Стан асветы. Кн1гадрукаванне

Разв1ццё асветы у" другой палове XVII—XVIII етст. адбываяася У вельм! неспрыяльных умовах. У канцы XVII ст. асвета станов!цца

597

манаполшй каташцкаи i ушяцкай цэрквау, беларуская мова была выцеснена з шсьмовага ужывання польскай.

Агульнаадукацыйнае значэнне бращох школ у гэты перыяд было нязначнае як з-за ix нешматлисасщ, саслоунай абмежаванасц!, так i з-за панавання рэшгшнага светапогаяду у праграме гэтых школ. Най-болъш вядомым! был! Магшёуская i Попацкая брацюя школы. Восем гадоу (1656—1664) прысвящ'у дзейнасщ у Полацкай брацкай школе выдатны прадстаушк беларускай i рускай грамадска-палггычнай i фшасофскай думш С!мяон Полаща. У канцы ХУП або j? пачатку ХУШ ст. болъшасць брацюх школ спынша свае юнаванне.

У канцы XVII ст. школьная адукацыя сканцэнтравалася у асноу-ным у руках розных манасюх ордэнау". Найбольш густую сетку csaix школ у Беларус! мел! езупы. Цэнтрам адукацьп i навую на Беларус! была Вшенская езущкая акадэм!я, якая мела статус yni-верс1тэта. Яна славшася ва Усходняй Еуропе талентам i вучонасцю ш^рага ceaix выкладчыкау i выпуски 1коу, сярод ямх М. Сматрыцк!, С. Полаща, А. Каялов1ч, А. Ал1заров1ч, М. Сарбеуск!, М. Пачобут-Адлянщк!, С. Юндз1п, Ж. Жьш1бер, А. Снядэща. 3 роспускам Ор-дэна езуггау акадэм!я перайшла пад апеку Адукацыйнай камю11, была пераутворана у школу новага тыпу is 1781 г. называлася Галоунай школай ВКЛ.

Карыстаючыся шырокай пал!тычнай i матэрыяльнай падгрым-кай з боку каралеускай адм}н{страцьн, польсмх магнатау i вышэй-шага каталщкага духавенства, езу{ты адкрьш да сярэдз!ны XVII ст. на тэрьггоры! Беларус! вял1кую колькасць 1ншых навучальных уста-ноу. Так, напрыклад, за кошт шчодрых дароу Стэфана Баторыя i Уладзюлава IV, магнатау Радз1в1пау, канцлерау Льва Caneri i Апнскага, етскапа Сангушк! i шшых узшклг школы пры eayiuxix калепях у Полацку, Нясв!жы, Оршы, Бабруйску, Менску, ГОнску, В^цебску, Гародн!, Наваградку, Маплёве. Невял1к!я школы шнавал! пры езу!цк1х рэз!дэнцыях i мю!ях у Кшмав1чах, Жодз1шках, Юрав1чах, Барысаве, Мсцюлаве, Чачэрску, Лазов{чах, Расне i шшых мястэчках i невял!их гарадах.

Большасць навучальных устаноу был! 3—5-класнымк Навучан-не у кожным класс працягвалася год. На працягу двух стагоддзяу у ix выкладауся традыцыйны курс "сям! вольных мастацтвау"

598

("трьдаум" — граматыка, рыторыка, дыялектыка; "квадрыум" — арыфметыка, геаметрыя, музыка i астраноьпя). Выкладанне вялося на лацшскай мове. У ХУЛ—ХУШ стст. у асобных школах было уведзена вывучэнне замежных моу i у некаторых з ix для прыцяг-нення большей колькасщ вучняу уводзшася беларуская мова.

На чале кожнай езущкай школы стаяу^ рэктар i яго памочшк — прэфект. Доступ у навучальныя установи быу адкрыты для хлоп-чыкау са шляхты i багатых, знатных сем'яу гараджан. Ствараючы школы у Беларуш, езуггы менш за усе* клапацшюя пра пашырэнне асветы сярод шыромх колау сельскага i гарадскога насельнщтва. Яны 1гнаравал1 i яго нацыянальныя im-арэеы, i настойл1вую неаб-ходнасць у агульнаадукацыйных ведах.

Увесь змест навучання i уся методыка выхавання у школах быт нак!раваны на тое, каб выхаваць адданых ордэну людзей. У выха-ваучы арсенал уваходзин дэмагог!я схаластычных дыспутау, суро-выя пакаранн! вучняу, знвшн! бляск масавых шэсця^ i тэатральных прадстауленняу, ганент на нязгодных. У параунанш з Рэнесансам узровень адукацьп прыкмегна зн!31уся. Тая нешматл^кая частка шляхты, якая хацела даць дзецям лепшыя веды, насылала ix за мяжу або наймала замежных гувернёрау.

Нарастание антыкаталщкай anasiiwi сярод гарадскога i сельска­га насельшцтва, няудачы езу1тау на педагаг1чнай тве вымусш! юруючыя колы Рэчы Паспал!тай прыцягнуць да больш актыунай дзейнасц! ун!яцкую царкву. На н!ву асветы ун!яцкая царква уступша яшчэ у першай чвэрщ XVII ст., кал! кароль Жыпмонт Ш прыв1пеем ад 31 сакавжа 1613 г. дау права базыльянам "школы... в Новогрудку, в Менску и по иным местам нашим, где бы се тым иноком пайспособней видело, фундовати и в тых школах учити всих наук, водлуг преможения их языком к грецким и руским". Абавязкам базыльян, як досыць дакладна гаварылася пра гэга у каралеускай грамаце, было лжвщаваць у беларуск!м народзе "не-умеетностъ и неверных речей до веры и до збавеня належачих, так и неспособность до услугованя нам господарю Речи Посполи-той". У 1615 г. дазвол на адкрыццё школ базыльяне атрымал! i ад Папы рымскага Паула У. У канцы ХУП—ХУШ стст. базыльяне мел{ школы у Наваградку, Менску, П1нску, В1цебску, Бярл;щ, Ружа-

599

нах» Магшёве, Полацку, Жыров!чах, Вшневе, Цяцерыне, Талачы-ие, Чарэ!» Ушачах, Барунах.

Базыльянскш школы цалкам успрынял! езу!цкую аргашзацыю. сютэму i змест навучання i выхавання. Найважнейшым адрознен-ием у ix было тое, што базыдьянскш наетаунш! вял! выкладанне на беларускай мове. Ва умовах заняпаду православных бращах шшл гзты факт меу станоучае значэнне. Асно^ны кантынгент вучня^ у базыльянск!х школах складал! дзещ дробнапамеснай беларускай шляхты I гараджан, што прынял! унио.

На педагапчнай шве у Беларус! у другой палове XVII i у XVIII ст. побач з езуггам! i базыльянаш дзешнчал! i шшыя манаск!я каталщшя ордэны. Так, дашнжанцы мел! свае школы у Бел1цы, Чашншах, Уша-чах^ Княжыцах; трын1тарьп — у Оршы, Баб1нав!чах, Бярэещ, Крыв1чах, Маладзечне; кармел1ты — у Глыбошм, Бялын!чах, Радшллг. Некальк! невялшх школ знаходзшася у распараджэнн! манаск1\ ордэнау францысканцау, марыявггак, бернарда!нцау.

М1ж тым змешл, якля адбывалюя у эканам!чным жыцц! Рэчы Оаспалшш у другой палове XVIII ст., i перш за усе уцягненне памешчыцкай гаспадарш у таварна-грашовыя аднос!ны, pa6mi не-абходнай рэарган!зацыю школьнай справы. Першая нясмелая рэ-форма школы аднос1цца да 40-х гадоу XVIII ст., кал! адзш з прагрэс1уных прадстаун1шу польскай асветы С. Канарсю узяуся за пераутварэнне школ манаскага Ордэна шярау, членам якога быу сам. У Беларуа п!яры з'явшюя у 20-я гады XVIII ст. У л!ку першых навучалъных устаноу", адкрытых iMi, был! школы у Шчучыне, Гера-нёнах, Воранаве, Расонах, Зэльве, Лщзе, В1цебску. Арган1заваны яны бьш у асноуным на узор esyiuKix. У школы прымалюя дзещ розных слаёу насельнщтва, уключаючы сялян. Навучанне было бяс-платнае, але-за гэга сироты i дзещ з бяднейшых слаёу насельн!цтва пав!нны был! выконваць пэуныя манастырсюя работы, абслуго-уваць школы, нанесены для дзяцей шляхты. Курс навучання у рэ-фарм!раваных тярсюх вучыл!шчах быу разл!чаны на шэсщ> гадоу За гэты час вучн! павшны был! засво!щ> не толыс! суму ведау па гюторы! рэшга i багасло^ю, лац!нскую мову, а таксама абавязковае для будучых дзеячау каталщкай царквы красамоуства. У праграму был! уключаны i новыя прадметы: матэматыка, ф!з!ка, г!сторыя

600

Польшчы i усеагульная псторыя, "палггыка, або азнаямленне вуч-няу з твораш па пытаннях палггычных" i з "мясцовым! законам! i правам}", а таксама польская мова. Рэформа тярск!х вучылиичау са спачуваннем была сустрэта радыкальна настроеным! колам! шляхты. У другой паловв ХУШ ст. п!ярск!я школы па евайму узроу-ню был! ужо лепш за езущюя i абслугоувал! ужо толью маёмныя ела! населыпцтва. Сапврн!цгва пам!ж ордэнам! прывяло да падзен-ня папулярнасщ езуггау. У 60-я гады прых1льн!к! гаспадарчых i палггычных рэформау пачал! патрабаваць больш глыбоюх пераут-варэнняу у гал!не асветы.

Агульная рэформа асветы у Рэчы Паспал!тай адбылася у пачат-ку 70-х гадоу XVIII ст. Юрыдычнае афармленне яна атрымала ва утворанай у 1773 г. Адукацыйнай камкш — першага у Еуропе М!шстэретва народнай адукацы!, а затым у выпрацаваным ей i выдадзеным у 1783 г. "Статуце, прадп!саным кам!с!яй народнай асветы для акадэмш i школ Рэчы Паспал!тай". У дзейнасц! Адука­цыйнай KaMtcii значны удзел прынял! вядомыя польсюя асветн!к! канца ХУШ ст. Г. Калантай, Я. Снядэцк! i !нш. Тон рэформе у ВКЛ задавал! 1аах!м Храптов!ч i Галоуная л!тоуская школа, у прыватнасц! I. Страйноусю, К. Нарбут i шщ.

Статут Адукацыйнай кам!с!1 i мерапрыемствы, яюя ажыццяулялюя ею у гал!не асветы, насш! у цэлым прагрэе!уны характар. Школа набывала свецк! напрамак i ад К1раун!цтва ею адхшялася духавенства. Са школы выганял!ся схаластыка i тупое завучванне. Выкладанне тэалоги у сценах школ было забаронена. У навучальным плане значнае месца адводзшася прадметам ф!з!ка-матэматычнага цыкла, прыродазнаучым навукам. Гуман1тарныя предметы был! прадстаулены у праграме польскай i лацшскай гра-матыкай, геаграф!яй, г!сторыяй, заканадауствам, "маральнай наву-кай", лог!кай, пал!тэканом!яй, рыторыкай.

Адукацыйная кам!с!я за 20. гадоу сваей дзейнасщ адкрыла 20 школ: у Гародн!, Ваукавыску, Барунах, Шваградку, Шнеку, Бярэсц!, Жыров!чах, Нясв!жы, Слуцку i !нш. Гэтыя школы з'яулялюя сярзд-няй ступенню навучання. Паспяховае заканчэнне любой з !х давала права на паступленне у вышэйшую навучальную установу.

Рэформа асветы у Рэчы Паспалотй супала з л!квщацыяй у 1773

601

г. Ордэна езупау. Гэга дазволша перадаць справу к!раунщтва асве-тай у рую спецыяльнага урадавага органа разам са школам!, манастырам!, маёнткам!, грашовым! кашталам!, ятя належал! езуггам. Разам з тым з-за недахопу падрыхтаваных настауткау Адукацыйная кам!с!я вымушана была выкарыстоуваць былых чле-нау Ордэна esyiray. Для падрыхтоуЧа настауткау пры Галоунай школе у BinbHi была створана настаушцкая семшарыя.

Натуральна, што пры тагах умовах Адукацыйная кам !с!я павшна была сусгрэць сур'ёзныя цяжкасщ i супрацьдзеянне езу{тау". Яе eisraapbi (шспектары) у справаздачах аб наведванн! школ адзначал!, што настаунш1-манах{, рэктары i прэфекты вучыл5шчау {гнаруюць Статут i працягваюць працаваць пачугарому.

Рэформа асветы адпавядала {нтарэсам nparpaciy^ibix иолау шлях­ты Рэчы Паспалггай. Аднак яе рэальнае ажыцця^ленне, асабл1ва у гал1не пачатковага навучання, было вельм! цяжкай i амаль непасшьнай задачам, пакольк! сапраудным! гаспадарам! жыцця гра-мадства заставалюя недальнабачныя прыгонн1ю-феадалы. 1мкненне рэфарматарау даць народу хоць бы м!н!мум карысных ведау заста-лося тояьк! добрым камерам, пакольк! у шиолах, што знаходзшюя пад наглядам памешчыкау, улада i дух царквы не был» пах1снуты.

У пачатку 80-х гадоу у той частцы Беларус!, якая знаходзшася у складзе Рэчы Паспалггай, нал1чвалася больш як 200 пачатковых школ, у яюх навучалася каля 2500 чалавек. 3 ix 30% был! дзецьм! сялян, астатн!Я належал! да памешчыцкага саслоуя, шляхты. Наву-чанне сялян было абмежавана рамкам! пачатковай школы, а яго змест па-ранейшаму вызначауся, галоуным чынам, каталщюм ду-хавенствам. Намаганн! Адукацыйнай KaMicii даць пачатковай шко­ле свецк! напрамак натыкал 1ся не тольк! на адсутнасць падрыхтава­ных настаушкау, падручн!кау, памяшканняу, але i на прамое прощдзеянне прыгонн!кау.

Сярод навучальных устаноу Беларуе5 асабл!вай yeari заслугоува-юць школы, заснаваныя у Гародн! юраун!ком Гарадзенскай эканом{! Антошем Тызенгаузам: медыцынская, ветэрынарная, акушэрская, чарчэння i малявання, ф!нансавых кантралёрау, каморн!кау, мастац-ка-тэатральная i 1нш. Гэга был! першыя навучальныя установы тако-га тыпу у Рэчы Паспал!тай. 1х дзейнасць служыла далейшаму

602

развщцю адукацьп, навук! i мастаптва, пашырэнню асветнщюх щэй. Асабл!вае значэнне гарадзенсюм школам придавала тое, што вучьинея у ix пераважна дзец! беларусюх прыгонных, яюя паходзш з асаб!етых маёнткау мецэната у Паставах, Быцен! i на Палесс!. Для выкладання Тызенгауз sanpaciy высокаквал!ф!каваных спецыялютау з Францьп i Ггалн. Гэга был! гарачыя прыхшьнш Асветнщтва. Так, будаушчую школу узначалгу ггальянск! архпэктар Д.Сака, як! узвёу^ у Беларус! некальк! палацау. Заснавальшкам i к!раун!ком гарадзенс-кай медыцынскай школы (акэдэмп) быу французсю натуралкл; вучо-ны з еурапейскш тем Ж.Э. Жыл1бер.

Сярод беларуоох навучальных устаноу ХУШ ст. заслугоувае уваг! Полацкая калепя (у 1812 г. ператворана у акадэм!ю з правам! ун!верс1тэта). Яна знаходзшася у руках eayiray, яюя даякуючы падт-рымцы Кацярыны II захавал! свае паз!цьп у Беларус! наваг пасля скасавання Ордэна у 1773 г. У калегп на давал! высоюм узроун! было паета^лена выкладанне моу, паэтык! i рыторыю, мастацк!х дысцыпл!н. Пры калеп! был! узведаены будынк! музея (калекцы! манет, усходн!я i антычныя рэдкасщ, больш чатырох тысяч адопвак з бронзы), карщннай галерэ! (калекцыя вучнёуск!х творау) i тэапра. Хутка павял!чвалася б!бл!ятэка. У канцы ХУШ ст. яна стала буй-нейшай на Беларус! (40 тыс. кн!г). 3 1787 г. пры калегп дзейшчала друкарня, якая выдавала падручшю i раи!г!йную л!таратуру на польскай, лащнскай, рускай, французскай, нямецкай мовах i латгальск!м дыялекце латышскай мовы.

У цэлым школа i педагапчная думка другой паловы XVII— XVIII ст. на Беларус! разв1валася праз барацьбу рэл!пйнага i свец-кага асноу, асветн!цтва i абскурантызму, рэакцы! i пра1рэс!уных плыняу'. Важным этапам у разв{цц! асветы з'явшася дзейнасць Аду-кацыйнай кам!с!!.

3 другой паловы XVII ст. беларускае к!рылаускае кн!гадрука-ванне устушла 5^ паласу заняпаду. Рэзка змяншаецца колькасць брацк!х друкарняу i выпуск друкаванай кн!п. Часовае ажыуленне дзейнасц! магшёускай Багаяуленскай друкарн! — апошняй брацкай друкарн! у Беларус! — адбьшося у канцы XVII ст., кал! брацтва перадало яе таленавггаму гравёру Макс!му Вашчанку.

М. Вашчанка першым пачау ужываць у клрылаускгм беларуск!м

603

кшгадрукавант гравюры на медзк 3 шшых гравёрау i ксшографау Багаяуленскай друкарн! вядомы сын М. Вашчата Васшь, неша Афанасш i Фёдар Аяпнейка. У пачатку XVIII ст., кал! па рашэнш брацтва М.Вашчанку было забаронена займацца друкарск1М1 справам i, знешш выгляд выданняу значна пагоршыуся. Друк стау неахайны, дойна дзесящгоддзям! ужывалюя старыя, зношаныя i гташкоджаныя. Тэматыка друкаванай KHiri замыкаецца у вузюх рам­ках лпурпчных выданняу.

У XVIII ст. Багаяуленская, Супрасльская i Гарадзенская друкарш выпусцин некалью выданняу для русих раскольн1кау. Стараверская абшчына у Беларуси паспрабавала наладз!ць сталае друкаванне раскольн!цкай лтаратуры.

3 канца XVII ст. беларускае нацыянальнае кшгадрукаванне цал-кам канцэнтрувцца у сценах Супрасльскага базыльянскага манас-тыра, дзе было выпушчана 420 выданняу*, з ix беларуск{х К1рылаус-кага шрифту — каля 60. У 1713 г. Супрасльская друкарня дамаглася каралеускага прывшею i зацвярджэння Рымскай кангрэгацьн. На Замойскш царкоуным саборы 1720 г. яна атрымала манапольнае права на вьщанне лпурпчнай ун!яцкай лггаратуры. Гэга паставша яе у сгтрыяльныя умовы, дазволша пашырыць яе i выпускаць выданн! вяткш{ тыражам]. Самым выдатным к!рылауск!м выдан-нем Супрасльскай друкарн! можна л!чыць "Лекс1кон" (1722). 3 ка-роткай прадмовы у кн1зе вадаць, што прычынай выдання слоунлка з'яулялася пагалоунае невуцтва ун!яцк!х святароу у царкоунасла-вянскай мове. Над афармленнем icuir працавау умелы гравёр Лявонцш Тарасев1ч. Супрасльская граф!ка уяуляе прыклад творча-га пераасэнсавання барока на нацыянальнай глебе, сведчыць аб высокой ступеш самавызначэння беларускай школы графш! i уяу­ляе сабой арыгшальную з'яву мастацтва беларускай к!рылаускай KHiri. Друкарня дзейн!чала да 1795 г. Яе выданш адыграл! знач-ную ролю у развщц! нацыянальнай культуры ХУШ ст.

Ктжны рынак Беларус! у канцы XVII — сярэдзше XVIII ст. быу напоунены рэл!гшнай Л1таратурай на лацшскай, польской i царкоу-наславянскай мовах. Д>укавалюя у асноуным трактаты па схалас-тычнай фшасоф!!, жыцц} святых, рэл!г{йна-марал1затарск1я i рэл!пйна-палем!чныя творы, календари, гтанепрык! у гонар вяль-

604

мож i, урэшце, машфесты, пастановы i шшыя дакументы варагую-чых магнацка-шляхещах партый. Свещая KHiri каштавшп дорага i на беларускай мове не выдавалшя. Б1бяиггэю мелюя толыа у буй­ных манастырах i палацах магнатау, ix зборы был! недаступны шырокаму колу чытачоу.

Пашырэнне асветнщюх щэй садзейшчала развщцю друкарека-выдавецкай справы. Kani у першай палове XVIII ст. у Беларуси шнавал! толыа дзве друкарш (Магшёу, Пшск), то у другой палавше — ужо адзшаццаць: па тры у Гародт i Магшёве i па ад ной у Менску, Нясв1жы, Полацку, Слошме, Шклове. У адрозненне ад часоу контр рэфармацы! у эпоху Асветн1цтва свецкая л!таратура пераважала над рэлтйнай.

У другой палове XVIII ст. у Беларус» з'явш1ся першыя перыя-дычныя выданш. Гародня стала трэщм горадам Рэчы Паспалггай (пасля Варшавы i Вшьш) i першым правшцыяльным цэнтрам, у якш выходз1у свой друкаваны орган. Гэга была "Gazeta grodzienska". Яна сведчьщь пра 'иикненш прадстаун1коу мясцовага Асветн1цтва (А.Тызенгауз) узняць разумовы узровень шляхты, уздзейн1чаць на яе у радыкальным напрамку. Першыя нумары газе­ты убачыш свет у 1776 г. У перадавых артыкулах крытычна абмярко5^вал!ся надзённыя грамадска-пал!тычныя праблемы (на-прыклад, аб прыгнёце на захопленых Прус1яй землях), што для таго часу было з'явай ушкальнай. Па патрабаванню караля у Гародн1 yвялi пасаду газетнага цэнзара.

3 Гародняй звязаны яшчэ два перыядычныя выданы! XVIII ст. У 1792 г. тут неша час выдавалшя "Wiadomosci Grodzienskie" — орган Таргавщкай канфедэрацьп. На працягу 1796—1797 гг. у Гародш выйшл! першыя 52 нумары газеты "Kurier Litewski" (no-тым перанесена у Вшьню). У дадатках да яе часта публ1кавал!ся паведамленн! з розных куткоу Беларус!.

Так1м чынам, у другой палове XVIII ст., пасля контррэфарма-цыйнага застою, у С1стэме адукацьп i кн1гадрукавання Беларус! наступ1у перыяд ажыулення, выкл!каны уплывам асветн!цюх |дэй.

605

ЛЕКЦЫЯ 36

Л1ТАРАТУРА I МАСТАЦТВА ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XVII—XVIII ст.

* Jlimapamypa.

» Тэатр. Музыка.

* Архшэктура.

» Выяуленчае мастацтва.

—- Лпгаратура ---

Беларуская лпаратура у другой гталове XVII—XVIII стст. разв!валася у велым неспрыяльных умовах узмацнення нацыяналь-на-рэлтйнага прыгнёту, палашзацш вярхоу грамадства, звужэння сферы ужывання беларускай мовы. Яны стрышпвал! развщцё на-цыянальнай л!таратуры, якая стала, за рэдюм! выключэння!Ш, рукашснай i анан1мнай. Шмат з яе помшкау да нашага часу не дашшп або яшчэ не знойдзены, а вядомыя творы з цяжкасцю пад-даюцца дакладнаму датаванню i лакшпзацьп. Большасць мясцовых аутарау nicani на польскай, лац!нскай, стараславянскай мовах, а з 70-х гадоу XVIII ст., кал! 6enapycKi? земл! стал! уваходзщь у склад Pacii, таксама на рускай мове. З'яв1я1ся творы двухмоуныя (бела-pycica-S'KpaiHCKiR, беларуска-польск!я), як!я адначасова належаць дзвюм суседн}м л}таратурам. У шматмоунай л1таратуры Беларус! уласна беларуская лгеаратура складала тольм частку — болып значную — у другой палове XVII — першай палове XVIII ст. i менш значную у часы Асветн1цтва.

Беларуская лп-аратура другой пало вы XVII—XVIII стст. мела пераходны характер. У ей адбывауся складаны працэс пераходу ад сярэдневяковых 1дэй i мастацшх форма^ да 1дэй i формау новага часу. Лтгаратура станавшася усе больш свецкай i дэмакратычнай. Адм1рал1 адны жанры (летапюы, палем!чная i жыцшная проза, панепрычныя вершы) i нараджадша _шшыя (песенна-1нтымная л)рыка, гумарыетычная i парадыйна-сатырычная паэз!я, 1нт^рмедыя, камедыя). Кн1жная старажытнабеларуская мова пасту-пова змянялася новай Л1таратурнай мовай, якая ужо абап!ралася на жывую, гутарковую мову. Аднак пакольк! адсутн{чала друкаваная

606

трыбуна, пакольк! лпаратура заставалася пераважна рукашснай i анашмнай, выпрацоука новых агульных формау адбывалася доуга i пакуиива. Кожны аутар абагарауся яшчэ на гаворку сваей роднай мясцовасщ, злоужывау запазычанням!. У вышку пераходны перы-яд, яю у суседН1х рускай i польскай лггаратурах заняу паустагод-дзя, у беларусау зацягнууся прыкладна на паутара стагоддзя.

У развщщ беларускай лпаратуры пераходнага перыяду выразна вьщзяляюцца два этапы. На першым этапе — другая палова XVH ст. — першая трэць XVIII ст. — вядучым мастащам напрамкам (сты-лем) шматмоунай лггаратуры Беларус! i беларускай Л1таратуры, у прыватнасцд, slgj^a^6j^Ka, якое спалучала у сабе рэнесансныя i сярэдневяковыя традыции. У адрозненне ад рэнесансу прадстаун1м гэтага напрамку апелявал! не да розуму, а да пачуццяу чалавека, яго веры у звышнатуральныя сшы. Для творау барока характэрныя шматзначнасць, метафарычнасць, кантраснасць, парадаксальнасць, сумяшчэнне несумяшчальнага (узнёслага i Н1зкага, трапчнага i кам1чнага). Перавага аддавалася вонкавай форме, якая рабшася усе больш ускладнёнай i вычварнай. У адрозненне ад рэнесанснай лпаратуры, якая паказвала чалавека цэльным i паслядоуным, герой л1таратуры барока унутрана раздвоены i супярэчл1вы. MicraiKa у 1м бярэ верх над розумам, анарх!зм — над пачуццём абавязкау i гра-мадзянскасцю, neciwisw — над верай у будучыню.

Аднак як мастацкае светауспрыманне барока значка шырэй, чым щэалог!я контррэфармацьи. Для барока не был! чужыя такса-ма гумащстычныя, асветнщк1я тэндэнцы!. Пры усей сваей 1дэа-Л1стычнасц1 эстэтыка барока з'явшася крокам наперад у мастащам развщщ Беларус!,

Беларускаму барока уласц1выя розныя щэйныя i фармальна-сты-лявыя тэндэнцы}, розныя "шц1яР. Дря "высокага", часцей за усе эл}тарнага, феадальна-арыстакратычнага барока, характерны рыта-рычная прыузнятасць, ускладнёнасць формы, с1мвал1чнасць. Тво-ры "сярэдняга" стылю задавальнял! эстэтычныя запатрабаванн! збяднелай шляхты i гараджан. На гэтым "узроун!" акты^на зас-войвал!ся заходнееурапейсюя традыцы!, аднак не гублялася сувязь i з роднай глебай. Урэшце, юнавала "н!зкае" барока, народнае i напаународнае па сва1м змесце. Яно было представлена 1нтымна-

607

пеееннай л!рыкай, парадыйна-сатырычнай паэз!яй, !нтэрмедыям1, батлеечным! п'есам! i сатырычнай прозай. 3 "высоты" барока звя-зана старая традыцыя беларускай л!таратуры, з "сярэденм" i "шзкш" — новая, найбольш для яе перспектыуная.

Ля вытокау "несур'ёзнай" прозы у беларускай лггаратуры стащь прамова "Мялешю" i "Jlicr да Абухов!ча". У гэтых творах першай паловы XVTI ст. ужо прыкметяыя асобныя рысы новага мастацкага напрамку барока, таму ix разглядаюць як этапныя з'явы у ricropbii беларускай лггаратуры.

Найбольш щкавым! помнисам! парадыйна-сатырычнай прозы другой паловы XVII — першай паловы ХУШ ст. з'яуляюцца "Гра-мата, шсаная да святога Пятра", "Казанне рускае", "Прамова русша", "Прамова руеша аб нараджэнш Хрыста", "Казанне рускае сх!зматычнае". Гэтыя творы парадз1равал! канан1чную л!таратуру, у першую чаргу Б1бл»ю, пазбауляючы яе арэолу святасц) i, таю'м чынам, был4 нак1раваны супраць щэалоп} контррэфармацыь

Пэунае разв!ццё атрымала таксама псторыка-мемуарная проза, мясцовае летап1санне (вщебсю i магшёуею гарадсюя летап1сы). Да пачатку ХУШ ст. яны пераважна перайнш на польскую мову. Да нашых дзён дайшло нямала дыярыушау мясцовай шляхты — мшскага ваяводы К.3ав1шы, навагрудскага шляхщ»и С. Незабытоускага i 1нш. Гэтыя помн1и уяуляюць значную псторыка-пазнавальную щкавасиь.

Вял}кую г1сторыка-л1таратурную каштоунаець мае арыпнальная хроника, складзеная у канцы XVII — першай палове XVIII ст. жыхарам! Магшёва Траф1мам Суртай i Юрыем Трубн1цк!м. Храналапчна яна ахопл!вае перыяд з 1526 г. да 1746 г. Магшёуская хрошка — тэта адз!ны у ceaiM родзе летатсны твор у славянсюх лгеаратурах пераходыага перыяду.

3 переходным перыядам звязаны першыя прыкметныя крою бе­ларускай драматург!}. Яна была представлена кам!чным1 1нтэрмедыям! (штэрлюдыям!) да школьных драм, яюя ставился на сцэнах мясцовых esyiipcix калег!й (Гародня, Полацк, Орша i шш.). Стваралюя гэтыя драмы выкладчыкам! у адпаведнасщ з канонам! паэтык} i выконвалюя вучням! з нагоды рэлтйных святау (нарад-жэнне, Пасха), публ!чных экзаменау i прыезду знакам1тых асоб. У рол! гледачоу выступал! тыя ж вучт, ix бацыа, мясцовая шляхта,

608

зрэдку простыя гараджане. Прадстауленш служьш уцштарным, дьщактычным мэтам — лепшаму засваенню вучэбнага матэрыялу.

Школьныя драмы шсал! на лацшскай мове (радзей — на польская i стараславянскай). Сюжэты для ix бралюя з Bi&rii (ства-рэнне свету, нараджэнне, мую I уваскрэеенне Хрыста), жыщй свя­тых, антычнай i славянскай псторьи.

Больш дэмакратычным! был! {нтэрмедьп, як!я уключалюя у школьныя драмы "для разрадкГ'. Яны напюаны на больш зразуме-лай гледачу беларускай (щ польскай) мове. Сюжэты }нтэрмедый брашся пераважна з навакольнай рэчагснасщ. Першыя беларуск!я "уетау* ki" у лацшсюя i польски школьныя драмы з'явился яшчэ у канцы XVI — першай паяове XVII ст. У наступны час гэты жанр атрышнвае значнае развщцё. Спачатку гета яшчэ не был! самастой-ныя творы, а беларуск1я сцэнк}, "абрамляючыя" школьную драму i цесна звязаныя з яе дзеяннем. TaKJMi з'я^ляюцца "Размова 1вана са слугой", "Сх1зматык i утят-католш" i тш. Усяго ад езущкага школьнага тэатра захавалася больш як 20 беларусюх i польска-беларуск!х праза1чных i вершаваных {нтэрмедый. 1х дзеючыя асо-бы — селянш, польск! пан, яурэй, казак, цыган, поп, слуга. Аеабшвасцю {нтэрмедый з'яуляецца тое, што яны был! разл!чаны на менш адукаванага гледача.

Значнага разв1цця у часы барока дасягнула беларуская л{рычная паэз!я — духоуная i свецкая. Духоуная л!рыка была прадетаулена рэл1г!йным!, пераважна утяцтмг Нмнам!, псалмам!, дыдактычным! вершам}. Крынщам! для ix з'яулялася Б1бл!я, жыцш святых, апакрыф!чная i царюоуна-рэл1пйная л!таратура.

Найбольш значным! прадстаун1кам{ высокага "шц1яю" з'яулял1ся С1мяон Полацк} i Андрэй Белабоцю, як!я працавал! у другой палове XVII ст. bt спадчына належыць беларускай i рускай Л1таратурам. Гэтыя ураджэнцы Беларус} пашырыл! сярод усходняга славянства, у першую чаргу у Расп, духоуную паэз^ю, панепрычна-геральдычныя вершы, характэрныя для польскага i заходнееура-пейскага барока. Асноуныя творы С.Полацкага i А.Белабоцкага сведчаць, што ix аутары был! 1дэал{стам1, метаф131кам1. Адсюль — культ духоунага, пагарда да чалавечага цела, щэя хуткаплыннасщ i марнасщ зямнога жыцця.

609

У першай палове XVIII ст. адбываецца паступовае адм^ранне духоунай паэзп.

У свецкай л!рыцы другой паловы XVII — першай паловы XVIII ст. знайшл! адлюстраванне злабадзённыя пытанн! часу: сацыяльная няроунасць, бесчалавечнасць феадальнага грамадства, злоужыван-не мясцовых улад. Аб'ектам крытьпа, асмяяння з'яулялюя таксама розныя чалавечыя паром.

"Сярэдняе" i "шзкае" барока прадстаулена у паэзн пераважна песенна-!нтымнай л!рыкай. Больш масавая па узшкненню i распау-сюджваиню, гэтая л!рыка у адрозненне ад "высокай" паэзп была трывала звязана з народная творчасцю, з жывой, гутарковай мовай.

Беларуская любоуная л!рыка — специфичная, характэрная з'ява другой паловы XVII — першай паловы XVIII ст. Яна нараджалася i разв!валася у асяроддз! мяшчанства, збяднелай шляхты. Яе аутарам! был! шкаляры i бакаляры, напа5шрафес1Йныя акцёры i музыканты — усе тыя, хто, вандруючы у пошуках ведау i уражан-няу, зарабля^ сабе на хлеб вершам i песняй.

Працоуны люд, для якога дзверы да шсьма i навук! был! зачыне-ны, жыу вуснай народнай творчасцю. У асноуных фалыслорных жанрах (песнях, легендах, казках) i у творах малога бытавога жан­ру (прымауках, прыказках, прытчах, замовах, павер'ях, загаворах, шэптах; чарах, анекдотах i тш.) адлюстроувалюя усе бак! народна-га жыцця, высмеивал !ся фанабэрыстыя шляхц1чы, суддз!-хабарн!к!, шарлатаны-лекары, л!цамеры-манах!.

Таюм чынам, нягяедзячы на неспрыяльныя умовы, беларуская л!таратура зрабша прыкметны крок уперад. Гэга быу перыяд пера-асэнсаванпя каштоунасцей i традыцый, вылучэння з п!сьменства уласна мастацкай творчасщ, павышэння щкавасц! да народнага жыцця. Ва умовах ао'мшятарскага уздзеяння польскай культуры асабл!ва пленным з'яв!уся зварот да фальклору, жывой гутарковай мовы. У часы барока настушу крыз!с усей с!стэмы старой беларус-кай лгёаратуры. Адначасова выспявал! новыя эстэтычныя з'явы, яюм належала будучыня.

У 40—50-я гады XVIII ст. л!таратура Беларус! уступша у новы перыяд свайго разв!цця. Дабратворны уплыу на яе зрабш! щэ! Асветн!цтва. На жаль, асветшщая павевы не дал! вышкау адразу i

610

не бьыи так!м! адчувальным!, як у шшых галшах культуры. Асноуным! лггаратурным! напрамкам! эпох! Асветнщтва з'яулял!ея класщызм i сентыменташзм. Першы з ix апелявау да чалавечага розуму, друг! — да сэрца, пачуццяу. Але i класщысты, i сентыменталюты был! перакананыя у дзейснаец! мастацкага слова, у тым, што шсьменшк — гэга настаушк грамадства.

Як класщызм, так i сентыментал!зм выразна праявинся у шмат-моунай л!таратуры Беларус! эпох! Аеветнщтва. Беларуск!я творы, на жаль, займал! у ей яшчэ меншае месца, чым у часы барока. Асноунай лггаратурнай мовай тагачаснай Беларуси з'яулялася поль­ская. Тут нарадзшся або жыл! клас!к! польскай лггаратуры Ю. Нямцэв1ч, А. Нарушэв1ч, Ф. Карпшскц Ф. Князьшн, Ф. Багамолец i 1нш. У канцы ХУШ ст. узшкла руская лггаратура Беларус! (I. Са-кольск!, Г. Дабрынш, Л. Энгельгарт i imu.). У Mincny працавау выдатны паэт-лащнют, ajrrap паэмы "Птушыны збор" Mixaui Карыцк!. У дварах магнатау i шляхты пашырылюя французская i нямецкая мовы, на як!х шсал!ся панепрычныя оды i чулл!выя (щлли. На так!м шматмоуным фоне давол! сц!пла выгпядаюць коль-касныя i мастацшя здабытю тагачаснай беларускай л!таратуры, якая была пераважна "плебейскай", сатырычна-парадыйнай, рукашснай, пазбауленай права друкавацца, i анан!мнай. Тады л!чылася, што беларускай прозе i паэзн наканавана тольк! н!жэйшая роля: смяшыць, парадз!раваць "высок!" змест Б!бл!!, аф!цыйных прамоу i казанняу. Як гэга на першы погляд т парадаксальна, якраз на эпоху Асветшцтва, кал! развеялася ноч контррэфармацьп i устанав!уся культ розуму, прыпадае найбольшы крыз!с беларускай паэз!!, драматург!! i асабл!ва прозы (яна была па сутнасц! прадстау-лена тольк! беларуска-польск!м зборнисам анекдотау "Торба сме­ху", складзеным К. Жэрам). Прычыны гэтага крызюу трэба шукаць як ва узмоцненай палан!зацы! мясцовага насельнщтва, так i у пашырэнн! нарматыунай эстэтык! клас!цызму, якая дапускала бела-рускае "прастамоуе" тольк! у "н!зк!х", парадыйных жанрах. Для "высок!х" жанрау (трагедыя, ода) патрабавалася "высокая" польская, лащ некая або стараславянская мова. Моунае "раздваен-не" наз!раецда наваг у творчасц! аднаго i таго ж аутара: у камедый-ных творах К. Марашэускага i М. Цяцерскага ужываецца беларус-

611

кая мова, a ix трагедьн на антычныя сюжэты у адпаведнасщ з эстэтыкай класщызму нагпсаны па-польеку.

Развщцё лггаратуры у другой палове XV111 ст. адбываецца аераважна на свецкай аснове. Лггаратура усе больш вызваляецца ад сярэдневяковых канонау. Лепшыя паэтычныя i драматычныя творы гэтага часу сведчаць, што зацяжны крызгс беларускай лггаратуры паспяхова пераадольвауся. У эпоху Асветшцтва створа-ны помнвд, яия па сва!м змесце i мове ужо цапкам належаць да новага часу.

Щкавым помшкам беларускай лггаратуры другой паловы ХУШ ст. з'яуляецца "Торба смеху". Гэга зборшк беларусмх i польсюх анек-дотау i быляу, пераважна антыклерыкальных па змесце. Некаторыя з ix перарастаюць у расказы.

Цжавыя з'явы адбываюцца у паэзп другой паловы XVIII ст. Зшкаюць адны паэтычныя жанры i узшкаюць {ншыя. Прыпьшяец-ца развщцё духоунага i панег1рычнага вершаскладання, маральна-наз!дальнай паэзп. За рэдк!м выключэннем, у рукапюных зборн1ках ужо не сустракаецца i песенна-1нтымная л!рыка. Затое нараджаец-ца пал1тычная паэз^я.

Адным з найбольш значных творау беларускай паэзп эпох! Асветн1цтва з'яуляецца "Песня беларуск!х жаунерау 1794 г.", нашсаная у сувяз! з паустаннем Т. Касцюшк!. Невядомы нам аутар заклшае узняцца на барацьбу з царсмм сама^ладдзем. "Песня беларуск!х жаунерау 1794 г." нап1сана у цэлым з пазщый шляхец-кай рэвалюцыйнасщ. Гэга першы у беларускай л!таратуры непас-рэдны закл1к да народных мае узяць у рук! зброю, "косы ды янчорт", кабсам!м "выроишцълёсрадзшы", "гордыхгнуцъкарм" знешшх ворагау i унутраных здрадн1кау. Народ абвяшчаецца вяр-шыцелем лесу сваей кра!ны.

Значныя змены адбыл!ся ^ другой палове XVIII ст. у беларускай драматург!!. Разам са школьнай драмай зн!кла звязаная з ею !нтэрмедыя. На яе аснове нараджаецца камедыя.

Дь еярэдзшы XVIII ст. беларуска-польск!я !нтэрмеды! сышл! са сцэн езу!цк!х тэатрау. Рэдк!я выключэнн! ("Пастух, цыган i л!цв!н", "Селян!н i яурэй") сведчаць хутчэй аб дэградацы! жанру. Беларусюя сяляне паказваюцца у ix у карыкатурным святле — як

612

людз{ прымггыуныя, здольныя здзеквацца з прадетауюшу шшых нацыянальнасцей i саслоуяу. Загое беларуская {нтэрмедыя з'яуля-ецца у праваслауных i ушяцюх школах. Для праваслауных i ун!яцк1х 1нтэрмедый характэрны новыя, у мнопм асветнщюя адносшы да беларускага сялянства. У esyiipcix сцэнках цёмны, няз-грабны i грубы мужык нярэдка з'яуляецца аб'екгам асмяяння i MemapcKix павучанняу. Цяпер жа герой-селянш выклжае спачуван-не i ешпатыю. Ён выхода! ць пераможцам у еутыкнешп з ворагаш, ён больш моцны i высакародны. Адпаведна мяняецца i адрас саты-ры — яна наюроуваецца не на праваслауе, а на катал!цызм, польскую шляхту. Ташм чынам, у новых умовах (нтэрмедыя адлю-строувае сацыяльныя бак! жьщця грамадства.

Вальнадумства беларускага народа, яго адмоуныя аднос!ны да артадаксальных рэлтйных догмау праяв]люя у [нтэрмедыях "Селянш у касцёле", "Селянш на споведз»", напюаных на беларус-кай мове. Асветн{цкая вдэя аб натуральнай роунасщ людзвй знайш-ла адлюстраванне у двухмоунай ун!яцкай штэрмедьп "Сляпы, хра­мы, потым пан i щвун", паказанай на сщне Жыровщкай базыльян-скай школы у 1751 г.

Лепшыя 1нтэрмеды1 50—60-х гадоу^ падрыхтавал! з'яуленне шма-тактнай беларускай камедьй i трагедьа. Першыя творы гэтага жанру з'явшюя у 80—90-я гады XVIII ст. у Забельскай дамшканскай калегп, якая была тады значным цэнтрам лпаратурна-тэатральнага жыцця на Полаччьше. Выкладчыкам! рыторыш, паэтык! i фшасофп працавал! туг асветшк! Каэтан Марашэуск!, Mixain Цяцерск! i 1гнацш Юрэв1ч. Для школьнага тэатра mi нап1сана некальк! траге^ дый i камедый на польскай мове. Найбольш значным} творам! за-бельскага рэпертуару з'яуляюода польска-беларуская перапрацоука М, Цяцерсюм камеды{ Ж. Мальера "Доктар па прымусу", у яиой вельм} арыг!нальным1 з'яуляюцца беларуск!я сцэшо, i "Камедыя" К. Марашэускага, дзе двое з трох вядучых персанажау размауляюць на беларускай мове, якая апавядае пра цяжи лес селянша Дзёмкл.

Тагам чынам, неспрыяльныя умовы 1стотна пауллывал! на праще развщця беларускай л1таратуры другой паловы ХУЛ—ХУШ стет.: замарудзш! яго, дэфарм!равал1, пазбавш! мнопх звенняу. Л1таратура стала пераважна рукатснай i анан!мнай, шго адмоуна адбшася на

613

колышсщ i мастацюм узроуш творау. Але ж тыя умовы вымушал! лггаратуру арыентавацца на народнага чытача, народную паэтыку. У другой палове XVDI ст. пад уплывам щэй Аеветшцтва працягва-лася фарм1раванне новай беларуекай лггаратуры. Яно адбывалася на новым щэалапчным i моуным грунце.