Лекцыя 27

ПАЧАТАК УСХОДНЕСЛАВЯНСКАГА I БЕЛАРУ СКАТА КШГАДРУКАВАННЯ

• Францыск Скарына.

• Рэфариацыйнае ктгадрукаванне.

Францыск Скарына

Найбольш значная i яркая ф$гура культуры Беларуси эпох! Ад-раджэння — Францыск Скарына (каля 1490 — каля 1551). Бн займае ганаровае месца у нашай нацыянальнай ricropbii i культуры. Заснавальшк усходнеславянекага кшгадрукавання, вучоны з суе-ветным 1мвм, ён быццам узвышаецца над цэлай плеядай ceaix вялмх папярэдшкау, еучасшкау i паслядоушкау, яюх дала айчыне i чалавечай цывинзацьп Беларусь. Гешй Скарыны мог зрабщь гонар любой дзяржаве. Арыпнальны мыслщель, таленавггы тсьменнпс, плённы публ!цысг i рупл'шы перакладчык-пал1пют, мастак i пер-шадрукар, гумангст i асветн!к — такой шматграннай асобай бы^ Скарына.

Б1яграф1я заснавальнька усходнеславянскага кн1гадрукавання по-уная загадак i таямнщ. Далека не усе яе факты нам вядомыя, част-ка ix страчана для гкугоры} назаусёды. Асноуную частку жыцця Скарына правёу за мяжой, i некаторыя дакументы захоуваюцца у замежных apxieax.

Скарына нарадз^уся каля 1490 г. у Полацку, у кунецкай сямЧ i атрымау першапачатковую адукацыю, мабыць, у гэтым горадзе ui у Вшьш. У 1504 г. ён nacryniy на факультэт свабодных навук Кракау-скага ун1версггэта i у 1506 г. екончыу яго са ступенню бакалавра свабодных мастацтвау. Гэга была адна са старэйшых i лепшых навучальных устаноу Еуропы, дзе атрымл1вал1 адукацыю мног!я выхадць! з Вялшага княства Л1то^скага. Тут выкладал! вучоныя i дзеячы польскай культуры, а таксама вядомыя гуматсты з шшых кра1н Еуропы. Непасрэдным! папярэдшкам! Скарыны па ун>вер-с!тэту был! Ян Длугаш i М1калай Капершк. Вщаць, менавгга ^ час вучобы у Кракаве i выспела у яго высакародная задума — даць свайму народу друкаваную KHiry на роднай мове. Вынаходшцтва

441

кшгадрукавання каля 1440 г. з'яуляецца адным з нанвялжшых дасягненняу чалавечай цывинзацыь Вынаходшк друкарскага варштата i наборнага шрыфту, "банька" кшгадрукарства немец Ёхан Гутэнберг назвау яго "мастацтвам з ycix мастацтвау, наву-кай з навук". Рэвалюцьвпизуючая роля гэтага вынаходнщтва прая-вшася у тым, што за як!х-небудзь паувека юнавання еурапейскага юигадрукарства з-пад станкоу больш за адной тысячы друкарняу выйшла каля 40 тыс. выданняу агульным тиражом 12 млн. экземп-лярау. У канцы XV ст. у Еуропе дзейючала звыш 200 друкарняу у 69 гарадах.

Польшча была другой пасля Чахй славянскай кра!най, якая укаранша вынаходшцгва Гутэ^ерга. У Кракаве Скарына упершы-ню пазнаём!уся з багатай друкаванай прадукцыяй — мясцовай, нямецкай, 1тальянскай i, магчыма, з азам! тэхшю друкавання. У той час там працавала шрылауская друкарня Швайпольта Ф1ёля. Але пакуль {нтэлектуальнага юпыту, набытага у Польшчы, яму было недастаткова для таго, каб распачаць задуманую справу. Ён праг-ну$ новых ведау, [мкнууся спасщгнуць новыя навуи. 3 1507 па 1511 гг. пра Скарыну няма niflKix пэуных звестак. Але можна мер-каваць, нпо у 1507—1512 гг. малады вучоны падарожн1чау па крашах Еуропы, паглыбляу свае веды па ф1пасоф11, ricropbii, праву, прыродазнауству, медицине. Восеншо 1512 г. ён прыбыу у 1талио у Падуанск! ушверсггзт, ужо маючы ступень доктара свабодных навук i будучы сакратаром дацкага караля. Пытанне, дзе i як Ска­рына атрымау гэты тытул, пры яих абставшах стау каралеуск^м сакратаром, застаецца нявысветленым. Магчыма, у сярэдз!не 1510-х гадоу ён жыу у Копенгагене.

Атрымаушы бдюкучыя медыцынск!я веды у Капенгагенск{м ui у нейюм шшым еурапейсюм ун1верс1тэце, Скарына з'яв1уся у Падую з намерам атрымаць вучоную ступень доктара медыцыны. 9-га л1стапада 1512 г. у прысутнасщ 24-х буйнейшых вучоных Падуанс-кага ун!версггэта i высок!х асоб катал1цкай царквы ён быу экзаме-наваны, як гаворыцца у дакуменце, "у особым i строгш парадку" i пры гэтым "праявгу сябе настолько слауна i достойна, кал1 выкла-дау адказы на зададзеныя яму пытант i кал1 абвяргау прапанава-ныя яму доказы, што атрымау аднадушнае ухваленне ycix пры-

442

сутных вучомых без выключения, i было прызнана, што ён мае дастатковыя веды у галте медыцыны ". Затым Скарына быу аб-вешчаны "ва устаноуленым парадку докторам медыцынскЪс на-вук", i яму быт уручаны знак! "медыцынскай годнасщ".

Дасягнуушы вышынь еурапейскай адукацьп, Скарына не зра-б!уся кабшетным вучоным, а стау на шлях служэння вялжай спра­ве адукацьн свайго народа. Заручыу~шыея фшансавай падтрымкай багатых гараджан Вшьш Багдана Онкава, Якуба Бабича, магчыма, Юрыя Адвершка i свайго брата 1вана, Скарына паехау у Прагу, дзе у 1517 г. заснавау сваю першую друкарню. Тут 6 жшуня 1517 г. у свет выходзщь яго "Псалтыр". Кшга надрукавана на царкоунасла-вянскай мове, бл!зкай да беларускай. Асобныя словы, "неразумный простым людем", мел! тлумачэнне на палях старонак.

На працягу 1517—1519 гг. адукаваны i дзелавггы палачанш пе-раклау, пракаменц!равау i падрыхтавау да рруку 23 KHiri Ei6nii — "богу ко чти и людем посполитым к доброму ноученгпо ".

Чаму Скарына выдау Б1бл1ю (Псалтыр i 22 KHiri асобным! выпускам!), а не якую-небудзь свецкую кн!гу? На гэга пытанне можна даць толью адз!н адказ. Скарына 3pa6iy правшьны выбар, бо у тыя часы Б1бл1я была самай прыдатнай кшгай для яго асвет-Н1цкай мэты. Першадрукар не мог не ул}чваць, што грамадства на яго радз!ме яшчэ у цэлым не узнялося да разумения значэння свец-кай KHiri. Ды i даступных, зразумелых i щкавых для шыроюх колау "nacnaniTara люду" кн!г тады не было. Выбар Bi6nii да выдання быу абумоулены i варожым! аднос1нам! царквы да кн1гадрукавання. Апрача таго, гумашсты Еуропы, у тым Л1ку i Скарына, Л1чыл1 Б1бл!ю свайго роду универсальным падручн!кам, энцыклапедыяй, дзе чытач можа знайсц! адказы на многш складаныя i супярэчл!выя пытанш жыцця.

Сказаць, што Скарынай была выдадзена Б1бл1я i тым самым быу пакладзены пачатак беларускаму 1 усходнеславянскаму кн1гадру-каванню, — значыць сказаць не усе. Да выдадзеных KHir Старога Запавету Скарынай было HanicaHa 25 прадмоу i 24 паеляслоу! Kniri 6buii батата шюстраваны высокамастацк1м! гравюрам!, арна-ментаваны вялшай колькасцю заставак, канцовак, загалоуных лггар, тытульных nicroy, што зрабша ix ун{кальным1 помн!кам1 кн!жнай

44Э

культуры i айчыннага мастацтва. I, нарэшце, у Б1блп быу змешча-ны партрэт самога Скарыны, яи з'яулявцца адзшай яго прыжыццв-вай выявай. Усе гэга сведчыць аб нетрадыцыйных, вольных, рэне-еансна-гумангстычных адносшах першадрукара да Свяшчэннага шсання.

Неузабаве Скарына перанёс кшгадрукаванне на усход Еуропы, У канцы 1519 щ пачагку 1520-х гадоу першадрукар вяртаецца на радз1му. Нягледзячы на шматлшя цяжкасщ, ён заснавау у Вшил у доме свайго апекуна, мецэната, вшенскага бурмютра Якуба Баб1ча першую на тэрыторьи Вял!кага княства Штоускага друкарню i на працягу 1522—1525 гг, выпусщу у свет "Малую падарожную кн!ж-ку" (каля 1522) i "Апостал" (1525).

"Малая падарожная кюжка" — гэга невялшя па фармату, зручныя для паусядзённага выкарыстання Kniri, адрасавал1ся яны людзям як духоунага звания, так i светом — купцам, служ-бовым асобам, рамесн1кам, вошам, як!я па харакгару ceaix< за-няткау павшны был! часта вандраваць i у дарозе атрымл!ваць канфес!йную i астранам»чную 1нфармацыю, а пры неабходнасц! прыгадваць i словы мал!твау Ц1 псалмоу. "Апостал" — першая дакладна датаваная кшга (1525), надрукаваная на тэрыторы! Вял1кага княства Л1тоускага, i апошняе па часе Скарын1нскае выданне. Гэга адна з найбольш папулярных царкоуна-рэл1гшных KHir, надрукаваная на царкоунаславянскай мове у беларускай рэдакцьй.

Ф. Скарына не проста пераняу, а творча paseiy дасягненш еура-пейскк друкароу. Ён — сапраудны рэфарматар кшгавыдавецкай спра­вы. У тзхн^чных адносшах яго кн»п был» выдадзены на значка больш высок!м yspoyjf» у параунанн! з найлепшым! сучасным! яму заход-нееурапейсюм! узорам» друкарскага мастацтва. Вы дани! Скарыны з'явшюя творчым С1нтззам дасягненняу заходнееурапейскага кн!га-выдання i мастацкага вопыту усходнесяавянскай рукап!снай KHiri. KHiri Скарыны як найвял!кшая каштоунасць захоуваюцца зараз у б»бл1ятзках i музеях свету (усяго захавалася каля 400 экземплярау).

Пра далейшае жыццё i дзейнасць Францыска разам з шэрагам дакладных фактау 1снуюць гшотиы. Да л!ку ix аднос!цца мерка-ванне аб знаходжанш Скарыны у 1525 г., у разгар Сялянскай вай-

444

ны, у Германи, у Вггэнбергу i аб яго сустрэчы з М. Лютэрам, а таксама верЫя аб паездцы прыкладна у 1525—1533 гг. у Маскву з мэтай распаусюджвання выдадзеных кшг i аргашзацьн там ю«га-друкавання.

"Апостал" быу апошняй выдадзенай ш кшгай. У 1525 г. выда-вецка-асветшцкая дзейнасць Скарыны у Вшып спышлася i, безу-моуна, не выпадкова. На гэга пауплывал! цэлы шэраг акашчнасцеи жыцця i тая неспрыяльная атмасфера, якая стварылася вакол яго. У канцы 20-х — пачатку 30-х гадоу Скарыне прыйшлося сутыкнуцца з жыццёвым! нягодамь У 1529 г. памерш яго брат 1ван i жонка Маргарыта, памнуушы яму на руках малалетняга сына С^мяоиа. Родныя нябожчыцы падал! на Скарыну у суд, патрабуючы вяртання яе маёмасщ. Судовая цяганша, вщаць, не прайшла для яго бясслед-на. Падзе! трапчнага года вымусип яго выехаць у пачатку 1530 г. у Прус1ю, пад апеку герцага Альбрэхта Гогенцолерна, яш, saxaniy-шыся щэям! Рэфармацьн, хацеу наладзщь там кшгадрукаванне. У Кён{гсбергу Скарына прабыу нядоуга. Kaiii ж вярнууся у Вшьню, на яго новай хваляй навалшюя крэдыторы нябожчыка брага, яшя патрабавал! уплаты братавых дауго^Яны дамаппся арышту i зак-лючэння Скарыны у турму — 10 тыдняу ён знаходз!уся у зня-воленш у Познан!.

Жыццёвых нягод, як!я абрынулшя на першадрукара, хапша, каб рашыцца на змену месцапражывання. Каля 1535 г. ён цяпер ужо назаусёды пакщае радз!му i зноу пасяляецца у Празе. Аднак наурад щ асаб!сгыя няудачы был! асноунай прычынай гэтага. Хутчэй за усе ад'езд быу звязаны з тым, што яго культурна-асветн!цкая дзейнасць i яго да! не атрымал! шырокай грамадскай падтрымк!. Адным словам, абставшы на радз!ме не спрьшн вучо-най дзейнасщ Скарыны. У чэшскай стал!цы ён працавау вучо-ным-батан!кам, садоун!кам у каралеуск!м баташчным садзе Фер-дынанда I Габсбурга. Вщаць, у ЧэхН Скарына правёу апошн!Я гады свайго жыцця i памёр у далечыт ад радз!мы у канцы 1551 щ у студзен! 1552 г. Месцазнаходжанне яго магшы засталося не-вядомым.

Шматгранная прагрэс!уная дзейнасць Францыска Скарыны увабрала у сябе лепшыя агульнаеурапейсюя i славянскЫ культур-

445

ныя дасягненш, склала цэлую эпоху у етанауленш беларускай, рус-кай i украшскай культуры i шмат у чым прадвызначыла характер ix будучага разв!цця. Яна адыграла выдатную ролю ва умацаванж сувязяу' пам!ж Усходам i Захадам, славянсюм! i шшым! народам! Еуропы, зрабша значны уплыу на абуджэнне i фарм!раванне нацы-янальнай самасвядомасщ славянсюх народау. Праз друкарсю подзв1г Скарыны усходняе славянства дасягнула вышынь еурапейс-кай культуры.

Гешяльнае пачынанне Скарыны, багатыя Скарыншск1я традыцьп был! падхоплены, прадоужаны i развпы яго выдатныш сучаснисаш i паслядоушкаш — друкарам!, шсьменн1кам1, вучоным! i культурным! дзеячам} Усходняй i Заходняй Еуропы: М. Гусоуск!м, М. Л1цвшам, L Фёдаравым, П. Мсцюлауцам, С. Будным, В. Цяп1нск1м, П. Трубе-рам, брагам! Мамон1чам!, Л. 31зашем, М. Смагрыцюм, С. Полацк1м i 1нш. KHiri Скарыны распаусюджвалюя на Беларус!, Укра1не, Лпве, у Pacii i {ншых eypanefiCKix землях. На працягу стагоддзяу яны карысталюя тут вял!кай папулярнасцю i аугарытэтам, служыл! збро-яй у барацьбе за нацыянальную культуру i мову. Яны беражл!ва захоувдлюя, перадавалюя з пакалення ^ пакаленне, перап1свал!ся, служыш узорам для пераймання паслядоун!кам i здзейснЫ вял!кую культурную м!с!ю ва Усходняй Еуропе.

Францыск Скарына — вялпа патрыёт i адданы сын свайго наро­да. Нягледзячы на тое, што ён вучыуся i працава^ у Заходняй Еуропе, не парвау сувязяу з радз!май, а усе сшы i энерг!ю аддау служэнню "людей посполитым руского языка" для пашырэння ас-веты у родным кра!. Веды, агрыманыя ва ун1верс1тэтах Польшчы i 1тал11, ён 1мкнууся перадаць свайму народу. Скарына разумеу важ-насць роднай мовы як фактару, яи спрыяе захаванню цэласнасц! народа, яго адз!нсгва i нацыянальнай самабытнасц!. Таму ён зама-цавау родную мову у высокай Л1гаратуры сусветнага значэння -Б1блп як раунапрауную, "боскую" побач з клас!чным1 агульнапрызнаным! канан!чным! (лац!нскай, грэчаскай, старажыт-наяз^рэйскай) мовам!. Ён даказау яе права на "свяшчзннасць". I у гэтым яго вел!зарная заслуга перад сва!м народам i перад yciM славянским свегам. Скарына стаяу ля вытокау беларускай нацыя­нальнай ^культуры i стау яе с!мвалам.

446

Рэфармацыйнае ктгадрукаванне

Калыскай усходнеславянскага i беларускага кшгадрукавання ста­ла Прага, а потым Вшьня. Станауленне кшгадрукавання на бе-ларусих землях у ix сучасных межах адбываецца з сярэдзшы XVI ст. i звязана з уздымам рэфармацыйнага руху $ Вялшм княстве Л!-тоусюм.

У другой палове XVI — першай палове XVII ст. на тэрыторьи заходняй Беларус!, дзе дзейшчаш найбольш буйныя лратэстанцшя абшчыны, узшкла шэсць рэфармацыйных друкарняу. 1х тэхтчная аснашчанасць адпавядала еурапейсшм стандартам. Бсшьшасць ix выдауцо^ i друкароу з'яулялюя дзеячам! польскага рэфармацыйна­га руху, як^я часова щ назаусёды асел! на Беларуи i у¹ Л1тве (М.Кавячынск!, Л.Крышшуси, Ланчыцк!, Карцан, Пётр Бластус, Кмгга i 1нш.).

Першая на тэрыторьн сучаснай Беларус! друкарня была створа-на у Бярэсщ. Яна дзейшчала у 155Ф—157в-я гады пад апекай канцлера Вял1кага княства Л{тоускага, вшенскага ваяводы i берас-цейскага старасты М!калая Радз1в1ла Чорнага i выпусцша больш за 40 выданняу на польскай i лацшскай мовах рознага зместу. Яе узн!кненню садзейшчау значны уздым у культурным разв!цц1 Бе-ларус!, пашырэнне мшнародных культурных сувязяу i упльгу Рэ-фармацьн. У ей, паслядоуна змяняючы адзш аднаго, працавал! дру-кары i кн!гавыдауцы Б. Ваявудка, С. Мурмэя1ус, Ц. Базыл1к. Пер-шыя выданы! Бернарда Ваявудк! адпавядал! патрэбам рэфармацый­нага руху. У 1563 г. на сродк! М. Радз1в1ла на польскай мове была выдадзена "Брэсцкая", або "Радз1в1лауская Б1бл1я", якая з'яуляецца шэдэурам кн1гадрукарскага мастацтва XVI—XVIII стст. Гэга вялш фал!янт, апраулены ^ скураную вокладку, з малюнкам!, выкананым! на высок1м мастацк1м i палнрафгчным узро^Н!. Найбольшага роск-тту Берасцейская друкарня дасягнула пад к{раун!цтвам прадстау-Н1ка рэнесансавай культуры, паэта, перакладчыка, кампазпара, вы-дауца Цыпрыяна Базыл1ка. У гэты час выйшл! розныя белетрыс-тычныя, г!старычныя, пал!тычныя выданы!.

У пачатку 1560-х гадоу нясв!жсюм старастам Мацеем Кавя-чынск1м i мясцовым кальвшкцкЫ прапаведнисам Лаурэнц1ем Кры-шкоуск1м у Нясв!жы была заснавана першая на Беларуш друкарня,

447

якая карысталася к1рылауск!м шрыфтам. Тдэйным К1раун1ком яе спа-чатку быу Сымон Будны. НясвЬкская друкарня у 1562 г. надрукавала твор Буднага "Катзшзю" — першы беларускамоуны твор, выдадзены у межах сучаснай Беларуш, яго працу "Пра апрауданне грэшнага чалавека перад Богам", а, магчыма, i шшыя KHiri Буднага, але яны да нас не дайиш. У 1572 г. абсталяванне Нясвшскай друкарш кушу магнат Ян Юшка i тады ж у невялшм прыватнауласнщюм мястэчку Лоску Ашмянскага павета Вшенскага ваяводства (цяпер веска Вало-жынскага равна Мшскай вобласщ) заснавау новую друкарню, якая стала адным з цэтрау рэфармацыйнага кшгадрукавання. Мярку-юць, тто яка працавала да 1592 г. Для працы сюды был! залрошаны з Нясвша С.Будны, Дашэль Лянчыша, Ян Карцан.

У сва!м радавым маёнтку Цяп1не (цяпер Чашн!цк1 раён) засна­вау друкарню беларуск! шсьменн!к-гуманют, адз!н з паслядоз«1кау Ф.Скарыны Васшь Цяп1нск1 (153<>—1603 ?) i $ 1580 г. выдау у ей перакладзенае на беларускую мову "Евангелле" з уласнай прадмо-вай, якая стала адным з лепшых узорау беларускай патрыятычнай публ1цыстык1.

Буйная рэфармацыйная друкарня на Беларуа працавала i у мяс­тэчку Любча (Навагрудсю раён} у 1612—1656 гг. Яна была вельм! прадукцыйнай — выпусцш! каля 100 выданняу на польскай i лац!яскай мовах, галоуным чынам, свецкага зместу; творы антыч-ных i рэфармацыйных П1сьменн1кау, пстарычныя t навуковыя дапа-можн!к1, школьныя падручнш, а таксама Л1тург1чныя творы для пратэетанщих абшчын.

Залежнасць большасщ рэфармацыйных друкарняу ад уплыво-вых феадалау-патрона^ пратэстанщох абшчын (Радз1в1лау, Вало-В1чау, Глябов!чау~, Юшак i 1нш.) у значнай меры вызначыла знешн!я формы, мову, щэалапчную нак!раванасць выданняу. Большасць з ix выйшла на польскай i лацшскай мовах. Спарадычныя спробы вы-дання л{таратуры на беларускай мове (вядомыя тры выданн!: "Катэ-xisic", "Пра апрауданне грэшнага чалавека перад Богам" СБуднага i "Евангелле" В.Цяганскага) рабшюя дэмакратычным^ дзеячам! рэ­фармацыйнага руху на Беларус!, яюя востра адчувал! узросшую патрэбу беларускага насельшцтва у друкаванай кн!зе на роднай мове, у асвеце, пюьменнасщ.

448

Крыше рэфармацыйнага руху у" Вялшм княстве Лпоусюм у кан-цы XVI — першай палове XVII ст, прывёу да аслаблення рэфарма­цыйнага кшгадрукавання на Беларусь У сярэдзше XVII ст, тут пра-цягвае дзейтчаць толые! адна рэфармацыйная друкарня у Любчы.

У канцы XVI ст. на Беларус! узнпсае шэраг приватных друкар-няу. Значную ролю у станауленн! i развщщ кшгадрукавання на Беларус! адыграла друкарня (гснавала у 1568—1570 гг.), заснаваная руск!м першадрукаром Гванам Фёдаравым i яго паплечнжам, вы-хадцам з Беларус! Пятром Мсщслауцам на сродк! гетмана Вял!кага княства Л!тоускага Р.Хадкев1ча у Заблудаве Гарадзенскага павета (цяпер тэрыторыя Польшчы). Шрыфты, гравюры, нескладаны ш-струмент яны прывезл! з Масквы, друкарсм стан зрабш на месцы. Тут был! надрукаваны к!рылщай "Евангелле вучыцельнае", яше стала вельм! папулярнай кн!гай, частка тыражу транша у Маскоус-кую дзяржаву, i "Псалтыр" (з "Часаслоуцам"), як! шырока выкары-стоувауся у тыя часы таксама i для навучання грамаце. У сувязг з грамадска-палпычнылн умовам!, ятя ускладншюя пасля утварэння Рэчы Паспал1тай, а таксама хваробай пратэктара друкарн! Р.Хащ-кев!ча у пачат^ 1570-х гадоу Заблудауская друкарня спынша сваю дзейнасць. 1.Фёдарау пераехау на Укра1ну, у Львоу, дзе паклау па-чатак украшскаму кн{гадрукаванню.

П. Мсц!славец з 1569 г. пасял!уся $ Вшьн!, куды быу запрошаны заможным! беларусюм! купцам!, грамадсюм! дзеячам! Мамон1чам1. На ix сродк! Мсц!славец заснавау друкарню, якая адрадзша юры-лаускае кн1гадрукаванне у Вшьн! праз паустагоддзя пасля спынен-ня выдавецкай дзейнасщ Скарыны. Яна мела важна© грамадскае i культурнае значэнне у жыцц! Беларус!, адыграла прыкметную ролю у справе асветы, у далейшым разв!цщ беларускага кшгадрукавання. Мамошчы услед за Скарынай выпускал! ктг!, прызначаныя для навучання i свецкага чьггання, i тым самым садзейн!чал! пашырэн-ню п!сьменнасц!, беларускай мовы сярод суайчынн!кау, росту мЬк-народных культурных узаемасувязяу.

У 1576 г. Мсщславец быу вымушаны пакшуць друкарню Ма-мон!чау, як!я абмяжоувал! самастойную дзейнасць кн1гадрукара i 1мкнул!ся перш за усе да камерцыйнай выгады. Сляды яго выда­вецкай дзейнасщ выяулены пазней у Астрозе. Дзейнасцю Мсц1с-

Ь Зак 82 449

лауца i вшенскага друкара Гарабурды (1580-я гады) закончыуся перыяд 1снавання прыватных беларусюх юрылауЧмох друкарняу, заснаваных намаганням! аднаго щ некалыах друкароу. Выключэн-не складае друкарня Мамошчау, якая у пачатку 1580-х гадоу атры-мала магчымасць працягваць сваю дзеинасць дзякуючы палггыч-наму кампрамюу выдауцоУ з урадам. Грамадека-палггычная пазь цыя Мамошчау, а таксама сувяз! з заможныш слаям! В1льш i шшжакняжацкай канцылярыяй (у тым лхку Львом Сапегай) забяс-печьш афщыйнае прызнанне яе дзейнасщ. Гэта была адзшая дру­карня XVI—XVHI стст., якая тры разы атрышйвала каралеуск!я прывше! на права выпуску царкоуна-рэл!г{йных i свецюх выдан-няу. Яна выпусцша першыя у беларусюм кн!гадрукаванн1 шры-лауск!я выданн! прававога характару: "Трыбунал" (1586), "Статут Вял1кага княства Л1тоускага 1588 г.".

Вядучую ролю у беларускЫ кн1гадрукаванш канца XVI — пер-шай паловы XVII ст. адыграл! брацк!я друкарн!, яюя выкарыс-то^вал! пераважна шрылауск1я шрыфты, уласщвыя старажытна-рускай, а пазней беларускай, рускай i укра!нскай тсьменнасщ, друкавал! KHiri на зразумелай народным масам мове. Нягаедзячы на узрастаючую палан!зацыю мясцовых феадалау i части мяшчан-ства, у беларуск!м грамадстве адчувауея першарадны уплы^ брац-

ЮХ КН1Г.

Станауленне брацкага кшгадрукавання звязана з фарм{раваннем i разв!ццём брацтвау — спецыф!чных нацыянальна-рэя^гШных ар-ган1зацый беларускага i yicpaiHcicara праваслаунага гарадсшга на-сельн!цтва.

Тро1цкае (пазней Святадухаускае) брацтва у Вшьн!, яиое арга-шзацыйна аформшася у 1584 г., стварыла уласную друкарню. У сярэдз!не 1590-х гадоу вшенскае брацтва у^начал^ актыуны пра-щун1к унн, дзеяч беларускай i у^рашскай асветьг, П1сьменн1к-паяем1ст Стэфан 31зан1Й. Пад яго юраун1цтвам брацкая друкарня у 1595—1596 гг. выпусцша не менш як 11 выданняу (больш за 2200 аркуша^). Да гэтага часу толыа Пражская друкарня Скарыны наб-л!жалася да такой 1нтэнс1унасц1 выдавецкай дзейнасщ. На працягу некальюх гадоу пасля Берасцейскай ynii 1596 г. брацкая друкарня у Вшьн! амаль не працавала. А за выданне у 1608—1610 гг. некальк!х

450

антыушяцюх палелпчных трактатау на польская мове (гэта был! анашмныя выданы! М. Сматрыцкага) друкарня была закрыта, а яе вядучыя дзеячы, у тым лису тсьменшк i прапаведшк Лявонцш Карпов1ч, арыштаваны.

У гэтых умовах брацтвам была заснавана друкарня у мястэчку Eye, каля Вшьш (г. Beeic Лггоускай Рэспублш). За час свайго гснавання (1611-1652) яна выпусцша больш за 25 юрылаусюх вы-данняу, у тым л!ку знакаштую Траматыку" М.Сматрыцкага, Дру­карня Святадухаускага брацтва у BuibHi-Eyi была буйнейшай у ricTopbii брацкага кшгадрукавання. 3 канца XVI ст. Вшьня стала буйнейшым цэнтрам усходнеславянскага кшгадрукавання.

У вытку узмацнення сацыяльна-пал1тычнага i нацыянальна-рэл1г!йнага прыгнёту, пал1тык! абмежавання брацкага кшгадру-кавання, якая праводз1яася урадам Рэчы Паспал1тай у саюзе з каталщкай царквой, у другой явэрц! XVHf ст. наз!раецца перамяш-чэнне галоуных цэшрау к^рылаускага кн1гадрукавання з заходах абласцей Вялжага княства Лттоускага ва усходн1я — у Mariney i Куцейна.

Адным з асноуных цэнтрау к1рылаускага друкавання у XVII ст. была друкарня пры Куцешсюм манастыры пад Оршай, заснаваная Сшрыдонам Собалем у 1630-х гадах. Яна дзейтчала да сярэдз!ны 1650-х гадоу, кал! друкары nepaexanj у 1версю манастыр пад Ноуга-радам, а яе абсталяванне было перавезена у Маскву.

У сярэдз!не XVII ст. у сувяз1 з працяглым! войнам!, разарэннем брацгвау, значным пагаршэннем грамадска-пал{тычных умоу спы-ншася дзейнасць амаль ycix брацк!х друкарняу. У канцы XVII— XVIII стст.» працягвала выпускаць KHiri тольи Магшёуская багая^-ленская друкарня. Большую частку яе прадукцьй складал! л!тур-пчныя выданы! на царкоунаславянскай мове.

Асноуным цэнтрам лац!на-польскага друку у Вял1К1м княстве Л1тоуск1м стала друкарня Вшенскаи езу!цкай акадэм!! (да 1586 г. яна належала Радзшшам). Аснову яе прадукцьй складам тэала-пчныя, рэл1г1Йна-палем1чныя вьщанн!, у як!х выразна праяулял!ся контррэфармацыйныя, палан!затарск1я тэндэнцы!. Але пакольк! друкарня належала навучальнай установе, яна выпускала таксама cлoyнiкi, падручюк!, навуковую лггаратуру.

451

Таим чынам, з канца XVI ст. царкоунае, брацкае, прыватна-прадпрымальнщкае кшгадрукаванне стала пастаянным фактарам культурнага, грамадска-палггычнага, царкоуна-рапигшнага жыцця Вялйсага княства Лггоускага, Беларус!. У другой палове XVI — першай палове XVII ст. тут фарм}руецца давол! шырок! книжны рынак, расце попыт на друкаваную прадукцыю. Па падлг'ках А.Анушкша, друкарш Вял1кага княства Л1тоускага тольк! у XVI ст. выпусцш» больш за 320 выданняу на польскай, лащнскай, царкоу-наславянскай, беларускай, л»тоускай i 1ншых мовах. Падл1чана так-сама, што з 1601 па 1654 гг. у Беларус! надрукавана каля 100 назвау К1рылауск1х кнш

452

ЛЕКЦЫЯ 28

Л1ТАРАТУРА XVI — ПЕРШАЙ ПАЛОВЫ XVII СТ.

• Лсщтамоуная пс&зш.

• Сымон Будны.

• Царкоуна-рэлкптая публгцыстыка.

• Летапкы, гкторыка-мемуарная i палшычная лшаратура.