ПСТОРЫЯ БЕЛАРУС1

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

СА СТАРАЖЫТНЫХ ЧАСОУ ДА КАНЦ А ХУШ ст.

Курс лекцый

УДК 947.6 (075,8) ББК 63.3 (4Беи) Г51

Аутарск! калектыу:

1.П. Крэнь (к!раушк), Ы.Коукель, С.В. Марозава, С.Я. Сяльверстава, 1.А.Ф6дарау

Рэдакцыйная калепя:

Ш.Брыгадзш, 1.1.Коукель, 1.П.Крэнь, Л.ВЛойка, У.А.Нядзелька

Рэцэнзенты:

кафедра псторьн Беларус! но вага i найноушага часу БДУ; М.С. Сташкевг'ч, доктар пстарычм1х навук; Г.Я. Галенчанка, доктар пстарычных навук

Г 51 Псторыя Беларус!: У 2 ч. 4.1. Са старажытных чаеоу да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / 1.П.Крэнь, Ы.Коукель, С.В.Марозава, С.Я.Сяльверстава, I.A. Фёдарау. - Мн.: РШШ БДУ, 2000. - 656 с.

ISBN 985-6299-34-9

Курс лекцый адлюстроувае асноуны змест вучэбнай праграмы па петоры! Беларус! для стуцэнтау пстарычных факультэтау вну. ПрадстаЗ?-ляе щкавасць для асшрантау, выкладчыкау тэхн!кумау i вучылшчау, на-стаушкау шгал, л!цэяу, пмназШ, каледжау", а таксама усйс аматарау Ай-чыннай псторы!.

Рэкамендавана да друку Саветам пстарычнага факультэта ГрДУ (мя Яша Купалы.

ISBN 985-6299-34-9 УДК 947.6 (075,8)

ББК 63.3 (4Беи)

© Калектыу ayrapafe 2000

УСТУП

Псторыя з'яуляецца не тольш памяццю народа, але i тым пад-муркам, на яшм ён будуе свае жыццё. Таму кожны народ, i бела-pyeici тут не выключэнне, хоча ведаць свае м!нулае, асабшва кал! яно дауняе i багатае. А псторыя беларускага народа нашчвае не адно тысячагоддзе i прадстауляе сабою важную частку агульнасла-вянскай, еурапейскай i сусветнай цывиизацыь Пстарычнае мшулае беларусау — гэга ix неад'емнае багацце, важны фактар нацыяналь-иай адметнасць Сваей непауторнай, псторыяй гера!чнай i трапч-най беларусм народ можа ганарыцца. Вывучэнне яе па праву зай-мае вядучае месца i у сютэме гуманггарнай адукацьи вучнёускай i студэнцкай моладз!. Менав!та на г1старычных ведах будуецца на-цыянальная свядомасць.

Прауда, так ужо склалася, што псторыя беларус!шга народа практична н!кол1 не шсалася з аб'ектыуных нацыянальных паз1-цый. На працягу многих стагоддзяу спачапо' польская, затым рас-шская i савецкая пстарыяграф11, закранаючы псторыю Беларус!, асвятлял! яе больш суб'ектыуна, з ул!кам ceaix {нтарэсау. Аб'ек-тыуна ж адлюстраваць пстарычнае м!нулае i сучаснасць можна 'тольк! пры сумленных падыходах i ацэнках даследчыкау, ix неза-лежнасц! ад зададзенай щэалоги, yqicicy пал!тычных партый, рухау Ш арган!зацый, кан'юнктурных меркаванняу, не абасабляючыся тольк! нацыянальным! межам!, а зыходзячы з м1жнароднага харак­теру Нстарычнай навую i пстарычнага працэсу.

Вядома, што вывучэнне ricropbii Беларуа павшна зыходзщь з нацыянальных пазщый беларускага народа, патрыятычных ад-hocjh да сваей Бацькаушчыны. Псторы1шм нелъга абысцюя без по-шуку новых дакументау па ycix перыядах пстарычнага развщця беларусау, без крытычнага пераасэнсавання раней выкарыстанай да-^ментальнай базы, уключэння у навуковае абарачэнне найноушых публ!кацый беларусмх i замежных даследчыкау. Вельм! важна зраб!ць навуновую перыядызацыю пстарычнага працэсу, паказаць альтэрнатыуныя пункты гледжання па разглядаемых пытаннях.

МенавЬа татя падыходы пакладзены у аснову курса лекцый. Аутарам! першай частю курса лекцый з'яуляюцца выкладчыю ка­федры ricTOpbii Беларус! Гродзенскага дзяржаунага ун{верс!тэта тя

Яню Купалы; другая часгка падрыхтавана калектывам кафедры гюторьн Беларус! новага i найноушага часу Беларускага дзяржау-нага ушверспэта. Яны 1мкнул1ся даць аб'ектыунае i сштэматызава-нае адлюстраванне пстарычнага працэсу на беларусмх землях, уд-зялш належную увагу фарм!раванню беларускага этнасу, вывучэн-ню традыцый беларусау, ix пахалоги. У роунай ступеш разгледжа-ны пытанн! сацыяльнага, эканам{чнага, дзяржауна-пал1тычнага i культурнага разв!цця народа, яго барацьбы за сацыяльную i нацыя-нальную свабоду i незалежнасць. У прапануемым вьщанн! нямала новых падыходау у асвятленн! Г1старычных падзей, сюжэтау i г!старычных асоб. Аутарск! калектыу ул!чвау спецыф!ку навучання студэнтау пстарычных факультэтау ун!верс1тэтау\ Аднак аутары усведамляюць, што дадзеныя лекцьп не могуць у поунай меры вычарпаць увесь праграмны матэрыял. Яны з'яуляюцца толью пад-муркам для далейшай паглыбленай самастойнай працы студэнтау над першакрышцам], манаграф!чнай лггаратурай, навуковай публь' цыстыкай.

Гван Крэнь,

загадчык кафедры г!сторы{ Беларус! Гродзенскага дзяржаунага ун1верс1тэта

ЛЕКЦЫЯ 1

УВОД31НЫ У ПСТОРЫЮ БЕЛАРУС1

• Прадмет г задачы курса.

• Проблема перыядызацы! гюторыг Беларусь

Прадмет I задачы курса

Як i заусёды на пераломе эпох, у момант нацыянапьна-духоуна-га уздыму народа паустае пытанне: хто мы? I тады гошрк намро-уваецца у глыб роднай ricTOpbii, бо нацыя не можа быць жыцця-стонкай без засведчанага i асэнсаванага мшулага. "Псторыя -гэта фундамэнт, на которым будуецца жыцъцё народу. I нам, каб адбудавацъ свае жыцъцё, трэда пачаць з фундамэнту, каб буды-нак быу моцны. А фундамэнт у нас важны, гкторыя наша бога­та... ", - сцвярджау Вацлау Ластоуск! - першы беларуск! псторык, як! nicay пра Беларусь яшчэ на пачатку XX стагоддзя.

Псторыя Беларус!, яркая i самабытная, гера!чная i трапчная, далёкая i бл!зкая прыцягвае сёння да сябе увагу не тольи вучонага свету, але i людзей з самых розных сацыяльных i прафесшных слаёу. Моцная хваля нацыянальнага адраджэння узламвае старыя догмы, раскрывае таямшцу, якая дзесяидгоддзям! хавала ад народа прауду аб началах нашай дзяржаунасщ, узаемаадноанах з сусед-зям!, выдатных г1старычных асобах, правадырах нацьи, яна такса-ма сцвярджае ветч нашай м!нуушчыны, уваскрашае нашу год-насць, даруе веру у будучыню.

Першая частка курса лекцый па псторы! Беларус! знаем 1ць з асноуным! падзеямг, з'явам), працэсам!, датам!, !мёнам1, заканамер-насцям! развгцдя нашай радз!мы са старажытнейшых часоу да кан-ца Х¥Ш стагоддзя. Яго аутары разглвдаюць пытанн! сацыяльна-эканамгчнага, палпычнага характару, праблемы дзяржаунасц!, эт-нагенезу, культуры Беларус! як суб'екта rieropbii, разумеючы ricro-рыю айчынную як аргашчную частку еурапейскай i сусветнай. Лек-ЦЫ1 дазваляюць пазнаць непауторнасць, арыг!нальнасць пройдзе-нага народам шляху, яго матэрыяльнай i духоунай культуры, усвя-дом!ць яе нацыянальную адметнасць i каштоунасць у суквецц! сла-вянскай, еурапейскай i сусветнай культуры. Яны раскрываюць су-

пярэ<швасць, шматварыянтнасць, а разам з тым адз!нства пста-рычнага працэсу на тэрыторьп Беларусь яго паступальнасць.

Курс арыентуе на вывучэнне айчыннай ricropui у шматстай-насщ чалавечых лёсау: дзяржауных мужоу, асветшкау, дзеячау" культуры, юраушкоу народных рухау, палкаводцау, прадстауткоу духавенства; у сутыкненш i барацьбе щэй, дзяржауных прыярытэ-тау, палггычных пазщый, сацыяльных 1нтарэеау, культурных i pani-гшных плыняу.

Курс ricropbii Беларус! став!ць сваей мэтай дапамагчы студэн-там засво!ць г1старычны вопыт продкау, навучыць ix крытычна анашзаваць М1нулае, адчуваць водгулле пстарычных працэсау у сённяшн!м жыцц!, асэнсоу°ваць сучаснасць скрозь прызму М1нулага i наадварот. Бн вучыць знаходз!ць прычьшна-вын11«)выя сувяз! г!старычных працэсау i падзей, вызначаць эканам!чныя, знешнепа-лггычныя, щэалаг!чныя, рзлипйныя, геаграф|чныя, прыродныя, цы-в!л1зацыйныя i шшыя фактары, што абумовш! тэмпы, характар i • асабл!васц1 разв!цця беларускага народа. Вучьщь арыентавацца у альтэрнатыуных канцэпцыях г1сторы{ Беларус!, ацэньваць ix аб'ек-тыунасць, зыходзячы з фактау.

Айчынная псторыя - невычэрпная крын1ца духоунага )?збага-чэння, фарм1^-равання навуковага 1уман!стычнага светапогляду, вы-cokjx грамадзянск!х якасцей. Яе вывучэнне закладвае аснову для абуджэння г!старычнай памяц! i нацыянальнай свядомасщ, пачуц-цяу грамадзянскай годнасщ i гордасц! i, таты чынам, садзейшчае нацыянальна-культурнаму адраджэнню Беларус!, засцерагае ад пау-тарэння памылак М1нулага. Курс заюи'каны выхоуваць чалавека-грамадзян{на, патрыёта Беларус!, добрага гаспадара на сваей зямл!, як} адчувае духоуную сувязь з пакаленням! продкау, а значыць, — i адказнасць за працяг ix спрау, за будучыню сваей

Праблема перыядызацьа ricxopbii Беларус!

Пры вывучэнн} м!нулага кожнай кра!ны узн!кае патрэба дзялен-ня яго на перыяды - храналапчныя пласты, ятя б адлюстроувал! спецыф!ку кожйга з этапау пстарычнага шляху, пройдзенага наро­дам. Гэтыя перыяды з'яуляюцца своеасабл!вым фундаментам, на яюм будуецца уЪесь г1старычны будынак. Кал{ падзел на перыяды

мае заганы, тады увесь будынак псторьп народа будзе трымацца на кволым або фальшивым фундаменце.

У аснову гэтага падзелу павшны быць пакладзены так!я факты i падзе!, яшя выкл!кал1 найбольш глыбою я перамены ва ycix сферах жыцця: палггычнай, сацыяльнай, эканам!чнай, культурная i вызна-чыл! далейшы лес народа. Трэба выбраць найбольш гстотны крытэ-рый перыядызацьп, як! дазвол!у бы убачыць своеасабл!васщ> кож-нага перыяду, усебакова ул!чвау змены у грамадстве. Пошук! тако-га ушверсальнага крытэрыю вядуцца ужо не адно дзесящгоддзе.

Наш народ прайшоу шматвяковы тлях ад старажытных часоу першабытнасщ да сучаснасщ. Можна пачуць сцвярджэнне, што Беларусь мае тысячагадовую псторыю. Так, беларуская шсьмовая псторыя пачала адмерваць свае другое тысячагоддзе. Дапюьмовая ж нал!чвае тых тысячагоддзяу не адзш дзесятак. Свой адлж яна вядзе з часоу з'яулення на нашай зямл! першых людзей.

Сучасныя навуковыя даныя даюць падставу з вялжай доляй упэ^-ненасц! сцвярджаць, што першыя насельнш прыйшл! сюды У ся-рэдапм палеалще (старажьггнакаменным веку) прыкладна 100-40 ты­сяч гадоу да нашай эры. 3 того часу псторыя чалавечага роду на беларускай зямгп не перарываецца - адны пакалент змяняюцца друпм!. Але ужо тыя першабытныя людз! сва!м жыццём i працай закладвал! асновы нашага сучаснага грамадства. Сярод жыхароу ся-рэднекаменнага веку - кюзалпу (X—V тык. г. да н. э.), яюя прыйшл! у наш край з пауднёвага усходу, пауднёвага захаду i захаду, ужо можна шукаць выток! некаторых элемеитау нашай сённяшняйтсультуры, бо наступныя прышэльцы не мапп поунасцю выцесшць ceaix папярэдш-кау i назус!м перарваць плынь традыцый i пстарычнай памящ.

Потым, паводле археалапчнай перыядызацьн (у яе аснову пакладзены матэрыял, яю адлюстро^вау перыяд узшкнення i выра-бу прылад працы), на Беларус! быу неал!т - новы каменны век (канец V—Ш тысячагоддзе да н. э.). Ад палявання, рыбалоуства i зб{ральн1цтва першабытнае насельн[цтва начало пераходз1ць да вытворчых форм гаспадарк! — земляробства i жывёлагадоул!. У эпоху бронзы (канец Ш тысячагоддзя - УШ-УП ст. да н. э.) чалавечае грамадства на Беларус!, хоць у асноуным i працягвала карыстацца каменным! прыладам! працы, аднак узнялося яшчэ на

адну ступеньку цывшзаванасщ, перайшло да патрыярхату. У жа-лезным веку (УП—VI ст. да н. э. - УШ ст. н. э.) наеельнщтва Беларус! навучылася здабываць жалеза i выраблядь з яго прылады працы, зброю, упрыгажэннь У гэты час адбываецца удаеканаленне грамадскага ладу, фарм!руюцца сацыяльныя групы, структура так званай ваеннай дэмакратьп.

3 ул!кам нак!раванасщ працэсау фаршравання беларускага на­рода, яго антрапалапчных, моуных, культурна-бытавых aca6nieac-цей у ricTOpbii Беларус! вылучаюцца 4 вялшя этшчныя эпох!. Першая вызначаецца як час засялення Беларуп i гснавання тут старажытнейшага давдаеурапейскага насельнщтва. Яна супадае з каменным векам (палеалггам, мезалггам, неалггам). Другая эпоха пачынаецщ са з'яулевня шдаеурапейцау ва мяжы Ш - П тысяча-годдзяу да и. э. i вызначаецца як балцкая. Яна адпавядае бронзава-му i жалезнаму вякам археалаг!чнай шкалы i характарызуецца пе-равагай балцкага эттчнага элемента. Трэщ этап заключав у сабе-славянскае засяленне Беларус! (Ш ст. да н. э. - VHI ст. н. э.), час юнавання усжщнеславянсюх племянных саюзау палачан, дрыгавь чоу i радз}м1чау (трэцяя чвэрць I тысячагоддзя н, э.) i Старажытна-рускай дзяржавы (Ш—ХШ ст.), а таксама стварэнне Вял1кага кня-ства Л1тоускага, якое да канца XIV ст., да каталщкага хрышчэння JItTBbi мела рэальныя перспективы стаць новай усходнеславянскай крашай з дзяржаунай праваслаунай царквой, пал!тычнай i культур-най сталщай Вшьняй i дзяржаунай мовай, бл!зкай да беларускай.

Чацвёрты этап этн1чнай гюторы} Беларуси пачынаецца з канца XIV ст. i цягнецца да нашага часу. Тэта час станаулення, разв!цця i уздыму беларускай народнасц!, як} змян!уся перыядам яе размы­вания палан!зацыяй i рус1ф!кацыяй. У перыяд 1917—1991 гг. адбы-ваюцца значныя пстарычныя падзе! у жыцщ беларускага народа, яйя часам носяць супярэчл!вы характар. 3 аднаго боку, стварэнне БНР i БССР мела станоучае значэнне для нацыянальнай кансалща-цьп, але, з другога — падзел беларускага народа у адпаведнасц! з Рыжск1м м!рным дагаворам не спрыяла фарм^раванню беларускай нацьй. Гэга адбудзецца у наступны перыяд г1сторы! беларусау, як! пачауся у 1991 г. са етварэння уласнай дзяржавы.

А.Турчынов1ч, ау^гар адной з першых спецыяльных работ, прыс-

8

вечаных ricropbii Беларус! ("Обозрение истории Белоруссии с древ­нейших времен". СПб, 1857), выдзел!у у ей два перыяды. Першы -з пачатку XV да канца XVH ст. - уключау уласна псторыю Бела-pyci, якая цесна звязана з псторыяй Летувы, Польшчы, Pacii. Друг! пачынауся з канца XVII ст., кал! беларуская псторыя "вычэрпвала-ся петорыяй Польшчы i Pacii". Турчынов1ч сцвярджау, што Бела­русь у М1нулым наогул не мела сваей ricropbii, а была арэнай мшсу-собщ, войнау, "скрыжаваннем магутных супершкау". Гэтю погляд, яю у канчатковым вышку зводз!уся да адмаулення самога факта юнавання беларускага этнасу, характэрны для усей расшскай i польскай пстарыяграфн XIX - пачатку XX ст.

У 1920-ыя гады вядомы беларуси псторык Усевалад 1гнатоуси прапанавау "па асабтвасьщ паштыка-соцыяльнага i куяьтурнага жыцьця беларускага народу", як ён сам сфармулявау крытэрый, дзялцдь псторыю Benapyci на чатыры перыяды: Полацк! (IX—ХШ стет.), Л1тоуска-Беларуск1 (XIII - першая палова XVI ст.), Польск! (1569 г. - канец XVDI ст.), PaciftcKi (канец XVHI - пача-так XX ст.). Фактычна У. 1гнатоуск1 выдзел!у i пяты перыяд, упер-шыню у беларускай г}старычнай навуцы, прысвяц^ушы яго савец-каму часу, i назва^ яго "Беларусь пасля звяржэньня цдрызму".

Такой заснаванай на прынцыпе дзяржаунасщ перыядызацьп, у асноуным прытрымл!ваюцца мнопя псторык}. Бл1зю па характару крытэрый - рысы грамадскага стану i дзяржаунасщ нашых зямель - namiani j? падмурак сваей перыядызацьп Леанщ i Тамара Лойк! ("Крыжовы шлях". — Мн., 1993.). Паводле яе, першы перы­яд ricropHi Беларус! (ад першых гйсьмовых звестках пра наш край) характарызуецца узн!кненнем тут племянных саюзау i першых дзяржауных утварэнняу.

Друг! (другая палова IX - пачатак ХП ст.) - узшкненне i развщцё KieycKau Pyci - старажытнай дзяржавы усходн1х славян, з якой непарыу"на звязана псторыя беларусюх зямель.

Трэщ (ХП—ХШ стст.) - эпоха феадальнай раздробленасщ, уз-мацненне Полацкага, Турава-ГНнскага i 1ншых княствау, узн!кнен-не на тэрыторы} Беларус1 мноства дробных дзяржау.

Чацвёрты (з ХШ ст. да другой паловы XVI ст.) - перыяд, звязаны з узн{кненнем i роскв!там Вял!кага княства Л{тоускага,

Рускага, Жамойцкага, тэрытарыяльным i палггычным ядром якога был! беларусюя земль

Пяты (1569—1795 гг.) - Беларусь у складзе Рэчы Паспалггай.

Шосты (канец XVIII ст. - 1917 г.) - у складзе Pacii.

Сёмы (кастрычнж 1917—1991 гг.) - савецю перыяд у псторьн Беларусь

У 1930-ыя гады МШкялёнак пал1чыу неабходным пакласщ у¹ аснову падзелу нашай псторы! на перыяды не факт уваходжання Беларуа у склад той щ {ншай крашы, а эвалюцыю уласна бела-рускай дзяржаунасщ, якая вызначала эвалюцыю i y"cix астатшх галш жыцця грамадства. "Сшы народу, - nicay ён, - найболей выяулялюя тады, кал! гаспадарсцьвенасць яго была наймагутней-шая, заняпадаш, кал» заняпадала апошняя". Зыходзячы з гэтага крытэрыю, даследчык падзяляу ric-горыю Беларус! на наступныя тры перыяды: I. Перыяд асобных дзяржау - ад IX да палевы ХШ ст. 2. Перыяд суцэльнай дзяржаунасщ - ад палевы ХШ да канца ХУЛ ст. 3. Перыяд упадку беларускай дзяржаунасц! ад канца XVII ст. i да апошняга часу.

У ceaJM 1мкненн1 етварыць ун1версальную перыядызацыю, якая ахопл!вала б увесь шлях нашага народа са старажытнейшых часоу, дазваляла у^ачыць асабл!васц1 яго жыцця на розных этапах i разгля-даць г}сторыю Беларус! у кантэксце ricropMi усщцнеславянскай, са-вецкая беларуская навука паклала у яе аснову вучэнне аб сацыяльна-эканам!чных фармацыях, што зыходзша з маркс1сцка-лен!нскага ра­зумения г1старычнага працэсу. Паводле гэтага вучэння, псторыя ча-лавецтва ведае пяць спосабау вытворчасщ, што паслядоуна змянял! адзш аднаго: першабытнаабшчынны, рабауладальнпдо, феадальны, кап1тал1стычны i камун1стычны, кожны з як1х быу больш прагрэс1у-ны за папярэдн!. У асвятленн! ricropHi СССР савецк!м1 псторыкам! выкарыстоувауся выключка гэты фармацыйны прынцып, заснаваны на эканам!чнай дэтэрм1нанце г!старычнага працэсу.

Паводле фармацыйнага прынцыпу, у ricropbii Беларус! выдзяляюц-ца наступныя перыяды: першабытнаабшчынны лад (1М—W тыс. г. да н. э. - VIII ст. н. э.), феадальнае грамадства (IX ст. - 1861 г.), перыяд катталЬму (1861—1917 гг.), эпоха сацьиигаму (з 1917 г.). Апошн1я дзесящгоддз! панавала заганнае уяуленне, што сапраудная

10

псторыя Беларус! пачынаецца тольк! з Кастрычшцкай рэвалюцьп, а усе, што ей папярэдшчала, было толью перадпсторыяй.

Сёння вщавочна, што вучэнне аб сацыяльна-эканамйчных фарма-цыях не вытрымала выпрабаванне часам — гэга пящчленная схема не мае таго ушверсальнага характару, на яю яна прэтэндавала. Усхщшя славяне у сва!м развщщ не праходзш другую стадыю - рабауладан-ня. Цянер выглядае блефам аб'яуденне сацыялЬму, насуперак фак­там, найбольш прагрэс1уным спосабам вытворчасщ. I хаця наша пстарычная навука не адмовшася ад фармацыйнага падыходу, да-ваць перыядызацыю талью па такому прызнаку сёння ужо нельга.

Яшчэ у савецюя часы Mimim Ермалов1ч, пра!гнараваушы фар-мацыйную канцэпцыю, выдзел!у у ricropHi Бацькаушчыны IX— XIV стст. тры перыяды: полацк! (XI - сярэдз!на XIII ст.), навага-родси (сярэдзша XIII - пачатак XIV ст.) i вшенси (1316—1385) -на аснове таго горада, як! з'яуляуся цэнтрам жыцця Беларус!, у яшм рабшася уся пал!тыка, дзе вызначалшя лесы Беларусь

У апошняе дзесяц1годдзе у беларус^ю навуку усе болей прат-кае, размываючы фармацыйную канцэпцыю, цывШзацынны па-дыход, як! забяспечвае лепшае разумение нацыянальнай гкго-рьн у кантэксце сусветна-пстарычнага працэсу. У адпаведнасц! з гэтым прынцыпам, у псторы! чалавечага грамадства на тэрыторы! Беларус! вьщзяляюцца наступныя перыяды: старажытнасць (100-40 тыс. г. да н. э. — V ст.н. э.), сярэдн!я вяи (VI—XV стст.), новы час (XVI ст. - 1918 г.), еучасны перыяд, альбо найноушая псторыя.

3 пункту гледжання нацыянальнай канцэпцьа псторьи Беларус! спалучэнне цывшзацыйнага i фармацыйнага падыходау у сукупнасщ з прызнаннем крьпэрыем ющны гумашстычных, агульна-чалавечых i нацыянальна-дзяржауных каштоунасцей i ix прыярытэтам у ацэнцы пстарычных падзей, фактау, дзеячау, з плюралютычнай метадалопяй, разглядам айчыннай псторы! як аргашчнай частк! еурапейскай i cyc-ветнай псторы! забяспечвае аптымальныя магчымасц! для высвятлен-ня заканамернасцей i спецыфш сацыяльна-эканам}чнага, паппычнага i культурнага разв!цця Беларус} на кожным з этапау яе Нсторы!. Таи падыход дазваляе вывесщ на належнае месца у гюторы! праблемы беларускай дзяржаунасц!, культуры i духоунага жыцця, яшя раней -пры манаполИ фармацыйнага прынцыпу - яуна недаацэньвал!ся.

И

ЛЕКЦЫЯ2

СТАРАЖЫТНАЕ ГРАМАДСТВА НА ТЭРЫТОРЫ1 БЕЛАРУС1

» Початок засялення чалавекам тэрыторы! Беларуси.

• Балцкая калан&ацыя белорусках зямель.

• Генезк усходнесяавянскюс пяямён i шлях1 Ырассялення на тэры- торы1 Беларусь Узаемаадносты балтау i славян.

• Грамадст лад, занятт i paaizia усходнеславянсюх плямён на беларускЬс землях у VI—УШстст. н. э.

Пачатак засялення чалавекам тэрыторьп Беларус!

На тэрыторыю Еуропы першыя людз! праншп каля 600 тыс. гадоу таму назад. На тэрыторьп Беларуси яны з'явшся значна паз-ней, дзесьц! каля 100 тыс. гадоу да н.эры. Гэга здарылася таму, ипх> у старажытнасц! яе тэрыторыя была накрыта ледшкамЁ. Вядомы тры буйныя i некалыа меншых па маштабу i часу працягласц! абледзяненняу. Першым было бяр^}1нскав, щ, як яго яшчэ называ-кщь геолап, окскае абледзяненне. Яно цягнулася каля 150 тыс. гадоу i ахопл1вала храналаг1чныя рамк! 500-350 тыс. гадоу да н. эры. У гэты чае ляднш пакрывау тэрыторыю Беларус! да Л1ш1 Шнек — Мазыр - Рэчыца - Гомель. На поудзень ад гэтай лшп размяшчалюя тундра i лесатундра.

Прыкладна за 350 тыс. гадоу да н.э. лядшк пачау таяць i наступ-1яа м1жледн1коз?е. Яно цягнулася каля 50 тые. гадоу. Тэрыторыя Беларус! у гэты чае пакрылася лясам!, пераважна хвойна-шыракал-1стым4 з прымешкай Л1пы, вяза, дуба, ляшчыны. У ix вадзш!ся розныя вщы сланоу, маманты, Hacapori, высакародныя i пганцк!я ален! i шшыя жывёл!ны, яюя прыстасавал!ся да халоднага кл!мату. Ужо у гэты час з'явшюя умовы для жыцця людзей. Але пакуль што слядоу першабытнага чалавека таго часу на тэрыторы! Беларус! не знойдзена.

Другое абледзяненне reonari называюць дняпроуск!М. Яно пра-цягвалася каля 190 тыс. гадоу i ахошивала храналаг^чныя рамк! у 300-110 тыс. гадоу да н. эры. У час гэтага абледзянення лядшк то адступау на по^нач, то зноу наступау. Затым настала яшчэ адно

12

мшледшюоуе. У гэты час климат на тэрыторьн Беларус! устанамуся прыкладна так!, як! мы маем у сучасны момант. Да гэтага часу адносщца i з'яуленне першабытных людзей на тэрыторьи Беларус!, аб чым сведчаць знаходк! мусцьерсмх стаянак ля вест Абщашчы Быхаускага раёна Магшёускай вобласщ i каля вёск! Клеяв!чы Кас-цюковщкага раёна Гомельская вобласщ.

Але праз некаторы час наступша новае абледзяненне - валдайс-кае, якое цягнулася 7 тыс. гадоу. Яно ахогшвала храналапчныя рамк! 90-83 тыс. гадоу да н. эры. У гэты час лядшк займау тэрыто-рыю цяперашнЬс Вщебскай, пауночную частку М!нскай i пауночны захад Гродзенскай абласцей. Хаця пасля зноу наступша пацянлен-не, але лядшк яшчэ не раз напамшау аб сабе. Поунасцю ледшковы перыяд у Беларус} заюончыуся тольк} у XI тысячагоддз! да н.эры. Менав1та з гэтай пары пачалося актыунае засяленне яе тэрыторьн першабытным! людзьм{.

Найбольш старажытным! стаянкам! першабытных людзей на тэ­рыторы i Беларус!, ад крытых археолагам!, з'яуляюцца стаяню ля вёсак Бердыж Чачэрскага i Юрав1чы Кал1нкав{цкага раёнау Го-мельскай вобласщ. Усе яны адносяцда да эпох! позняга палеал!ту i дагуюцца 40-30 тысячагоддзям! да н. эры. 1х матэрыялы разам з матэрыялам! стаянак Юдз!нащ i Ел1сеев(чау на Браншчыне (на самай гран!цы з Беларуссю) даюць магчымасць уявщь, як жыл! i чым займалюя нашы далёк!я продк! у тыя часы.

Першапачатмова асноуным матэрыялам, з якога першабытныя людз! выраблял! прылады працы, быу камень. Увесь гэты перыяд псторыю называюць каменным векам. Па спосабах i прыёмах ап-рацоук! каменя яны дзеляць каменны век на палеал!т (старажытны каменны век), мезал!т (сярэдн! каменны век) i неалгг (новы камен-ны ветс). Для палеал!ту характэрны самыя прым5тыуныя спосабы апрацо^к! каменя - адколы, рэтушаванне i т.д. У мезалще людз! ужо выкарыстоувал! недасканала апрацаваныя каменныя сякеры, долаты, навершн!к! стрэл, дз1цау, нажы i пд. У эпоху неалпу ка­менныя прылады працы ужо выраблял1ся з выкарыстаннем таюх вщау апрацоуы, як пшенне, шл!фаванне i свщраванне. У Беларус! палеал»т датуецда 40-9-м тысячагоддзям! да н. эры, мезал!т - 8-5 тысячагоддзям! да н. эры, неал!т - 4-3 тысячагоддзям! да н. эры.

13

Асноуным! зашпкаш першабытных людзей у эпоху палеалпу был! паляванне, рыбалоуства i зб1ральтцтва. Галоуным аб'ектам паляван-ня быу мамант. Дня гэтага наладжвалюя лоучыя ямы. Звычайна ix выкопваш на шляху руху мамантау да вады, або у тых месцах, куда ix заганял! пры аблаве. Мамант, вага якога дасягала 3—4 тоны, а рост 3,5 метра, давау значную колькасць мяса, скуру для пашыву адзення i абутку або для пакрыцця жылля. Косщ служыл! пашвам, будаунЬвым матэрыялам i матэрыялам для вырабу прылад працы.

Важным! аб'ектам! палявання был! таксама пауночны алень, дзгкг юонь, 6J30H, воук, пясец, заяц i !ншыя жывёлы. Паляванне на буйных жывёл разам са зб!ральн!цтвам (зб!рал1 ядомыя травы, яга-ды, apaxi, грыбы, карэнн! i miy6Hi д31к?х раслш) i рыбалоуствам забяспечвала людзей запасам! ежы i !ншым1 сродкам! гснавання, што садзейн}чала асеяаму спосабу жыцця. Жыллё будавалася з касцей мамантау, жэрдак, вял1'к!х валуноу i nniT, узятых з марэнных адкладанняу. Памеры жылых памяшканняу был! невял^ю'м! — 5—6 Merpaf у папярэчн!^ (Бердыж) з ачагом для вогн!Шча у цэнтры. Знешне яны был! падобныя на добра вядомыя нам пауиочныя чумы щ в!гвамы. Будавалгся i шматсекцыйныя памяшканн!, як у Юдз1на-ва, дзе жыл! асобныя семЧ.

Некалью парных сямей, спачатку, напэуна, яшчэ няустойл1вых, аб'ядноувалюя у абшчыну, або род. Асновай абшчыны з'яулялася груш. родз1чау па мащ". Адсюль — мацярынск! род.

У той час ужо юнавала экзагам1я, г.зн. звычай, як! строга забара-няу шлюбныя сувяз! унутры рода. Муж i жонка пав!нны был! нале-жаць дД розных абшчын.

Аеноу"ным тыпам чалавека у гэты час на тэрыторьп Беларус! быу яшчэ неандэрталец. Такую назву першабытныя людз! атры-Mani ад знаходак частак шкшета у дал1не Неандэрталь у ГерманН у 1856 г. Гэга был! непасрэдныя папярэдн!к! людзей сучаснага тыпу, захаваушыя яшчэ у сва!м вытядзе i паводз!нах рысы жывёлы. Але пад уздзеяннем удасканалення прьшад працы i тэхналог!! вытвор-чых працэсау паступова адбывалюя змены i у ф!з{чным выглядзе чалавека. На змену неандэртальцу у хутк!м часе прыйшоу неант-рап (новы чалавек — чалавек разумны).

У перыяд позняга палеал!ту сярод першабытных людзей юнава-

14

ла i некаторая спецыял!заиыя працы. Вопытныя i найбольш дужыя мужчыны займалюя паляваннем, жанчыны вял! гаспадарку, дагля-дал! дзяцей i старых, зб!рал1 травы, карэнш, ягады, вышивал! маг-1чныя абрады, падтрымл!ваш агонь у ачагу, ахоувал! прадметы культу. Некаторыя члены абшчыны займалгся толыо вырабам пры­лад працы. Яны выраблялюя з мясцовага крэменю i косщ. Ад крэ-меню адколвал! вузмя доупя пласцшы, з hkjx пасля апрацо^ю (рэ-тушавання) выраблялюя разцы, скрабю, цесл!, падв1рк1, пиш, дола-ты, наканечшю коп'яу, дзщ, стрзл i т.д. 3 касцей выраблял! шылы, 1голк1 i шшыя прыстасаванн!.

У эпоху позняга палеал1ту зарадзшюя p3inii^ i мастацтва. Рзл1г-шныя уяуленн} першабытнага чалавека сведчыл! пра яго няупэуне-насць у заутрашн1м дн1, аб бясс!лл1 перад грозным! сшаш прыро-ды. Жыццё першабытнага чалавека у mhofim залежала ад жывёл, на яюя яны палявал!, або раслш, як!я яны зб!рал!. Адсюпь бярэ пачатак культ жывёл i раслш. Яны з'яулялюя апекунам! чалавека i таму першабытныя людз! 1м пакланял!ся. Пакланенне першабыт-ных людзей звярам, тушкам, рыбе, раслшам называецца татэм!з-мам. Так, татэмам! Ел1сеев1цкай i Юрав£цкай мацярынсюх абшчын была рыба. Гэга пацвярджаюць малюню, выфав!раваныя на пласц-1нках з б!уня маманта, ф1гурк! рыб, выразаныя з косщ. Падобныя пласщны-чурынг! звычайна захоувал!ся ^ патаемных месцах як прадметы, як!я н!быта мел! таямшчую сувязь з пэуным татэм1стыч-ным предкам i членам! роду.

Адносшы, як!я склалюя пам^ж чалавекам i прыродай у час по­зняга палеал!ту, мел! два1сты характар: з аднаго боку, панаванне прыроды над чалавекам, з другога - яго уздзеянне на природу, няхай сабе наваг у абмежаваных i недасканалых формах, з выкары-станнем прылад працы, здольнасцей i звычак. Своеасаблгвыя прыё-мы, з дапамогай яих чалавек {мкнууся уздзейн1чащ> адпаведным чынам на прыроду, атрымал! назву мапчных.

1м1тацыя прыёмау палявання павлина была забяспечыць поспех самога палявання. Перш чым 1сщ на пошую жывёлы, першабыт­ныя паляун!чыя выконвал! розныя абрады вакол рытуальнай ф1гу-ры пугай жывёлы, ад здабычы якой залежала 1снаванне усяго ка-лектыву. Чалавек верыу у тое, што у жывёл, расл{н, рыб ёсць

15

двайшк! - душы i л!чыу, што рознща пгалш !м, жывёлай i раслшай невял!кая. Так!а рэл!гшныя вераванш носяць назву атмЁзму. Паз-ней на яго аснове у першабытных людзей узшк культ замагшьнага жыцця i ушанавання нябожчыкау, што выюикала з'яуленне паха-вальнага абраду.

Звычай пахавання адпавядау толыа неабходнасц! забяспечыць нябожчыку працяг яго матэрыяльнага юнавання. Труп клал! або на бок, або нщма з падкручаным! нагам!, у позе спячага чалавека, у спецыяльнай камеры, абстауленай з ycix бакоу буйным) касцям! маманта. Астанк! чалавека часта пасыпалюя чырвонай фарбай — охрай, косным вугалем — мапчнай заменай крыв! або агню, бо людз! л5чылг, што нябожчык працягвае жыць. Тут жа клался рэчы памёршага. Зверху камера прыкрывалася буйным! касцям! маманта i звычайна прымыкала да жылля. Часам абрад пахавання выконвау-ся непасрздна у памяшканнях.

Разв!ццё матэрыяльнай культуры i рэлНйных вераванняу у пер-шабытных людзей было цесна звязана з разв!ццём мастацтва. Ся-род творау першабытнага мастацтва у насельн!цтва Беларус! эпох! позняга палеал!ту сустракаюцца жаночыя статузтк!, малюнк! роз­ных жывёл, як!я служыл! аб'ектам палявання. Першабытны мастак малявау чалавека i жывёлу так!м!, як!м! ён прывык !х бачыць у паусядзённым жыцщ. Толыс! у асобных выпадках давал 1ся yfijoy-ныя стьиизаваныя малюнк!.

Сярод археалаг!чных знаходак стаянак першабытных людзей на тэрыторы! Беларус! сустракаюцца шматл!к!я упрыгажэнн! - разнас-тайныя падвеек!, вырабленыя з пласщнак б!уня маманта, карал! з зубоу пясца i ваука, ракав!ны з прасвщраваным! адтул!нам! для нашзвання. Наибольшую ц!кавасць выкл!каюць ракав!ны. Паводле апошшх даных, яны паходзяць з раёна Чарнаморекага узбярэжжа або з Дняпроуска - Бугскага лшана, што сведчыць аб вял!к!х пера-мяшчэннях паляун!чых калектывау!, магчыма, пра пачатак абмену.

У перыяд позняга палеал!ту, был! заселены тольк! пауднёвыя раёны Беларус!. Цэ»гральная i пауночная частк! яе тэрыторы! был! заселены прыкладна у 7-5 тысячагодцзях да н.эры (у час мезалпу). Засяленне праходзша некальк!м! шляхам!. 3 пау"днёвага усходу было заселена усходняе Палессе (басейн сярэдняй i н!жняй Пры-

16

пящ), а таксама верхняе Падняпроуе, Заходняе Палессе (басейн верхняй Прыпяц!), Панямонне засялялася пераважна з пауднёвага захаду. Падзвшне было заселена з полдня i з захаду.

У неалггычную эпоху населыицтва на тэрыторы! Беларус! знач-на павял!чылася. За гэты час з'явшася шмат новых пасяленняу. Кал! да мезалпу адносщца прыкладна 80 адкрытых археологам! пасяленняу, то да неалпу - больш 500.

Але i У час неалпу асноуная частка насельнщтва Беларус! пра-жывала на тэрыторы! Палесся, Панямоння i Пасожжа. У Падзвшн! яно было нешматлпам. Тут пакуль што адкрыта 16 пасяленняу, тады як у прышщшм Палесс! - 150, Пасожжы - больш за 110, у Панямонш - больш за 100, у верхшм ПадняпроуЧ - каля 50.

На працягу мезалпу i неалпу у жыцц! першабытных людзей адбьшся значныя змены. Яны был! звязаны з удасканаленнем вы-рабу прылад працы. У эпоху мезалпу чалавек стау ужываць ужо мас15?ную крэмневую сякеру i цясло, з дробных апрацаваных крэм-невых пласц!н - нажы, наканечн!ю стрэл, гарпуноу. JfyK i стрэлы, вынайдзеныя $ канцы палеал!ту, у мезал!це распаз/сюдзшся пау-сюдна. У неал!це чалавек упершыню навучыуся лятць га^няны посуд, пачау вырабляць новыя прылады працы - шл!фаваныя сяке-ры i цяслы.

Адначасова з раней вядомым! (адколы, рэтушоу^са), шырокае распаусюджванне атрымал! новыя спосабы апрацоук! каменю -шл!фоука, пшаванне, свщраванне. Шырэй, чым раней, выкарысто-увалася дрэва. 3 яго рабш! чаранк! збро!, стрэлы, дрэ^к! коп'я^, выдзёу^вал! чауны, узводзш! свайныя пабудовы, раб!л! пастк! i заколы для лоул! звяроу i рыбы.

У эпоху неал!ту пачалася таксама распрацоука шахтавым споеа-бам крэмненосных радов!шчау, як напрыклад, пабл!зу пасёлка Крас-насельск! Ваукавыскага раёна Гродзенскай вобласц!. Зарадзшюя i атрымал! шырокае распаусюджванне якасна новыя, вытворчыя фор­мы гаспадарання - земляробства i жывёлагадоуля. Яны дапаунял!ся вядомым! раней паляваннем, рьйалоуствам i зб!ральн!цтвам.

Нягледзячы на удасканаленасць прылад працы i авалодванне новым! формам! вядзення гаспадарк!, прадутсцыйнасць працы у першабытных лкщзей заставалася н!зкай. Яны яшчэ не мапп жыць

17

асобным! сем'ям!. Калектыуныя формы палявання i рыбалоуства па-ранейшаму давал! большую частку прадуктау. Таму калекгыу (род) асноуным! еродкам! вытворчасц! валодау супольна. Шлюбны парадак у родзе, як i раней, заставауся экзагамным, унутры пле­мен! - эндагамным, г.зн., што муж i жонка павшны был! быць супляменншамь Гэга садзейшчала захаванню адметных прыкмет племен!: мовы, абрадау, упрыгажэнняу, арнаментацьн керамш, вытворчых навыкау, характеру домабудаунщтва i т.д.

У позн!м неалще кожнае племя займала пэуную тэрыторыю, мела свае паляутчыя i рыбалоуныя участю. Асноуным! формам! уласнасц! на сродш вытворчасц! был! радавая i племянная. Заблы-танасць шлюбных адносш, якая узшкла у сувяз! з павел!чэннем колькасц! родау, вымиранием ад голаду i хвароб або аамшяцыяй некаторых з ix, прыводз!ла да царушэння эндагамнасш пдямен. У сувяз! з гэтым стал! пашырацца экзагамныя шлюбы пам!ж прад-стаушкам! розных плямён. Гэтаму садзейшчау i пераход ад прыс-' войваючай да вытворчай гаспадарк! - земляробства i жывёлага-доул!. Яны надавал! большее значэнне мужчынскай працы. Гэга патрабавала переходу жонк! у род мужа. Усе гэтыя з'явы сведчыл! пра пачатак разлажэння матрыярхату. Аднак роля жанчыны як за-хавальн!цы старажытных звычаяу i абрадау, прадказальшцы i зна-харк! захоувалася яшчэ пращглы час.

У час мезалпу i неалпу далейшае разв!ццё атрымал! рэл!г!йныя вераванш i мастащва у першабытных людзей. Татэм!зм, аформ!у-шыся у першабытную рзл!г!ю, дасягнуу сталых формау. Ва умовах складаных узаемааднос!н рода^ i плямён татэм стау выступаць як радавое !мя або назва племен!. Мастащва адлюстроувала татэм!-стычныя уя^ленн! i адносшася да л!ку важных племянных прык­мет. Аб гэтым сведчаць шматл!к!я археалапчныя знаходк!: ф!гурю птушак, рыб, жывёл.

3 павел!чэннем колькасц! насельн!цтва частка родау была выму-шана аддзяляцца i пераходз!ць на новыя месцы. Паступова ствара-лася група плямён, як!я размаулял! на бл!зшх дыялектах, на аснове чаго пачал! утварацца вял!к!я этн!чныя супольнасц!. Вызначыць этшчную прыналежнасць старажытнага насельнщтва Беларус! эпох! палеалпу, мезалпу i неалпу немагчыма. Мова яго невядомая,

18

бо не зафтсавана $г шсьмовых крынщах. Можна вызначыць толыа гранщы ix месцазнаходжання па даных матэрыяльнай культуры, асабл1ва па формах глшянач пасуды i яе арнаментацьп.

Матэрыялы археалапчных раскопак дазволш устанавщь, што на тэрыгорьп сучаснай Беларус! у эпоху неалпу жыл! тры вялшя групы плямён. У беларусмм Палесс! i на тэрыторьн пауночна-заходняй части Украшы жыл! плямёны, для як!х была харакгэрна грабенчата-накольчатая керам!ка. Яны выраблял! шыракагор-лыя, вострадонныя гарыш, упрыгожаныя адбггкам! грэбеня i на-колкамк Для гэтых плямён был! характэрны таксама Л1етападоб-ныя навершш'к! стрэл, серпападобныя нажы, долаты, цёслы, невял-1К»я трапецыяпадобныя сякеры i 1ншыя прылады працы. Прад-стаунш гэтых плямён был! еурапе!дам{ - краманьёнцамк рослым!, шыракатварым!, з вялЫм чэрапам. Яны насш! адзенне з апрацава-ных скурау жывёлы, пацери i падвеси з шдафаваных гашщшак, ракав!н i клыюоу. 1х адзенне, галауныя уборы i наваг абутак упры-гожвал!ся касцяным! пласщнкам!, зубам! аленя, дз!ка, рыбы t г. д.

,Щ>угая група плямён засяляла вярхоу! Дняпра i Созш. Для k быу характэрны посуд, арнаментаваны ямачным! i лапкавым! адб!-ткам|. Наколы у ш амаль поунасцю адсутшчаюць. Таму такую керам1ку называюць грабенчата-ямачнай.

Трэцяя група плямён займала вярхоу! Прыпяц!, Ясельды i ба-сейн Немана. Яны выраблял} вострадонны, гаусгасценны посуд, пад венчыкам! якога наносш!ся наколы, насечва i перакрэсленыя лтп. Асноуная частка паверхш посуду не арнаментавалася. Тут перагшягалшя элементы як грабенчата-ямачнай, грабенчата-наколь-чатай, гак i шнуравой керам!к{. Гэгую культуру археолап называ­юць нёманскан.

Археолагам! i л5нгв!стам1 выказваецца меркаванне. што у 3-м тысячагоддз! да н.эры у ПадзвШН! i Падняпроу! пражывал! групы уральскага насельтцтва, яго фша-угорскага адгал!навання, а у нека-торых мясцоваецях Папрыпяцця, на яго крайшм пауднёва-захадзе -асобныя невял1к!я групы вдаеурапейскага насельтцтва. Сляды ф1-на-угорцау засгалюя на Беларус! у гапан!м{цы - у назве рэчак, азёр, мясцовасцей, наваг пазнейшых племянных аб'яднанняу. Антрапала-пчна старажыгныя фша-угорцы належал! да мангалощнай расы.

19

Менавпа гэтым даследчык! тлумачаць наяунасць некаторых манга-лощных рыс знешнасщ (вузюя вочы, круглы твар, чорныя валасы) у насельшцтва некаторых рэгёёнау Беларуе! (перш за у"сё на крайшм пау ночным усходзе, пабшзу з тэрыторыям!, як1м{ фша-угорцы - Л1вы i эсты - апанавал! поунасцю).

Балцкая калашзацыя беларусюх зямель

3 канца 3-га тысячагоддзя да н. э. i да 4-5 ст. нашай эры этшчны склад насельшцтва Беларус! значка змяшуся. У гэты час на усей тэрыторьп Беларус! рассялшюя шдаеурапейцы, як!я ас!мшя-вал{ папярэдняе насельнщтва. Большую частку тэрыторьп Бела-pyci, асабл!ва пауночнай i цэнтральнай, у эпоху ранняга металу займала ужо 1ндаеурапейскае насельшцтва балцкай гал!ны (продк! сучасных Л1тоуцау i латышоу) i толью у асобных месцах пауднёвага захаду - славянский.

У глыбокай старажытнасщ 1ндаеурапейцы прыйшл! з Цэнтраль- • най Asii i рассялшюя на Балканским паувостраве, Малой Asii, у заходн1м i пауночна-заходн!м ПрычарнаморЧ. На рубяжы 3 i 2 ты-сячагоддзяу да н.эры у еувяз» з развщцём жывёлагадоул! (пастаян-ным павел1чэннем пагалоуя жывёлы, для чаго патрабавалюя новыя вьшасы), ростам насельшцгва i магчыма, наваг, дэмаграф!чным выбухам яны начал! пакщаць сваю новую радз!му i засяляць вял1-к!я прасторы Цэнтральнай, Усходняй Еуропы ад Рэйна да Волг!. Гэтае вял!кае перасяленне народау паклала пачатак утварэнню MHorix еурапейсмх i аз^яцюх народау: галау, грэкау, кельтау, гер­манца^, балтау, славян, ipamjay i 1ншых. Кожны з ix пасля сфармь равау сваю мову i культуру.

Ёсць меркаванне, што балты - гэга адгалшаванне этн!чнай еу-польнасц! галау. Яны знаходзшшя на больш высок1м узроун! сацы-яльна-эканам!чнага разв!цця, чым ix папярэдн!к1, i прынесл! на тэрыторыю Беларус! жывёлагадоулю i земляробства. Змяшаушыся з мясцовым да1ндае5фапейск1м насельн!цтвам, асноуная маса якога засталася на ранейшым месцы, яны паступова ас1м!лявал1 яго, на-вязал! сваю мову i культуру.

Пасяленне балтау на тэрыторьи Беларус! супала з векам металу. Першым! у г!сторы! чалавецтва металам!, яюя стал! асноуным ма-

20

тэрыялам для вырабу прылад працы, был! медзь i бронза. Спачатку яны выплаулялюя у крашах Бл1зкага Усходу i у тых раёнах Еуропы i Азп, дзе был! залежы меднай, алавянай i цынкавай руд. На тэры-торы! краж СНД медзь i бронза у 3 i 2 тысячагоддзях да н. э. выплаулялюя у Сярэдняй Азн, Казахстане, на Урале, у Ci6ipbi i Закауказзь Адтуль яны нападал! у суседшя i больш аддаленыя раёны, дзе не было неабходных запасау сыравшы. Прылады працы i упрыгажэнш з медз! i бронзы сустракаюцца i на тэрыторы! Бела-pyci. Яны адносяцца да 2 тысячагоддзя да н. эры.

У VII ст. да н.эры насельнщтва Беларус! навучылася выплау-ляць жалеза. Выплаулял! яго з бурага жалезняку (руд раошннага паходжання) сырадутным спосабам у невялшх пиняных печах-домшцах, яия мел! паушарападобную форму. Рабшася гэта так. Праз адтулшы уверсе печы засыпауся гарачы вугаль, а на яго пас-лойна высушаная i раздробленая руда i драуляны вугаль. Пры дапа-мозе мяхоу у печ нагняталася паветра. Дасягалася тэмпература да 900*1 больш. Выплауленае жалеза сцякала на дно печы, утвараючы наздраватую масу - "крыцу". Крыца мела прымесь ишаку. Каб пазбав!цца ад яго, крыцу дадаткова прагравал! у горне i кавал!. У вын!ку атрымл1вауся кавалак чыстага жалеза (балванка), з якога выраблял! прылады працы. Сляды здабычы i апрацоуи жалеза у выглядзе^илакау, крыц, рэшткау дамнщ сустракаюцца амаль на кожным старажытным пасел!шчы.

Ш меры асваення металау, асабл!ва жалеза, земляробства пасту-пова ператваралася у галоуны занятак плямён, як!я насялял! тзры-торыю Беларус!. Па спосабу падрыхтоую участка да сяз^бы с(стэма земляробства атрымала назву лядавай. На участку, выбраным для сяз^бы, лес высякауся i спальвауся. Bepxni слон глебы станав!уся больш рыхлы, а попел угнойвау глебу. Затым сеял} зерне i загорт-вал! яго "сукаваткай" - драулянай бараной. Першыя гады на так!х участках урадаса! был} добрыя. Але глеба паступова вышчалочва-лася i апустошвалася. Участак пак{дал! i пераходзш! на друп, папя-рэдне падрыхтаваны так!м жа спосабам.

Асноуным! культурам] был! проса, пшанща, гарох, палявыя (конск!я) бабы, в!ка. Ураджай зжынал! жалезным! сярпаш. Яны яшчэ не мел! насечк! на лязе, был! меншых памерау ад сучасных

21

i мел! невял!кую выгнутасць. Зерне расщрал! на каменных зер-нецёрках.

На поудн! Беларус! параунальна рана пачаш карыстацца пер-шым! верным! прыладам! тылу драулянага рана. Гэтаму, напэуна, садзейшчау уплыу пауднёвых плямён, у першую чаргу ск!фау.

Разв1ццё земляробства павысша гаспадарчае значэнне жывёла-гадоуль Выяуленыя рэштю касцей сведчаць, што нашы далёмя продю разводзии перш за усе буйную рагатую жывёлу. Св1ши, кот i дробная рагатая жывёла адыгрывал! другарадную ролю.

3 разв1ццём лядавага земляробства i жывёлагадоул! паляванне i зб1ральн1цтва, як галшы гаспадарчай дзейнасщ, паетупова страч-вал! свае значэнне i ператварал1ся у пабочныя.

Выраб жалезных прылад садзейшчау разв^ццю хатняга рамя-ства. 3 дрэва рабш дрэук! ю>п'яу, дроц!кау, стрэяы, чаранк! нажоу, сярпоу, шылау, верацёны, мюк1, лыжк! i рэчы хатняга ужытку.

3 дапамогай жалезных сякер i цёслау узводзшюя складаныя (у. параунанн! з легим! пабудоваш эпох! неал!ту i бронзы) жылыя i кюпадарчыя памяшкант. Першапачаткова узводашюя бярвенчатыя пабудовы слупавай канструкцьй, а з цягам часу — i пабудовы зруб-нага тыпу.

Пастаянным! в!дам{ вытворчасщ плямён, яия насялял! тэрыто-рыю Беларус! у 2 i 1 тысячагодцзях да н.эры, был! прадзенне, ткацтва, пашыу адзення, пляценне, выраб глшянага посуду. Посуд вырабляуся уручную шляхам стужкава-кальцавога або сту^скава-стральнага налепл!вання. Ганчарнага кола насельтцгва яшчэ не ведала.

Агульны узровень прадукцыйных сш, натуральны характар гас-падарк!, у аснове якой было лядавае земляробства, раз'яднанасць i замкнутасць паселшдчау дазваляюць меркаваць, што усе плямёны, ямя засялял! тэрыторыю Беларус! у першым тысячагодда! да н.эры i першай палове першага тысячагодцзя н. эры, жыт ужо ва умовах патрыярхату. Асноунай гаспадарчай адз[нкай была вял!кая патры-ярхальная сям'я. Яна складалася прыблл'зна з 50-80 чалавек. Не-кальк! таих сем'яу складал! род. Кожны род займау пэуную тэры­торыю, меу свае nani, вадаёмы, паляун!чыя угоддз! i выпасы для жывёлы. Некальк! родау утварал! племя, а некальи плямён - саюз

22

гшямён. Трывалыя саюзы плямён узшкал! тольк! тады, кал! гэга дыктавалася меркаванням! ваеннага характеру.

Генез!с усходнеславянскц плямён i шлях! 1ж рассялення на тэрыторьн Беларусь Узаемаадносшы балтау i славян

У грамадсим жьщц! насельшцтва Беларус! ужо у самым пачат-ку жалезнага веку вызначылюя прыкметы разлажэння першабыт-наабшчынных адносш. У вышку росту прадукцыйных сш, асабшва у земляробстве \ жывёлагадоул!, шырокага распаусюджвання жа-лезных прылад працы з'явшася магчымасць накошиваць унутры роду больш матэрыяльных каштоунащей - збожжа, жывёлы, пра-дуктау палявання, збро!, железных прылад працы i т.д. Гэга пры-водзша да узшкнення супярэчнасцей памЬк родам! i плямёнам!, частых ваенных сутыкненняу паиш inn. A5 гэтым сведчыць харак-тар пасел!шчау. Асноуным ix тылам у гэты час становяцца умаца-ваныя гарадз!шчы. Першапачаткова гарадз!шчы абгароджвал! толыа драулянай сцяной. Затым стал! насыпаць валы, выкопваць равы, павял!чваць стромкасць cxway.

Войны i ваенныя набег! з мэтай захопу накопленых запасау, а таксама людзей хутка стал! звычайнай з'явай. У гэтых умовах у грамадска-паштычным жыцц! асноуная роля стала належыць муж-чынскаму насельн!щву. Вярхоунан упадай у родзе i племен! стау агульны сход узброеных во!нау. Ён вырашау пытанн! вайны i м!ру, выб!ра^ старэйшыну роду i правадыра племен!. Так! грамадска-пал!тычны лад, як! узн!к на апошняй стады! першабытнаабшчын-нага ладу, атрыма^ назву ваеннан дэмакратьп.

На поудн! Беларус! працэс разлажэння першабытнаабшчынных адносш пачауся значна раней, чьш на поуначы. Гэтгаму еадзейнгча-ла суседства еа сюфа-еармацим! плямёнам!, дзе гэтыя працэсы шл! давол! !нтэнс!уна. Вял!к!я абшчынныя дамы, як!я адпавядал! таму часу, кал! патрыярхальная сям'я з'яулялася адзшым калектывам, на поудн! зн!кл! не пазней трэцяй чвэрц! 1 тысячагоддзя да н. эры i устушл! месца !ндыв!дуальнаму жыллю, якое прызначалася для !ндыв!дуальнай сям'!. Гэтаму у значнай меры садзейшчала раз-в!ццё земляробства. Археалапчныя помшк! сведчаць, што у гэты час ужо узн'кла сярод людзей i мае маемая няроунасць. У

23

Чашннскш могшьшку, напрыклад, знойдзены параунальна багатыя пахавант з мноствам розных рэчау i са зброяй i бедныя пахаванш, дзе рэчау амаль не было.

У I—Ш стст. и. э. на поудш Беларус! наеельтцтва пакшула ума-цаваныя гарадзшчы i пасялшася на адкрытых месцах - сел!шчах. Вщаць гага адбылося у вышку узшкнення вялшх племянных аб'-яднанняу, у межах якт для кожнай асобнай абшчыны страдшася неабходнасць ва умацаваных паселппчах.

Узшкненне маёмаснай няроунасщ, паяуленне багатых i бедных сем'яу паскорыла распад радавых адносш. Сваящая сувяз! стал! странваць сваю сшу. На адкрытых пасел1шчах размяшчалюя ужо не тольм кро^ныя родз!чы, але i семМ з чужых родау. Радавая абшчы-на пачала ^ступаць свае месца сельскай. У яе аснове ужо бьии не сваяцк!я, а тэрытарыяльныя i эканашчныя сувяз!.

У цзнтральнай i пауночнай частках Беларус! гэтыя працэсы па-чал!ся, як сведчаць археалаг!чныя даныя, на 2-3 стагоддз! пазней, у 4—5 ст. н, эры.

У перыяд жалезнага eei^ на тэрыторьн Беларус! пражывала не-кальк! вял1ЮХ племянных ipyn. Гэга был! давол! устойл!выя аб'яд-нанн!, не пакщаушыя месц свайго знаходжання на працягу мнопх стагоддзяу. Яны характарызавалюя агульнасцю тэрыторы!, адноль-кавым характарам жылля, паселшчау, падабенствам пахавальных абрадау i гл.

У ранн!м жалезным веку тэрыторыю сучаснай Гомельскай, па^д-нёвых раёнау Маг1яёускай i М1нскай абласцей, а таксама пауднёва-усходняй частк! Брэсцкай вобласщ займал! плямёны так званай мшаградскай культуры (ад назвы в. Ммаграды Рэчыцкага раёна Гомельскай вобласц!). Пауночная гран!ца ix месцажыхарства даходз-1яа да Слуцка, Бабруйска, Рагачова, Крычава. Тут яны межаваш з плямёнам! культуры штрыхаванай керамиа. На тэрыторЫ! Укра1ны мшаградсюя плямёны займал! тэрыторыю да рай Рось. На поудн! яны суседн!чал1 з ск!фск1м! плямёнам!. Усходн1м1 суседзям! мшаг-радцау был! плямёны юхнаускай культуры, як!я пражывал! у басей-не рак1 Дзясна, на тэрыторы! сучаснай Бранскай i суседн!х з ей абласцей. Заходшм! суседзям» мшаградцау был! плямёны лужыцкай i усходнепаморскай культур, яйя пражывал! у басейне рак! Bicna.

24

Першапачаткова мшаградцы жыл! ва умацаваных гарадз!шчах i неумацаваных пасяленнях пауземлянога тылу, а таксама $ невялЫх драуляных пабудовах слупавай канетрукцьи. Яны займалюя земля-робствам, жывёлагадоуляй, паляваннем, рамёстваш, здабычай i ап-рацеукай жалеза. Гэтай культуры был! характерны рысы, акт выд-зяляюць яе сярод шшых культур ранняга жалезнага веку. Тэта да-тычыць у першую чаргу керамш. Для мшаградскай культуры ха-рактэрнай формай глшянага посуду был! кругладонныя гаршк! з рээка адвогнутым венчыкам. У верхняй частцы гаршк! пакрывалюя арнаментам, яи складауся з круглых паглыбленняу на унутраным i знешн!м баках сценак, а таксама з розных па форме i глыбше ямак. Вызначальнай рысай пахавальных абрада^ плямён мшаградскай культуры бьии трупаспальванне i трупапалажэнне на безкурганных i курганных могшках. Адны археолаг1 л4чаць мшаградскую культу­ру славянскай, друг!я - балцкай.

У канцы 1-га тысячагоддзя да н. эры у BepxHiM i Сярэдшм Падняпро^!, дзе раней жыл! плямёны мшаградскай культуры, скла-лася заруб!нецкая культура (па назве в. Зарубшцы Пераяслауль-Хмельн1цкага раёна Юеускай вобласщ). Насельн{цтва гэтых тэры-торый займалася земляробствам, жывёлагадоуляй, здабычай i апра-цоукай жалеза i тшымг рамёствам]. Ирылады працы, зброя, упры-гажэнш у параунанн! з прадметам! мшаградскай культуры у ix был! больш разнастайныя i дасканалыя. Плямёны зарубшецкай культу­ры падтрымл1вал! сувяз! з кельтам!, сарматам!, ск!фам!, античным! гарадам! Пауночнага Прычарнамор'я, па^ночным! правшцыям! Рымекай !млеры!, аб чым сведчаць знаходк! прадметау з эмаллю, бронзавай пасуды, рымск!х манет i г.д.

У VII ст. да н. эры у басейне рэк Немана, Заходняй Дзвшы i у BepxHiM Падняпроу! пражывал! !ндаеурапейсюя плямёны, для яих была характэрна культура штрыхаванай керамжь 1х археолаг! адназначна л!чаць балтам!. На поудн! i пауднёвым усходзе ix cy-седзям! был! !ранамоуныя плямёны (ск!фы, сарматы), на поуначы i пауночным усходзе - фша-угорцы, на захадзе i пауднёвым захадзе - славяне i германцы.

У канцы 1-га тысячагоддзя да н. э. i у першай палове 1-га тысячагоддзя н. эры на поуначы Беларус! i на суседняй з ей тэры-

25

торы! жьш плямёны, культура як!х паходзша на культуру штрыха-ванай керамш. У археалогп яиа, як i шшыя культуры, не атрымала спецыяльнай назвы, Але f сувяз! з тым, што асно^ная маса пасел!-шчау гэтай культуры размяшчалася у басейне Дняпра i Заходняй Дзвшы, яе умоуна назвал! днепра-дзвшскай.

Плямёны днепра-дзвшскай тсультуры займаш давол! абшырную тэрыторыю. На поудн! яны межавал! з плямёнам! штрыхаванай керамш, на пауднёвым усходзе i Смаленшчыне - з плямёнам! юх-наускай культуры, на усходзе i у¹ заходили частцы Волга-Окскаса басейна - з пяямёнам! дз'якаускай культуры, на поуначы, пауноч-ным захадзе i захадзе - з старажытным! прыбалтыйск1м! плямё-нам1.

Асно)гным тыпам пасел!шчау плямён днепра-дзвшскай культу­ры был! умацаваныя пасел!шчы, як>я размяшчал!ся галопным чы-нам на берагах рэк i азёр, маючых зал{уныя луп i прыдатныя зямельныя ^годдз!. У эканам!чным жыцц! гэтыя плямёны адставал! ад ceaix пауднёвых суседзяу. Жалезны век пачауся тут на некалью стагоддзяу пазней, а таму, па даных археалапчных раскопак, у гэтых плямён доуп час асноуную ролю 5^ гаспадарцы адыгрывал! не земляробства, а жывёлагадоуля i паляванне. Тольк! у канцы 1-га тыеячагодцзя да н. эры каменныя i касцяныя прылады працы тут уетуп1л! месца жалезным, у вын!ку чаго земляробства i жывёлага­доуля стал! гало5?ным! закяткам! людзей.

Пытанне аб этн1чнай прыналежнасщ плямён днепра-дзв!нскай культуры у г!старычнай навуцы таксама яшчэ канчаткова не выра-шана. Але мног!я даследчыю л!чаць, што яе стварыл! уЪходнебалц-юя плямёны. У карысць гэтага меркавання сведчыць i той факт, што назвы рэк i азёр на тэрыторы! плямён днепра-дзв!нскай куль­туры (Вопь, Каспля, Лучаса, Шаль i шш.) зыходзяць сва!м! кара-ням! у старажытныя балцк!я мовы.

Грамадсш лад, занятк! i рэл!пя усходнеславянск!х плямён на беларусюх землях у VI-VIII стст. н. э.

Крыз!с старажытнага грамадства, звязаны з разлажэнкем пер-шабытнаабшчыннага ладу на тэрыторы! .Беларус!, супау па часе з засяленнем яе славянам!. З'яуленне !х на тэрьггоры! Беларус! было

26

вышкам апошшх хваляу' вялжага перасялення народау,як!м! был! рух готау (H-III ст. н, э.), нашэсщ гунау (IV ст. н. э.) i аварау (сярэдзша VI ст. н. э.).

Пытанне паходжання славян - вельм! складанае, заблытанае i пакуль што далёкае да навуковага вырашэння. Прарадз1май славян называл 1ся i называюцца розныя мясцовасщ: сярэдняе i нЬкняе Па-дунайе i пауночнае Прычарнамор'е, Пауночнае Прыкарпацце i наваг Закауказзе i Пауночны 1ран. У апошш час найбольш верагодным! месцаш фарм!равання славян указваюцца Вкхпа-Одэрскае мшрэчча i пауднёвая частка лясной зоны Усходняй Еуропы, куда уваходзщь i поудзень Беларусь Цяжка адцаць перавагу якой-небудзь з гэтых гшо-тэз. Усе яны маюць права на юнаванне. Але кал! наваг пагадз!цца з тым, што i на Беларус! была прарадз1ма славян, то i аутары гэтай ппотэзы прызнаюць, што у канцы V - пачатку VI ст. н. э. яны адышш адсюль за Дунай. Вось чаму можна л!чыць, што масавы прыход славян на Беларусь i ix канчатковае укараненне тут пачалося на рубяжы VI—^VII ст. н. эры. Трэба зазначыць, што славянскае засяленне Беларус! i шшых усходнеславянск»х зямель, не было адна-разовай падзеяй. Яно адбывалася на працягу некальк!х стагоддзяу.

Доуг! час у навуцы 1снавала думка, што славяне iiani на Бела­русь тольи з поудня. Але яшчэ Я.Ф. Карск! адзначыу, што славянс­кае засяленне Беларуа адбывалася таксама i з захаду. 3 поудня, як Л1чыць М. Ермалов1ч, на тэрыторыю Беларус! прыйшл! дрыгав!чы, дулебы, валыняне, драуляне, з захаду - славяне, крьшчы, севяране, радз!м!чы. Тут праходзш i скрыжоувал!ся шматл!к!я славянск!я дарог!. Але такое прадстауленне, на наш погаяд, з'яуляецца па-мылковым, бо застаецца адкрытым пытанне, чаму не асам усход-неславянск!я плямёны у Заходняй Беларус!, дзе умовы для жыцця людзей бьш1 больш спрыяльныя, чым там, куды пайиш далей сла­вяне. Такое прадстауленне аб шляхах рассялення славян не дае адказу i на пытанне, як тут, у Заходняй Беларус!, ва умовах штэнс-{унага руху славян яшчэ доуг! час пражывал! балцк!я плямёны, а славяне асвош гэтую тэрыторыю тольк1 у XI-XII стст. Нам здаец-ца, што больш праудападобным у гэтым пытанш з'яуляеода пункт гледжання прафесара Э.М. Загарульскага, як{ сцвярджае, што сла-вянск1я плямёны, пачаушыя рух з В^сла-Одэрскага м!жрэчча у па^-

27

днёва-усходшлг напрамку (у лесастэпавыя раёны Украшы), бьш адсечаны ад асноунай масы славянства германа-кельцюм! плямё-нам1, як^я рухал!ся больш энергична у гэтым жа напрамку. Адсеча-ную групу германа-кеяьты раскалол! на дзве часткь Адна з ix была выцеснена на Балканск! паувострау, дзе пазней з ix сфарм!равалася група пауднёваславянсклх плямён (сербы, харваты, басншцы, маке­донцы, чарнагорцы, славены i балгары). Другая частка славян пася-лшася на пауночным захадзе Укра!ны i 3? пауднёвых раёнах Бела-pyci (у басейне рак! Прыпяць). У Vl-Vffl стст. яны адсюль шкуды не рухалюя. Тут яны сфармйравалюя як усходняе славянства, тут сфарм1равалася i народнасць — русь, якая дала лазней назву утва-рыушайся славянскай дзяржаве - Юеускай Pyei.

У VIII-IX стст., кал! усходшя славяне значна узмацншюя i у вын!ку дэмаграф1чнага росту 1м стала цесна на занятай тэрыторьи, яны прыступин да асваення бл!зляжачых зямель (балтау, фша-уг-ра$ i ipaHa-цюркау). Паперадзе 'аил\ узброеныя славянсюя дружьг-ны. Прасоуваючыея па рэках, яны будавал! на сва!м шляху умаца-ваныя гарадз1шчы, мнопя з як5х пазней стал! гарадам!. Услед за узброеным! дружынам! 1шло земляробчае насельтцгва, ас^мшюю-чы мясцовых абарыгенау, у прывагнасщ, балтау. Аб тым, што !мен-на ташм шляхам iuuio рассяленне славян на тэрыторьи Беларуси, сведчыць асваенне iMi Панямоння i Пабужжа У XI—XII стст. Сла­вяне у раёнах свайго рассялення часткова выцеснш балтау, частко-ва зшшчыл! ix, а застаушыхся - ас1мшявал5. У некаторых мясцо-васцях i славяне был! ас^мшяваны балтам{, але у канчатковым вын-!ку перамагла славянская стихия. Гэга можна растлумачыць тым, што славяне на некалыа стагоддзяу апярэджват па свайму раз-в5ццю балтау. Гэтыя працэсы прадаужал!ся давол! доуга, на праця-гу некалыах стагоддзяу.

Асноуны Maci^ славянства на Беларуси склал! дрыгав!чы, крыв{-чы i радз1м!чы. Дрыгав1чы асел! на большай частцы пауднёвай i значнай частцы сярэдняй Беларус}. Як сведчаць археалапчныя да-ныя, пауднёвая граница тэрыторьи дрыгав1чоу праходзша уздоуж пауднёвай Прыляц! з поудня. Ад драулян ix аддзялял! балоты. Ix усходняй грашцай быу басейн Дняпра. Пауночна-усходняя гранща праходзша прыкладна па врдападзелу рэк Друщ i Бярэз!ны, а пау-

28

ночная - па лпш Барысау - Заслауе. На захадзе дрыгав!чы займаш вярхоу! Нёманскага басейна. Назву дрыгав!чоу старажытны летага-сец выводзщь ад слова "дрыгва", якая была характэрнай рысай асабшвасц! мясцовасщ, дзе яны асель Хоць такая думка падтрымл-«ваецца некаторым! даследчыкаш i цяпер, аднак гэты погляд, як сцвярджае М. Ермалов!ч, трэба прьгзнаць устарзлым. Па характару мясцовасц!, паводле летапюу, был! празваным! далека не усе усход-неславянск!я плямёны, а тольк! паляне, дра^ляне i дрыгав!чы. Ад­нак паляне был! i у Польшчы, драуляне - на левым беразе Эльбы, дрыгав!чы — у Македонн i j? палабск!х славян. Хутчэй за усе, як л!чыць М. Ермалов!ч, дрыгав!чы пахсщзяць ад славянскага шя Дра­га щ Драгав{та, як радз!М1Чы - ад Радз1ма, вяц1чы - ад Вятки

Радз1м1чы пасялш!ся на усходзе ад дрыгав!чоу. Яны занял1 земл! пашж Дняпром i Дзюной. Асноуным арэалам 4х расеялення бы^ басейн рэк Сожа i Inyui.

Крыв1чы занял! тэрыторыю на поунач ад дрыгав!чоу i радз^ш-чау. 1х заходняя граница на тэрыторы! Беларус! праходзша уздоуж Асвейскага возера, затым апускалася на по^дзень, перасякала за-ходнюю Дзв!ну каля вусця Дрысы, далей !шла да басейна Дзясны (левага притока Заходняй Дзв!ны). Самым заходшм пасяленнем быу Брасла^. На поуначы i на усходзе граница крыв!чоу праходзьиа за межам! тэрыторы! Беларус!. Яна уключала не тольк! пауночныя раёны Беларус!, але i сучасныя Пскоушчыну i Смаленшчыну, раё-ны вярхоуя Волп, на поудш — вярхоуе Дняпра. На Беларуе! пражы-вала тольк! ix полацка-смаленская група.

Ёсць многа меркаванняу аб паходжанн! назвы "крыв!чы". Адны з даследчыкау выводзяць гзтую назву ад лпх)ускага слова "kriwe", яюе абазначае 1мя аднаго з персанажау л{тоускай м!фалогп (Н.Н. Трацвд-моу). Б.А. Рыбашу i !ншыя даследчык! л!чаць, шго назва "крыв!чы" узн!кла ад !мя к!раун!ка л!тоускага роду Крыве-Крывейтэ. Г. Мшер, М. Карамз!н, Т. Нарбут, А. Юркор мяркуюць, што яна узннсла ад 1мя вярхоунага жраца балтау Крыве-Крывейтэ. Беларуск! археолаг Г.В. Штыхау Л1чыць, шго назва "крыв!чы" узншла ад !мя старэйшыны балцкага роду Крыве. Ён жа не выключав этымалопю тэрм!на ад слоу, абазначаючых блЬих па крыв! (рус. - кровные, бел. - крэуныя). Вядо-мы руск! псторык С.М. Салауёу л!чыць, што назва "крьшчы" звя-

29

зана з характарам мясцовасщ, якую оды займат, i выводзщь назву ад балцкага (лггоуЪкага) слова kirba., што азнаиае топ, трашну.

Але аутары ycix гэтых гшотэз, меркаванняу дапускаюць шэраг недакладнасцей. Назвы вярхоунага Бога Крыве-Крывейтэ, як па-казвае больш дакладнае вьшучэнне персанажау лггоускай паганс-кай м1фалоги, няма. Гэга датычыць таксама i 1мя вярхоунага жраца балтау". Псторьп вядома 1мя святара Крыве, як! жыу" у XIV ст., Kani крыв!чоу ужо, як зтгачнай супольнаещ, не было.

Спрэчнай з'яуляецца таксама гшотэза аб паходжанш крьвмчоу" ад 1мя етарэйшыны роду Крыве. Аб гэтым няма сведчанняу у п!сьмовых крынщах. Як i папярэдшя ппотэзы, яна, напэуна, узн!к-ла на аснове б!бяейсих сказанняу", яшм! шырока карысталюя стара-жытныя летатсцы, а услед за im i псторык1. Некрытычны пады-ход да ix i прывёу да узн^кнення гэтых ппотэз.

Цяжка пагадз!цца з паходжаннем назвы «крыв»чы» ад слоу, як!я абазначаюць кровную роднасць. Так1я аднос!ны у старажытнасцд характэрныя бьш! для параунальна невялшх груп людзей, — ро-дау. 1х часцен за усе называл! {менам i жывёл i шушак. Таму неве-рагодна, што уя^леннЁ аб кроунай роднасщ распаусюджвалюя на такую вял!кую этн1чную супольнасць, як крыв!чы, тэрыторыя ямх ахош11вала ужырыню амаль тысячу кшаметрау.

У м^жрэччы Буга i Немана паграшчная тэрыторыя пам!ж усход-неславянсюм! плямёнам!, заходн!м! славянам! i балтам! была засе­лена змешаным у зтнгчных аднос1'нах складам насельнщтва пры колькаснай перавазе прадстаун1ко^ таго щ 1ншага этнасу у асобных раёнах. У ГНнск1м Палесс! да X ст. пераважал! дрыгав!чы, у Берас-цейсмм Пабужжы - валыняне, у Панямонн} (на правабярэжжы) -яцвяп. Так1м чынам, можна сцвярджаць, што тут уеходнеславянс-юя гшямёны дрыгав1чоу, валынян, крыв{чоу суседн1чал1 i cyicna-вал! з усходнебалцк1м1 (лгго^сим!), заходнебалцшм! (яцвяжск}м1), заходнеславянсюм! (мазавецк!м1) плямёнам!.

Як жа складвалюя узаемааднос!ны пам!ж мясцовым! абарыге-намьбалтам! i нетутэйшым славянсюм насельн1цтвам? Гэтае пы-танне яшчэ дасканала не высветлена. Адны даследчык! сцвярджа-юць, што яны у асноуным был! м1рным1 i славянское засяленне шбыта працякала у выглядзе павольнай м!рнай |'нфшьтрацьп сла-

30

вян на пустуючыя участи уладанняу балтау. Але з гэтым цяжка пагадз1цца. Устаноулена, што на рубяжы VII—VIII стст. большасць умацаванняу балцкага насел ьнщтва банцарауска-тушэмлянскай культуры запнула у вытку пажарау. Супращуленне балтау новым прышэльцам i прывяло да пбел! ix умацаванняу. Славяне inwi на Беларусь з розных башу i балтам не было куды уцякаць. Хоць, вядома, нельга i поунаещо адмауляць перамяшчэнне ix у паасоб-ных месцах. Магчыма, шго у Волга-Окекае м!жрэчча балты праншп у вышку славянскага нацюку з поудня i з захаду. Толью пасля 5Ько, кал! было зламана супращуленне балтау, i, кат яны бьии з ycix башу акружаны славянам}, Marai устанавщца больш-менш м!рныя адносшы пам!ж прышэльцам! i мясцовым! жыхарамь

Трэба за5фажыць, што епробы шэрагу даследчыкау устанав1ць пэуныя межы пам!ж балцк!м i славянскЫ насельнщгвам у той щ шшы час з'я^ляюцда марным!. Нельга уяуляць славянскую aciwi-ляцыю балтау прамалшейным! прщэсам). У л!таратуры 3yciM слушна указваецца, што "ас1мшёувал! не толью славяне балтау, але i у шэрагу выпадкау славяне был! ас!м!ляваны балтам!". Тольк! у канчатковым вын!ку перамагла славянская стых1я. Тэты працэс пра-цягвауся до^га i наваг тады, кал! фарм)равалася беларуская нацыя.

Як падкрэсл!валася, рассяленне усходн!х славян на тэрыторьд Беларус! практычна супала яа часе з разлажэннем першабытнага грамадства i развщцём на беларусюх землях пераважна феадаль-ных аднос1н, звязаных непасрэдна з ранн!м сярэднявеччам. ГИсьмо-выя крынщы сведчаць, што у крыв1чоу-палачан, радз1м!чау i дры-raeiMOjf ужо у VI—VHI стст. быт свае "княжанш", скла^шыяся на аснове этн1чных супольнасцей. Гэга был! давол! устойл!выя этнаг-раф!чныя аб'яднанн!, як!я утварылюя стых!йна. На думку Г.В.Шты-хава, яны уяулял! сабой не плямёны, як у раншм жалезным веку, а саюзы плямён, склаушыяся протанароднасщ ("народцы") i аднача-сова дзяржауныя утварэнш щ прота — дзяржавы. "Княжанш" скла-дал!ся з валасцей-княствау, былых радавых абшчын. У шжнай во-ласщ-княстве мелгся свае веча i свае княз! з дружынам]. Заканадау-чая улада у воласц! належала веча — народнаму сходу. Яно зб!рала-ся у галоуным горадзе воласщ. Веча выб!рала князя i адмауляла яму у даверы, кал! ён парушау пастауленыя умовы, абвяшчала

31

вайну i заключала м!р з суседзям}. На веча назначался "ураднш" на свабодныя пасады, прымалгся пастановы. рэгулюючыя гаспа-дарчыя i грамадска-прававыя адносшы у межах воласш.

Валасныя княз!, як правша, рэкрутавалюя з былых радавых ста-рэйшын. Яны ажыццяулял! выканаучую уладу у воласц!. Разам з дружынаю яны абаранял! тэрыторыю воласц! ад знешн!х ворагау, ахоувал! гавдлёвыя шлях] i купещая караваны, як!я праходзш праз тэрыторыю воласш, ажыццяулял! ваенныя паходы у еуседшя земл!, чынш суд i расправу над сва!м! супляменшкамь

Племянныя княз! выб!рал!ся з л!ку валасных па праву старшын-ства, па маральник якасцях, ваенных здольнасцях. Акрамя прад-етаушкоу мясцовай фармацы! мел» месца прызванн> на княжацк! пасад i прышлых лкщзей. Яны вербавал!ся з нармана-варажск1х элементау, як.(я часта праходзш праз беларуеюя земл1 з поуначы на поудаень. Як вербавауся у княз! прышлы элемент сведчыць леташ-снае падание аб прызванн! у Наугародскую зямлю Рурыка з сям'ёю i скарбам, У некаторых жа мясцовасцях вараг! брал! ^ладу у свае рук! i сшай збрш, прымушаючы падначаленае насельн!цтва плащ'ць ш дан!ну. Прадэманструем гэтую акшп'чнасць на прыкладзе Полац-кай зямл!, якая аб'ядно^вала суседшя воласщ-княствы i цэнтрам якой быу г. Полацк. Княжьш тут княз! мясцовай дынасты! недзе з VI ст., аб чым сведчыць адна са скандынауск!х сагау". На жаль, нельга назваць ix !мёны, таму игго яны не упам!наюцца у тсьмо-вых крынщах. Першым, з ведомых па летатсе князёу, быу Рагва-. лод, як! княжыу у апошняй чвэрщ X ст., а з'яв!уся на Полаччыне, як гаворыць "Аповесць м!нулых гадоу", дзякуючы прызванню на княжацк! пасад у Ноугарадзе Рурыка. Уладкаваушыся. Рурык пачау раздаваць гарады мужам сва!м, у тым л!ку i Полацк. Але нельга адвяргаць i меркаванне аб тым, што Рагвалод быу патомкам мясцо-шй княжацкай дынасты!. Toe ж самае можна сказаць i адносна першага летап!снага князя дрыгав!чоу - Тура, радз!м{чау" — Радз1ма.

Полацюя крыв!чы плацш! дан!ну варагам. У 862 г. крыв!чы ра­зам з друпмг плямёнам! прагнал! варагау за мора, адкуль яны прыйшл!. Аднак потым, як паведамляе летап!с, чудзь, наугародск!я славяне i крыв!чы закл!кал! да сябе варажсюх князёу. У час паходу князя Алега (907 г.) i Irapa (944 г.) супраць грэкау прымал! удзел i

32

крыв!чы. А у канцы X ст. на аснове племяннога княжання крыв!чоу склалася буйное Полацкае княетва - самастойная дзяржава на тэ-рыторы! пауночнай Беларусь

Галоуным заняткам усходтх славян было земляробства. Асяоу-ным! прыладам! для апрацоуи зямл! был! саха i рала. Жалезныя нароп для рала, знойдзеныя на пасел!шчы каля Хатомеля, адносяц-ца да VII—VIII стст. На тэрыторьи Беларуш чаецей ужывалася саха, з дапамогай якой верхш пласт зямл! узрыхляуся, але не пера-варочвауся, як плугам.

Ацэньваючы ролю сельскай гаспадарк! у жыцщ продка^ белару-сау, можна гаварыць аб поспехах раёнау лясной паласы у развщщ папаранага земляробства, аб даеягненнях у асваенн! двухпольнай i трохпольнай яго с1стэм. Падсека паспупова выцяснялася, але па-колью стараворныя глебы был! мала урадл!вым1 i патрабавал! угна-ення, яна яшчэ до^п час бьша неабходнай С1стэмай земляробства.

Асно5шым1 сельскагаспадарчым! культурам! у той час на тэры-торы! Беларус» был! жыта, проса, пшан!ца, ячмень, лён. Усжэдн1м славянам был! вядомы таксама бабы, гарох, сачавща i асабл!ва рэпа. Важную ролю у гаспадарцы земляроба займала жывёлагадоу-ля. Усходшя славяне разводзш! буйную i дробную рагатую жывёлу, св!ней, а таксама коней. Распауеюджаны был! лясныя i рачныя промыслы. Палявал! на лася, зубра, бабра, ваука, дз!ка, зайца, мяд-зведзя, на розных птушак. Мела значэнне лясное пчалярства. Пра-дукт бортн1цтва - воск побач з футрай i мёдам складау вельм! 1стотную частку вывазу пры гандл! з 1ншым! кра!нам1.

У весцы юнавал! свае рамесшкц яия забяспечвал! патрэбнасщ сельскага насельнщтва у некаторых вырабах. Занятак рамяством для вясковых майстроу меу падсобнае значэнне. Сяляне сам! шыл! адзенне i абутак, pa6uii прадметы побыту, посуд, будавал! жыллё.

Рэл1г1яй славян было язычнщтва з с1стэмай мнагабожжа. Яны абогатварал! навакольную прыроду - сонца i месяц, камян! i горы, рэк! i азёры, дрэвы i розныя расл!ны. 1х "духам" прыноеш! ахвяры. Паступова складалася уяуленне аб бажаствах, як!я увасаблял! са­бой стыхшныя з'явы прыроды. Bori уяулялгся у выглядзе людаей. Сварог - бог неба, Ярыла, Даэкбог, Белее - сонечныя бажаствы, Пярун — бог грому i маланкь

2 Зак. 82 33

Старажытныя светапогляды праяулялгся у святкаванж Дзядоу, Радаунщы. Абрадам! каляндарнага цыкла было гукание вясны, па-зсаванне "сгралы" (збро! Пяруна), Купалле, Каляды. У купальскую ноч (7 лшеня) на берагах рэк шугала полымя вогюшчау, хлопцы i дзяучаты вадзш вакол ix карагоды, скакал!, спявал! абрадавыя песш. На досвггку дзяучаты кщаш у ваду вянкь У мапчных уя^-леннях старажытных людзей знаходзяцца вытош валачобных пе-сень, своеасабл!вай каляндарнай паэзн.

Паводле язычнщшх вераванняу агонь быу свяшчэннай ачыш-чальнай стай. Яму аддавал! цела памёршага разам з рэчам!, як!м1 iH раней шрысгауся. Л1чылася, цгго упрыгажэнн!, прылады працы, зброя спатрэбяцца нябожчыку у замагшьным жыцщ. Памёршага любога узросту па традыцы! адносш} да лпсу "дзядоу", продкау. Насельн1цтва, асабл!ва у вёсцы, у Х1-Х1П стст. лрацягвала хаваць нябожчыкау пад курганам!, але у хутим часе пасля прыняцця хрыс-щянства з канца X ст. ix больш не спальвал!.

Язычн1цк1м1 культавым! збудаванням! был! кагпшчы (свяцшш-чы), дзе адбывал!ся старажытныя абрады. Паводле падання каля Полацка на беразе Валовага возера знаходзшася кап!шча Пяруна. Рэштш свяцш!шча сельскай абшчыны X ст. адкрыты каля в.Хода-сав!чы Рагачоускага раёна. Тут стаяу драуляны адал, вакол якога у час святкаванняу распальвалюя вогн^шчы.

Фарм1раванне племянных "княжанняу" ва усходшх славян пра-ходз!ла адначасова з працэсам утварэння дзяржавы з цэнтрам у г. Kieee. Яно было выкл!кана тым, што славянски плямёны пасялшюя побач з ваяушчым! суседзям! - варагам! i хазарам!, яия прымусш! ix плащць дань. Каб супрацьсгаяць агрэс!уным памкненням суседзау, яны вымушаны был} аб'ядноувацца. Леташсы сведчаць, што ужо у пачатку IX ст. 1снавал1 два саюзы усходнеславянск1х плямён: пауноч-ны - з цэнтрам у Ноугарадзе i пауднёвы - з цэнтрам у Юеве. Пазней гэтыя саюзы аб'яднал1ся i утварыш адну дзяржаву - Юеускую Русь.

Кал! ж i пры як!х абставшах беларуск4я земл! увайшл! у склад Юеускай Pyci? Адказаць на гэтае пытанне складана, бо шсьмовых сведчання^ аб гэтым вельм! мала. Полацкая зямля, як вышкае з "Аповесщ м!нулых гадоу", была далучана да уладанняу науга-князёу яшчэ да аб'яднання пауночных усшднеславянек1х

34

зямель з пауднёвым!. Магчыма у гэты ж час да наугародсюх ула-данняу бьш далучаны земл1 дрыгав!чоу. На гэга указвае С.Салауёу, анамзуючы 1ак5маУсм легате. Там ёсць указание на тое, што дры-гав!чы разам з крыв!ча\й удзельшчагн у "прызванш" нармансюх князёу у Ноугарадзе. Аднак у 867 г. меусюя княз» Аскольд i Дз1р ажыццявш паход у земл! палачан i далучьш ix да сва!х уладанняу. У ШканауЧ;к1м летатсе аб гэтым гаворыцца: "Ваявал! Асшльд i Дз!*р палачанау i многа зла натварьии". Напэуна разам з Полацкай зямлёй да Клева был! далучаны i земл! дрыгав1чоу, бо яны ляжал! на шляху ад Шева на Полацк.

Прауда, Аскольд i Дз1р прасядзел! у Юеве нядоуга. У 882 г., як сведчаць леташсы, сваяк на)тародскага князя Рурыка Алег (879-912 г.) пайшоу з вял дам войскам на Kiey i заняу¹ яго. Аскольд i Дз!р был! забиты. Зраб{ушы Kiey сваей сталщай, Алег пачау канцэнтра-ваць вакол яго ^се ^сходнеславянсюя племянныя "княйаннГ'. У Л1ку падданых к!еускаму князю часоу Алега 1пац'еуск1 летапк на­зывав i крьшчоу. Аб падпарадкаванн! Kieey непасрэдна Полацкай зямл! i зямель дрыгав!чоу прамых звестак у летатсах няма, але гэтыя земл! упам!наюцца там у сувяз! з паходаш Алега на BisaH-тыю у 907-911 гг. Прауда, як л!чаць мног!я даследчык!, яны бьи! не ^ падпарадкаванн! Kieea, а яго еаюзткам}.

Пры Алегу у склад Pyci был! уключаны i земл! радз1м!чау. У 885 г, ён ажыццяв!у паход у зямлю радз1м!чау i прымус!^ ix плащць дань KieycidM князям.

Пазней друпх у склад Юеускай Pyci увайшл! земл! Панямоння i Берасцейскага Пабужжа. Вядома, што каля 980 г. 'заходняя граница Юеускай Pyci праходзша па лшп 1зборск - Ьяслау (Заслауль) - Шнек.

Першыя звесгк! аб ваенных паходах шеуеих князёу на яцвягау адносяцца да 983 г. На рубяжы X-XI стст. пачынаецца 1нтэнс1уная славян!зацыя яцвяжскага краю. Яна прадаужалася i ^ XII-XIH стст. На асвоеных у гэты час славянам! яцвяжсю'х землях пачал! буда-вацца апорныя пункты KieycKix князё^ - гарады. Ужо у першай палове XI ст. бьш заснаваны Бярэсце (сучасны Брэст), Гародня (сучаснае Гродна), Ваукавыск, Навагрудак, Драг1чын, Турыйск, Слон1м i шш. У канцы XI - пачатку XII ст. усе Брэсщсае Пабужжа i Панямонне становяцца састаужда часткай Юеускай Pyci.

35

ЛЕКЦЫЯ 3

ВЕСКА I ЯЕ ГАСПАДАРКА У IX-XIII стст.

• Сялянскг быт i сацыяльныя адносты.

• Стан сельской гаспадарм.

Сялянск! быт i сацыяльныя адносшы

УIX-ХШ стст. на тэрыторьн сучаснай Беларус! жыш усходнесла-вянскЫ (крыв!чы, дрыгав!чы, радз!м{чы) i роднасныя 1м па паход-жанню з адз!най шдаеурапейскай асновай балцмя (лггва, яцвяг!, дай-нова) плямёны. Лшгвюты даказваюць, пгго з распадам !ндаеурапейс-кай супольнасщ з яе спачатку выдзелшася балта-славянская групоу-ка, якая потым распалася на 2 галшы. Так пстарычна склалася, игго банты першым! асвош беларусия земл!, ас!м!ляваушы ceatx папя-рэдн1кау-да1ндаеурапейвду i фша-угорцау В1цебшчыны, i бьип тут гаспадарам! на працягу Ш-Н тысячащддзяу да н. э. — VI-VHI стст. н.э., а на захадзе Беларус! i пазней. К моманту прыж>ду славян яны знаходзшся на апошняй стадьи першабытнасщ. Разлажэнне родап-лемянных аднос«н у славян шло больш 1мкл1ва, чым у балтау.

3 VI-VH стст. славянсюя плямёны, як!я на 2-4 стагоддз! апярэд-жвал1 балтау у развщщ, пачал! калан1зацыю сучаснай Беларус!. На Гродзеншчыну яны прыйшл! у X-XI стст, Частка балтау была адц-1Снута на пауночны захад, але асно^ная маса засталася на раней-шых месидх. Славяне засноуваюць гарады. Балты жывуць у вёсках, спавядаюць паганства i размауляюць мовай бл!зкай да славянскай. Як л!чаць В, Пануцзв!ч, П. Урбан i imii., мова старажытнай л!твы наогул належала да сямЧ славянсюх моу, што знаходз!ць пацвярд-жэнне i у крын1цах. У Цвярск1м летатсе, напрыклад, л!тва перал!ч-ваецца у л!ку славянск!х плямёнау: "...а от Ляхов прозвашася По­ляне, Ляхове же друзей Лютщи, а инт Литва, ими Мозавшене, тии Поморане ".

Трывалай, стабшьнай этн!чнай мяжы лам!Ж славянам! i балтам! не было. Кожны з ix жыу сва!м кампактным этн!чным мас!вам, пам!ж яюм! мелася вял!кая кантактная зона, у якой этнасы жыл! "черееполосно" ц! адз!н пры друпм. Узаемаадносшы славян i бал­тау у гэтай зоне насШ цесны м1ралюб1вы характер. Сведчаннем

36

таму з'яуляецца захаванне славянам! балцкай гщрашмп (назвау рэк' i азёр) i шырокае распаусюджванне змяшаных шлюбау.

Адбываецца этшчная 1нтэграцыя pyci (усходнеславянсюх пля-мёнау) з лггвой i астатшм! балтамЦ у вышку чаго щзе сщранне этшчнай мяжы памш этнасаш, у яюм перамогу (найперш этна-культурную) атрымгнвае носьбгс больш высокай культуры. 1дзе aci-мшщыя балтау славянам!. Чым далей на пауночны захад, тым менш адчувальны быу гэты працэс. Жамойты захавал) сваю балц-касць. Славян1зацыя балтау у гэтай кантактнай зоне актыуна 1шла да XII-ХШ ст., але не была завершанай i працягвалася у наступныя стагоддз!, набыушы ужо форму беларус!зацьп.

3 другога боку, славяне уб1рал1 у сябе элементы культуры i мовы балцмх народау. 1снавал1 перадумовы, як адзначаюць этнал{нгвь сты, каб на тэрыторьп сучасных Беларус! i Летувы сфарм!равауся адзшы славянок] этнас. Гэтыя перспективы был» зус!м рэальным! да канца XIV ст., да катал{цкага хрышчэння Л!твы.

Яшчэ доуп час сярод славян-прышэльцау заставался значныя астравы мясцовага насельн!цтва, а польск!я медыев!сты Лаумяньск! i Ахманьск! заф!ксавал1 акружаныя л!тоуск1М насельн!цтвам астра­вы сялян уздоуж усяго правага берага Немана ад Гродна да вусця Бярэзшы. Так, вострау старажытнага балцкага насельн!цтва, па-поунены у другой палове XIII ст. прусамьперасяленцам!, захавау-шага да нядауняга часу свой дыялект, меуся у вакол!цах Дзятлава (Гродзенская вобл.).

1стотнай рысай разв!цщ усходн»х славян i балтау на тэрыторьп Беларус» быу зацяжны характар шматукладнасц! ix грамадскай гас-падарк!. Тут у IX—XIII стст., а месцам! яшчэ пазней, ужывал1ся i пераплятал!ся тры асноуныя сацыяльна-эканам!чныя уклады: ро-даплемянны, рабауладальн!цк1 i феадальны, як! паступова станав!-уся пануючым.

У пстарыяграф11 Беларус! у пасляваенныя гады усталявауся стэрэ-атып, паюдле якога сацыяльна-эканам!чныя аднос1ны у IX—^ХШ стст. был! феодальным!, а феадал1зм як фармащдя пачауся на Беларус! менавгга з IX ст. Гэты стэрэатып грунтоуна аспрэчваецца некато-рым» псторыкам». Так, разв!ццё феадальных адносш у жыушых на Беларус! балта^ пачалося пазней, чым у славян. У канцы ХП - пачат-

37

ку ХШ ст. яны тольк! знаходзынся на стадьн складвання раннефеа-дальнага грамадства. Вщавочна, праблемы сацыяльна-эканам1чнай Г1сторы1 IX—XIH стст. яшчэ далёкая ад навуковай распрадаванасць

Вщаць, родаплемянное грамадства на тэрыторьи Беларус! зна-ходзшася да VII ст. на стадьн ваеннай демакратьи. У 1м ужо быт зародк! будучай сацыяльнай няроунасцк грамадск! падзел працы, а таксама патрыярхальнае рабства узятых у палон шшапляменнхкау. Гэтьш зародш атрымл{ваюць далейшае развщцё у VII-X стст. ва у"мовах масавага рассялення славян сярод старажытных балцюх i фша-угорск1х ялямёнау. На тэрыторьн Беларус! знойдзена звыш 40 скарбау таго часу, назапашаных багатай знаццю.

Дынам1ка развщця славян i балта^ была такая, што цяжка выс-ветл!ць, кал! канчаецца ваенная дэмакратыя i пачынаецца феа-дал!зм. Утваралася шматукладнае грамадства, дзе феодальны уклад паступова пераважау над 1ншым1 (родаплемянным i раба^ла-дальшцк1м). Сацыяльная рознаукладнасць - характэрная рыса. MHorix грамадствау, як^я у ceaiM разв1цщ выйшл! за межы перша-бытнай абшчыны.

1снуюць сведчанн{ аб вял^кай молькасц} рабоу з кра!н Усходняй Еуропы, у тым Л1ку славянсюх, у IX—X стст. Але адсутшчаюць даныя аб значным выкарыстанн! працы рабоу у сельскагаспадар-чай вытворчасц!. Праца рабоу тут, вщавочна, не магла канкурыра-ваць з працоунай дзейнасцю вольных земляробау.

Асноуны пласт старажытнабеларускага грамадства складал! ся-ляне. Яны сялш!ся у невял1к!х сёлах-"весях". Адм{шстрацыйным i рэлНйным цэнтрам некальк!х весяу было вял!кае сяло-пагост. Жыллём служыл! невял1к1я наземныя зрубы, радзей - паузямлянк!. У кутку ля уваходу размяшчалася н!зкая гл1наб5тная печ без трубы, якая тапишея "па-чорнаму".

Сялянская гаспадарка ("дым") вялася сям'ёй. Спачатку гэта была вял!кая патрыярхальная сям'я, ц{ "дворышча", кал! бацьк! i ix жана-тыя сыны сумесна вял! гаспадарку на зямль Вялш^я семЧ месцам! захоувал!ся на Беларус! на працягу некалыох стагоддзяу феадальнай эпох!. У другой палове тьюячагоддзя наз!раецца працэс распадзення вял!К1х сем'яу. Жанатыя сыны аддзяляюцца ад бацькоускай гаспа-дарю i утвараюць малыя семЧ, як!я вядуць самаетойную гаспадарку.

38

Для гаспадарчага жыцця вясковай сям'! бы^ характерны нату­ральны уклад. Сельск! жыхар сам задавальняу свае асноуныя патрэ-бы. Сяляне не толък! выраблял! у"се неабходныя прадукты харчаван-ня, але прал! i ткал!, шыл! адзенне i абутак, будавал! жыллё i гаспа-дарчыя пабудовы, рабш! няхггрую мэблю, посуд i т.д. Разам з тым частку неабходных прылад працы, шструментау, упрыгажэнн! сяля-не набывал! у рамесшкау i дробных гандляроу, абменьвал! k на вырабленыя у сваей гаспадарцы прадукты харчавання.

Земляробчае насельнщтва было аргашзавана у абшчыны (^верв", "гранада"). Яны складагися з yck сем'яу адной або не-кальшх вёсак. Абшчына вышивала адм1н]страцыйныя i судовыя фун-кцьн. Яна прыйшла на змену бацькоускаму роду, як! распадауся. Абшчынтк! был! звязаны пам!ж сабой кругавой парукой (сумеснай адказнасцю) за злачынсгвы, учыненыя на яе тэрыторы!, кал! злачын-ца невядомы, накрывал! нанесеныя гаспадарцы ц! рэчам уладальтка страты, супольна адказвал! за выкананне дзяржауных, а потым i панск!х пав!ннасцей. Паступова абшчына нападала пад "апеку" феа-далау, як!я выкарыстоу'вал! яе арган!зацыю ва уласных гнтарэсах. Абшчына была уладальн!цай ворнай зямл!, на якую яшчэ не распау"-сюдзшася уласнасць феадала, лясоу i вадаёмау. Агульным! намаган-ням! расчышчал! новыя плошчы пад раллю. На працягу мнопх ста-годдзяу эпох! феадалому гаспадарка сялян вялася на землях, як!я належал! сельскай абшчыне. У ей спалучалася абшчыннае валодан-не зямлёй з !ндыв!дуальным вядзеннем гаспадарк!. Ворныя земл! был! у карыстанн! асобных двароу. Час ад часу абшчына рабша k перадзел. Сенажац!, лясы, вадаёмы был! $ сумесным карыстанн!. Абшчына садзейн!чала згуртаванню сялян у !х аднос!нах з феада-лам!. Сяляне бьи! зац!каулены у яе захаванн!. У пэунай меры у гэтым был! защкаулены i феадалы, як!я выкарыстоувал! кругавую паруку для стараннага выканання сялянам! панск!х пав!ннасцей.