноу вярнуць Рагвалода. Падобная перамена ампатый была у духу таго часу.

Ледзьве супакшу людзей, Расщслау адарыу мнопх падарункам!, прывод31у ix да цалавання крыжа. Легка пераканацца, наколью нетрывалым бьшо стаиов1шча князя ^ Полацку, кал} ён залежау^ ад настрою гараджан, да як^х яму даводзшася паддобрывацца i ^сяляк улагоджваць, каб сх1л!ць ix да сябе.

Аднав1ушы свае пах1снутыя аднос!ны з гараджанам!, полацк! князь нашравауся у паход на Рагвалода, яю усталявауся у Друцку. Пры падтрымцы дручан той выстаяу у 6ai. Варагуючыя княз»

105

прышрьипся. Аднак м!р пам!ж iwii быу надзвычай нетрывалым. Расщслау нядоуга заставдуся у" Полацку. У хутшм часе супраць яго там распачауся рух. Гараджане i баярства замыслил "совет зол" супраць свайго князя. Яны вял! перагаворы з Рагвалодам, як! зна-ходз»уся у Друцку, а Расщслава хацел! заманщь на nip - "братчы-ну" i забщь, але прадбачл!вы князь надзеу пад адзенне кальчугу "и не смеша на пя дерзнути". На наступны дзень пачалося паустанне супраць Расщслава. Палачане зб{вал! княжацкую дружыну. Рас­щслау з яе рэшткаш вымушаны быу уцякаць у Менск да брата Валадара i на сва!м шляху "много зла створи волости Полотъскои воюя и скоты и челядью".

А палачане паслал! у Друцк за Рагвалодам. I прыйшоу ён у стольны горад княства "м cede на столе деда своего и отца своего с честью великою, и тат быиш ради полчане". Веча "пакаялася" -прасша Рагвалода забыцца пра тое зло, яюе яму прычынш! у 1151 г., а менав^а, што без усялякай В1ны паустал! на яго, разрабавал! усю маёмасць яго i дружыны, а самога выдал! Глебав1чам на муку.

3 1158 па 1162 гг. полацк! прастол зноу займае Рагвалод Бары-сав!Ч. Выгнанага Расщслава зноу прытул^у Менск. Каб ущ'хамь рыць менск1х Глебав1чау, Рагвалод амаль штогод здзяйсняе на ix паходы. Па-за сваей кра!най, ён, звязаны абавязацельствам! з 1ншыМ1 князям!, вымушаны падтрышнваць ix сва!м! сшам! у ix грабежнщк5х паходах адз!н на другога, што не магло не пауплы-ваць на яго унутраную naniiwicy i аслабляла яго.

Полацк чапляуся за старыну, спрабуючы вярнуць страчаныя паз-ЩЫ1 старшынства. У 1158 годзе у саюзе са смолянам!, наугарод-цам1 i пскав!чам1 Рагвалод щзе на Менск, Супраць Менскага кня­ства утварьшася цэлая каалщыя. Дапамога саюзн1ка^ не была бес-карысл!вай. Полацка-менск} канфл{кт з'яв{уся зручным выпадкам для Смаленска, каб пашырыць i умацаваць свой уплыу у Полацкай зямл!. Э1анам1чна разв^тае i пал{тычна моцнае Смаленскае княства праводзщь экспанс!яшсцкую пал1тыку у аднос{нах да суседшх зя-мель, як{я вылучал!Ся сваей унутранай пал1тычнай нестаб1пьнас-цю. Адчуваючы сваю с\лу, Смаленск пачау прад'яуляць прэтэнз11 на вядучае месца сярод крыв{цк!х зямель, што i рабша яго канку-рэнтам Полацка.

Беспаспяхова прастаяушы 10 дзён пад Менскам, Рагвалод зак-лючыу Mip з Расщславам, на чым i цалаваш крыж. У гэтым жа годзе Рагвалод прыняу удзел у паходзе юеускага князя Ьяслава на Турау.

Рагвалод роб!ць яшчэ не адну беспаспяховую спробу зламаць Менск. У 1161 г. ён щзе на Валадара Глебав1ча. Той зачыняецца у Гарадцы, а уначы разам з дружынай лггвы разб!вае полацкае войс­ка. Ведаючы, што давядзецца адказаць перад полацюм вечам за нядбайнасць, вялшя страты, Рагвалод адмауляецца ад полацкага пасада i вяртаецца княжыць у Друцк.

Пасля бясслаунага заканчэння полацкага княжання Рагвалода на прастол з Вщебска быу паюнканы звязаны са Смаленскам Усяслау, сын Вас шью Святаслав1ча. Князю Усяславу (1162-1186) таксама давялося змагацца з Глебав!чам! i быць саюзшкам Манамахав1чау. Выбранне Усяслава прывяло да павел(чэння смаленскага уплыву на Полаччыне. Але гэты саюз патрабавау ахвяр.

У 1167 г. мене к! князь Валадар у барацьбе за гегемошю $ дзяр-жаве рушыу на Полацк, вымуЫу Усяслава уцякаць, а сам узышоу на княжацм пасад, заключыушы з гараджанам! дамову. Як бачым, полацкае веча цанша сигу i схшялася перад ей, правда, не забываю-чыся пра свае штарэсы. Факт усталявання ^ Полацку Валадара яшчэ раз засведчыу тое, што у 50-60-ыя гг. ХП ст. у дзяржаве !шла не сепаратысцкая барацьба за выдзяленне паасобных уд-зелау з-пад улады Полацка, а барацьба за ix дамшуючае стано-в1шча на зямл!. Усяслау Myci^ шукаць ратунку у Давыда, а за гэга - ахвяраваць яму Вщебск.

Валадар не мог быць упэунены у трываласц! свайго стажшшча i таму адразу рушыу да В{цебска. Але тут вайсковае шчасце здрад-зша йму. В1цебскае паражэнне, па сутнасщ, паклала канец ricra-рычнай дзейнасц! Валадара Глебав1ча, яю усе свае жыццё прыс-вяц{у прадаужэвню справы бацьш i старэйшага брата Раещслава -умацаванню i роскв!ту свайго вотчыннага Менска. Паход Валадара на Полацк i Вщебск бь$ бл^скучым, але апошн!м усплёскам сшы i славы Менска, бо пасля гэтага ён надоуга зшк са старонак нашай г{сторы1.

Толью пад 1326 г. .зноу згадваецца у летап1се Менская зямяя,

107

кши яна ужо у"ваходзша у склад Вяшкага княства Лггоускага, Рус-кага i Жамойцкага. А тэрыторыя Менскага павета у XVI ст. амаль цалкам супадала з тэрыторыяЙ Менскага княства.

Зламаушы найбольш моцнага i небяспечнага пращушка унутры зямль, Полацк мог прыстутць да вырашэння другой важнай заданы - вызвалення з-пад смаленскага уплыву. Але шлях да гэтага быу яшчэ больш цяжю i круты. Ён iuioy праз удзел Полацка у розных М1жкняжацк1х каалщыях.

Самым важным фактарам у рускай псторьи сярэдзшы XII ст. было узвышэнне Растова-Суздальскай зямль 3 мэтай умацавання сваей зямл! князь Андрэй Багалюбсю пачау барацьбу за паднача-ленне Суздалю Юева i Ноугарада - старажытных палпычных цэнт-рау Pyci. У гэгу справу яму удаецца уцягнуць шшыя земл!, у тым л\ку Смаленскую i Пояацкую.

У 1167 г. палачане дапамагал! смалянам i А. Багалюбскаму у барацьбе з Ноугарадам, ям выгнау свайго князя са смаленскай. дынастьн. Не паспел! вярнуць выгнаншка на яго пасад, як Ноуга-рад, Пскоу i Kiey наладзш паход на Полацк (1168 г.) i "пожгоша волость". Зноу на дапамогу прыйшл! смаляне. У падзяку за гэга Усяслау BacmbKaei4 у 1168 годзе падтрымау князёу смаленскага i суздалыжага у ix ня^далым паходзе на Kiey, ay 1169 годзе - на Ноугарад. Палачане удзельшчал} i у паходзе А. Багалюбскага на Kiey у 1174 г. Летатенае сведчанне, што Багалюбск{ "полотъским князем пойти повеле всем", паказвае, што яны вымушаны был! л 1чыцца з сшаю суздальскага дыктатара. Летап1с пад 1175 г. заната-вау факт выдання замуж дачю Усяслава за аднаго з суздальск1х князёу. Мы бачым гмкненне Полацка паглыб!ць сувяз! з суздальс-кай зямл ей як важнейшым фактарам тагачаснай рускай петоры! i таюм чынам палепшыць свае гшнтычвде станов!шча.

У другой палове 70-х гадоу карэнным чынам мяняецца палггыч-ная с!туацыя. У 1175 г. баяры заб!ваюць А. Багалюбскага. Ужо гэга, в!даць, унесла карэкщроуку ji' суаднос!ны сш князёу. У 1179 г. пам!рае былы вораг палачан - наугародск! князь Мсц^слау, яшчэ праз год (1180 г.) - ix асноуны саюзн!к i абаронца Раман Сма-ленси. Мяняюцца арыенщры. Трэба адзначыць, што Полацк не хаатычна, не па чужой eoni кщауся пам!ж розным! княжацк!м1

108

каалщыям!, а выкарыстоувау удзел у ix найперш у ceaix 1нтарэсах. Гэга вынгк дзейнасщ полацкай дыпламатьи, якая не раз выратоува-ла зямлю ад небяспею тратць у палпычныя тупш, як1я сустракал-1ся на кожным кроку яе дзяржаунага жыцця. У палпычнай сггуацьн 60—70-х гадоу саюз са Смаленекам быу карысны для Полацка. Аднак кал\ абставшы змянипся, ён парвау гэты саюз.

У 1180 г. Усяслау вяртае пад сваю руку Вщебск i садзщь там свайго брата Брачыслава. У тым жа годзе браты разам з лагожеюм, 1зяслауск1м i шшым! полащам! князям! пры дапамозе лггеы i тшу спрабуюць падпарадкаваць сабе Друцкае княства. У паходзе удзельшчау ноугарад-северсю князь Irap Святаслав1ч, герой паэмы "Слова пра паход 1гаравы". На дапамогу iu прыйыюу вялш юеуск! князь Святаслау, як! Tpoxi спазн!уся, i гэта выкарыстау Давыд Смаленсю, былы вщебсю князь, якога выгнау Усяслау. Ён узяу князя друцкага Глеба пад сваю абарону. Але, убачыушы супраць сябе такую сигу, Давыд не адважыуся уступаць у б!тву i ноччу уцёк у Смоленск. Гнацца за im саюзн!к{ не сталь Яны папалш перадавыя умацаванн! i разышлюя. Перамога дасталася легка. По-лацк вярнуу сабе Друцк! удзел, яю бы^ апорай смаленскага у*плы-ву на Полаччыну.

Паход на Д>уцк выкл!кау такое адз1нства полацюх князёу^ таму, што справа тычылася абароны эканам!чна-гандлёвых 1нтарэса^ усей зямл!. М. Ермалов{ч бачыць у гэтым яднанн! пачатак аднау-лення палпычнага адз1нства Полацкай зямл!, якая з пачатку 80-х гадоу XII ст. стала выходзщь са стану м!жусобнай барацьбы. Пра-цэс феадальнай раздробленасц!, яю пачауся на Полаччыне ра­нен за 1ншыя земл!, тут пачау i раней вычэрпывацца.

Смаленск не хацеу зм!рыцца са стратай свайго уплыву на По-лацк i прадпрымау усяляк!я захады, каб аднав!ць тут свае раней-шыя паз!цы1. Князь Давыд 1мкнецца унесщ разлад у яго жыццё, падарваць знутры. Для гэтата ён распальвае М1жусоб1цу, у якой роб!ць стауку на мясцовых князёу, што бьш незадаволены сва!м статусам - перш за усе на менеюх Глебав1чау. У 1186 г. Давыд Смаленск! разам з наугародск!м, лагожск!м i друцмм князям! арга-н!завау паход на Полацк. Полацкае веча вырашыла дамагацца Mipnara )фэгулявання канфл!кту. Палачане прыйшл! на памежжа i

109

сустрэл! ceaix пращу'шкау' "з поклонам i з пашанспо i dani ш многш деры". Давыд перал!чыу нанесеныя яму крыуды, але, атрымаушы узнагароду, згадз!уся на м!р. Наурад ц! змог Полацк абысщся тольк! шчодрым! дарам!, але пра гэта крынщы маучаць.

У 1186 г. у бггве з л1твой загшуу полацк! князь Усяелау Васшь-кав!ч з вщебскай галшы Усяславав!чау\ Тэты год стау пераломным у ricTOpbii Полацка. Горад атрымау тады першае прадвесце вяшкай пагрозы, якая насоувалася на яго з захаду. Палачане не зразумел! усей сур'ёзнасщ, на першы погляд, нязначнага факта - пачатку м1с!янерскай дзейнасщ сярод падуладных Полацку л!вау катал1цка-га манаха Мей нарда.

Полацкая псторыя канца ХП i пачатку ХШ ст. мала нам вядома. Усходнеславяжшя летапюцы амаль змаукаюць, i толыа некалыа зве-сгак мшьгае у наугародск!м летапЬанш. Асноунай крышщй ведау щ»а той час станов!цца крыжацкая "Хрон1ка Лтят" Генрыха Латв-шскага - удзельшка нямецкай arpacii у Прыбалтыцы у ХШ ст. Але. яшм! бы бедным! Hi был! пюьмовыя звестю, яны даюць магчымасць зрабщь вывад аб умацаванн! i адзшстве Полаччыны як галоунан тэндэнцы! яе пстарычнага развщця $ канцы ХП ст.

Пьгганне, як! княжацю род умацава^ся у Полацку у 1186 г., застаецца пакуль игго праблематычным. Летап1сец апошн! раз згад-вае Усяслава Васшькав1ча пад 1186 г. Етскап Мейнард пыта^ даз-волу на хрышчэнне л!вау у тым жа 1186 г. у "караля Вальдэмара", яи княжыу у Полацку, мяркуючы па гзтай крын!цы, 30 гадоу (па-мёр у 1216 г.). Магчыма, гэта сын Усяслава Вас1лькав1ча i атрымау ён Полацк пасля бацьк} у 1186 г. Пад яго юраунштвам Полацкае княства першае з усходнеславянсих зямель прыняло на сябе цяжар барацьбы з крыжакам!.

Так1м чынам, закладзеныя ^ X—^Х1 стст. падмурк! самастой-насщ Полацкай зямл! стал! перадумовай таго, што у XII ст. яна паспяхова адстойвае свае межы, дасягае небывалага культурнага уздыму, у пачатку ХШ ст. станов!цца на абарону усходнееура-пейсю'х 1нтарэсау, уступ!ушы у няроуную барацьбу з мечаносцам!, а у другой палове XIII - пачатку XIV ст. прыноаць лепшыя зда-быти г1старычнага разв!цця, пал!тычны вопыт, высок! культурны узровень у Вял!кае княства Л!тоускае, Рускае i Жамойцкае.

110