Шлях вял1кага княства лггоускага да пал1тычнага л1дэрства ва усходняй еуропе

* Дынастычная барацьба. Крэуская унт. Вострауекае пагаднен- не.

» Унутраная i внешняя палтыка Bimayma,

* "BwiwH ваша" супрацъ Ордэна. Грунвамьдская 6imea

Дынастычная барацьба. Крэуская ушя, Вострауекае пагадненне

Смерць Альгерда парушыла палгсычную раунавагу у" ВКЛ. ПамЬк прадстаушкам! вялжакняжацкай сям⁷i пачынаецца барацьба за уладу. Штуршксш для яе стала заняцце вял1какняжацкага пасада малодшым брагам у абыход старэйшых.У свой час Альгерд быу жанаты два разы: першы раз на Марьи Вщебскай, друг! - на Улья­не Цверскай. Ад адной i другой жонак было у яго 12 сыноу. Пры яго жыщц яны атрымал! удзелы у розных частках кра!ны, i на гэтым трымалася пал!тычнае адз!нства вял!кай дзяржавы. Аднак пам!Ж гэтым! дзвюма гал!нам1 Альгердавё роду 1шло сапершцтва. Пасля яго смерц}, насуперак традыцьп, паводле ямой спадкаёмцам пав!нен быу стаць старэйшы сын ад перш аи жоню Андрэй, вял1к1м князем быу абвешчаны старэйшы сын ад другой жонк! Ягайла. Чаму Альгерд аб'яв!^ сва!м спадкаёмцам не Андрэя, а Ягайлу -гэга адна з загадак г»сторьн. Даследчыю бачаць у гэтым вынш !нтрыг другой Альгердавай яюню - Ульяны, якая прагнула бачыць уладаром Вял^кага княства свайго сына Ягайлу.

Ягайяа не стау пераемн!кам Альгерда у аб'яднанн! ycix руск1х зямель вакол Вшьш. Гэга тлумачыцца у^утрыпал1тычным1 супя-рэчнасцям! (дынастычнай барацьбой за вял1какняжацк1 трон з род­ным братам полацюм князем Андрэем Альгердав1чам) i складаным знешнепалтычным сгановшчам (актыв!зацыя захопн^цкай nani-тык! Ордэна, абвастрэнне аднос!Н з Маскоусим княствам).

Супраць завяшчання Альгерда выступш старэйшыя браты Ягай-лы. У краше успыхнула барацьба за уладу. Ягайла звярнууся за

219

дапамогай да татар i крыжакоу'.У Тэутонсюм ордэне тльна на-з!рал! за падзеям! у Лггве. Пал!тычны крьшс у княстве адкрывау магчымасць для {нтрыг, яюя мапп яшчэ мацней штурхнуць Лггву у полымя мшусобщы.

Пращушкау Ягайлы узначал$ полацю князь Андрэй, найбольш незадавсшены размеркаваннем улады, як! шукау падтрымк! у пау-ночнай t усходняй Pyci. Не прыняушы клятвы новаму гаспадару, ён адпрауляецца за падтрымкай у Пскоу. Там яго чакае расчараванне. Пскоу, аслаблены вайной з крыжакам!, не рашаецца падняць зброю на ВКЛ. Тады шлях Андрэя Полацкага ляжыць у Маскву да Дзмпрыя 1ванав!ча, як! стане вядомы пазней як Дзмггрый Данск}. MacKO^CKi гаспадар не забыуся, як Альгерд разам з Андрэем уда-рыл» кап'ём у браму Масквы. I вось Андрэй перад jm. Дзмггрый прыняу яго i у надзе! распал1ць вогшшча м1жусобнай барацьбы у ВКЛ абяцау падтрымку. Аднак на сур'ёзную вайну з л^тоускай дзяржавай ён не адважыуся: "Мамай яростю дышит на всех нас ". Мы не маем шяк!х сведчанняу аб намеры князя Дзм1трыя дапама-гаць Андрэю у змаганн! э Ягайлам. Затое маско^ск! князь выкарыс-тоувае яго вайсковы вопыг.

Андрэй, адкрыта стаушы прыхшьн1кам Масшускай Pyci, прыня^ удзел у яе барацьбе супраць мангола-татар. У 1378 г. ён дапамагае маскоускаму князю разб!ць ix полчышчы на рацэ Вожы. Як свед-чыць "Хрон1ка лтоуская i жамойцкая" ён прывёу "войска вял!кае" на Куткова поле. Са сваей дружынай прышоу i яго родны брат Дзм1трьш Бранск!. Ix стрыечны брат Дзмпрый Баброк-Валынск! ста-яу на чале засаднага палка, як! практычна вызначыу зыход б!твы на карысць pycidx войск. Перад самай б{твай маскоуси князь правёу нараду, на якой Андрэй Псшацк! прапанавау перайсц! Дон: "Аще пребудем зде, слабо будет воинство, еще мы на ону сторону Дона переведемся, крепко и мужественно будет". Дзмггрый згадз!уся з довадаш полацкага князя, i войска пераправшася цераз Дон. I ^ далейшым Дзм1трый прыслухоувауся да парад Андрэя.

8 верасня 1380 г. "...соступгпиеся обе силы великих на бой и бысть брань крепка и сеча зла зело... ". Андрэй камандавау полком правой рукг, ят адбгу усе атакг татарау, вымусгу ворога ад-стутцъ, чым спрыяу огульной перамозе рускгх войск. "О соловей,

220

летняя птща, вот бы тебе, соловей, пеньем своим прославить великого князя Дмитрия Ивановича, князя Владимира Андреевича, и из земли Литовской двух братьев Ольгердовтей, Андрея и брата его Дмитрия, да Дмитрия Волынского. Те ведь - сыновья Литвы храбрые, кречеты в ратное время и полководцы прославленные, под звуки труб их пеленали, под шлемами лелеяли, с кониа копья они вскормлены, с острого меча вспоены в Литовской земле ". Вось так узнёсла усхваляу герояу Кулжоускай бггвы аутар "Задоншчыны".

Наяунасць беларусюх дружын у войску Дзмггрыя Данешга мела i палггычнае значэнне. Справа у тым, што на адлегласцьаднаго пераходу ад Кул1кова поля знаходауея саюзшк Мамая — Ягайла, як! з дапамогай Залатой Арды намервауея атрымаць ярлык на вялшае княжанне Маскоускае, са сваей лггоуска-рускай дружынай. Ён -гак i не наважыуся удзелыпчаць у бггве. Можна тодью згадвацца, чаму Ягайла юнуу на волю лесу свайго ардынскага саюзшка, хоць шчога не перашкаджала прыйсщ на дапамогу Мамаю. Хутчэй за усе ён ухшуея ад бою свядома. Можа ён еутыкнууся з моцнай апазщыяй ва Гласным войску, у значнай частцы праваслаунай, якая спачувала барацьбе ceaix аднаверцау супраць татар. Паугашвала на ix i пры-сутнасць у маскоуск!м войску Л1тв!нау на чале з Андрэем Полщк!м - н1хто не хацеу заплям1ць рук! крывёю братоу, Можа быць, i сам Ягайла не быу шчыры, абяцаючы Мамаю падтрымку, i свядома марудз!у, даючы магчымасць Дзм1трыю Данскому атрымаць пера-могу. I ui не сам Ягайла справакавау Мамая на гэты паход, каб аслабщь Маскву чужым! рукам!? Аяе хутчэй за усе вял!к1 князь л!тоуск1 чакау, на чый бок схшцца поспех, каб не апынуода у пройгрышы. Ва усяюм выпадку, паход Ягайлы прадэманетравау яго неразважл!васць i наурад ui дадау яму славы.

Ваенны трыумф Масквы рэзка узвые!^ яе аутарытэт на землях ВКЛ, npbiMyciy Ягайлу шукаць сяброуства з Дзмпрыем. Тады узн!к праект саюза Масквы i Вял!кага княства Лггоускага. Ён прадугяеджвау хрышчэнне Ягайлы ^ правасла^е i яго жан1цьбу на адной з дачок Дзм1трыя Дансшга. Тады, у 1380-1381 гг., лес Вяль кага княства Л1тоускага i Рускага, ды i усей Pyci, мог павярнуцца зус!м 1накш. Паход Тахтамыша i спаленне Масквы у 1382 г. на цэлае стагоддзе адсунул! канчатковае звяржэнне Русею ардынскага

221

ira. Звестка пра сакрушальнае паражэнне Масквы вынудзиш Ягай-лу шукаць новых саюзншау' i адмов1цца ад праекта, ям мог бы стаць паваротным момантам у лесе усей Усходняй Еуропы.

Пасля Кулнсоускай бптш Андрэй вярнууся у Полацк. А гуды ужо мещу Ягайлау брат Сюргайла. Скарыстаушы адсутнасць по-лацкага князя, ён з'яв^уся у горадзе. Палачане Beraiea суетрэл! свайго госця, але кал! даведалюя, uito той квапщца на полацк! пасад, абурылюя i, пасадз!ушы на каня задам наперад, з ганьбай выправадзии за браму. Гэты бунт у Полацку, кал! гараджане выг-нал! прысланага im князя, адбыуся у 1381 г.

За сшяаю Смргайлы стаяу Ягайла, яю марыу чужым! рукам! расправщца са сваш палпычным нращ^н1кам. Ён дау войска брату i паслау яго заваёуваць Полацк. Разам са Сюргайлам пашукаць удачы у крывщюх землях выправш1ся i крыжак!. 11 дзён аб'ядна-нае войска трымае Полащс у аблозе, але так i не авалодала ш. А кал! крыжак! вярнулюя да сябе, палачане иад К1раун1цгвам свайго князя Андрэя разбгл! дружыну Сюргайлы. На гэтым барацьба з Ягайлам не спыншася, але у рэшце рэшт Андрэй быу вымушаны пакшуць Полацк i зноу шукаць падтрымку у Дзм^трыя Данскога. Але яго зноу чакала расчараванне.

Яшчэ у той час, кал! Андрэй шукау падтрымку у пауночна-усходняй Pyci, малодшы Аяьгердау брат, Кейстут, яю карыстауся вялжай папулярнасцю у княстве i меу падтрымку на Берасцейшчы-не, Гарадзеншчыне i Жамойц!, здолеу палан!ць Ягайлу i абвясщу сябе вялЫм князем. Аднак выкарыстаушы удзел Кейстута у вайне з Псковам, Ягайла зраб}у пераварот, заняу Вшыпо i TpoKi, а затым хгграсцю заман!у Кейстута з сынам Вггаутам у Крэва (зараз Аш-мянск! раён Гродзенскай вобласщ), вераломна cxaniy ix там i na-садз1у у jypMy. Стары Кейстут быу задушаны падасланым! забой-цамь Так траг!чна закончылася жыццё гэтага пал!тыка, паспраба-ваушага заняць вядучае месца у дзяржаве. В5тауту удалося уцячы. Паданне кажа, што уцёк ён з палону, пераапрануушыся у жаночаю вопратку, якую даставша яму жонка Ганна.

3 1382 г. пачынаецца акты)лная пал1Тычная дзейнасць Birayra (1350—1430). Каб адпомсщць забойцу бацью, ён аддаецца пад зас-тупн1цтва нядауняга ворага - Тэутонскага ордэна, заключав з im

222

саюз, паводле якого абавязауся прыняць каталщгва, быць васалам Ордэна i наваг аддаць яму Жамойщю. Крыжацкая дапамога аплач-валася дарагой цаной, Зноу запал ал i гарады i вёсю у ВКЛ. Пад выглядам дапамоп рыцары {мкнулюя да падпарадкавання дзяржа-вы. Вггаут своечасова зразумеу гэга i пайшоу на прым!рэнне з Ягайлам, за што той вяртае яму Бярэеце, Гародню, Падляшша.

Барацьба за уладу працягвалася. Андрэй Полаию па-ранейшаму прад'яуляу свае правы на престол. Нягледзячы на высокую пасаду, станов1шча Ягайлы заставалася xicrKiM: сапершю - браты, татары, крыжак! t маскоуск!я княз! не зб1рал!ся складаць зброю. Ягайла вымушаны бы у шукаць шлях! да пагаднення з суседаямь У 1380 г. была заключена дамова з Тэутонсмм i Л!вонск!м ордэнаш, па якой Жамойщя адыходзша да крыжакоу, игго дало перадышку.

Ягайлу, як1 бачыу сваю непапулярнасць, неадкладна трэба было шукаць апоры па-за межам! сваей дзяржавы. I тут падзе» у Польшчы над ал i ricropHi ВКЛ syciM 1ншы напрамак. У 1382 г. там памёр кароль Людов!к, яю не паюну^? пасля сябе мужчынскага патомства. Пасля двухгадовых спрэчак польская знаць абвясцша каралевай яго 10-гадовую дачку Ядв{гу, якая, зразумела, сама не магла к!раваць дзяржавай. Трэба было знайсц! такога чалавека для Ядв1п, як! б быу не столью прыемным для яе, кольк! карысным для Польшчы. Пад нацюкам Ватыкана, яи баяуся стварэння на усходзе Еуропы магутнага праваслаунага бастыёна, Польшча згадзиаея ад­даць каралеусю трон Ягайлу у абмен на катал1цкую Л1тву з далей-шым прыцэлам на акатал1чванне усходнеславянсюх зямвль Вял1ка-га княства Лггоускага, Рускага i Жамойцкага.

I вось у той заблытанай с!туацы1 Ягайла уключаецца у гульню. Вельм! зручнай для яго з'явшася тая акал1чнасць, што у трыццащ-пяц1гадовым узросце ён не быу яшчэ жанаты - гэга дазваляла выс-тушць прэтэндэнтам на польскую карону. Давол! значнай частцы польскай знац!, асабшва антыгерманскай парты!, гэта кандыдатура здалася щ не найлепшай. У Польшчы i ВКЛ меуся агульны вораг -Тэутонск! ордэн, як! закрывау абедзвюм дзяржавам выхад у Бал-тыйскае мора i пастаянна пагражау ix штэрэсам. Аб'яднаушы ешы, можна было б став1ць пытанне ужо не тольи пра стрыманне ордэн-скай arpacii, але i пра пераход у контрнаступленне. Дынастычная

223

утя Полывчы i Лггвы абяцала i зняцце застарэлага пытання аб спрэчнай Галщка-Валынскай Pyci. Княству гэты саюз дапамог бы выйсц! з палггычнага крызгсу, звязанага з дынастычнай барацьбой за спадчыну Альгерда.

Як сцвярджае масшусю даследчык С.В. Думш, у 80-ыя гады XFV ст. гснаваш i был! рэальным! два шлях! развщця дзяржавы Геды-М1нав1чау: у саюзе з Масгоускай Русею i у саюзе з Пояьсюм каралеу-егаам. Сгаушы зяцем Дзмпрыя Дансюга. вялна князь лггоусю i руею Якау Альгердав1ч (так, згодна з пагадненнем павшен быу называцца Ягайла) хутка зацвердз!у бы у Лггве праваслауе, як некалью гадам! пазней ён правёу хрышчм!не Лггаы па кашицкаму абраду. Жан1цьба на юнай польскай каралеве Ядв1зе, абяцанне ахрысщць Лп^ у катал-1щва i далучыць яе да уладанняу польскай кароны рэзка змянш! спуа-цыю у ВКЛ. Вышк выбару, зробленага Ягайлам у 1385 г., у поунай меры адчул! яго пераемши у XV ст., кал! канфл1кт памш Лтоускай Русею i Русею Масюускай паступова пдаау наб!раць не тольм пал1-тычнае, але частюва i рэл{гшнае адценне.

Мы бачым шарахание Ягайлы пам!ж Усходам i Захадам, пам!ж праваслауем i катал1цгвам. Пасля няудалай спробы разыграць ус-ходнюю карту ён ьадае свой nosipK на Захад.

Тады ж, у першай палове 80-х гадоу XIV ст., склал!ся умовы, якш падрыхтавал! глебу для пал!тычнага аб'яднання (ynii) Польшчы i ВКЛ. Перш за усе абедзвюм дзяржавам пагражау адз!н i той жа вораг - Тэутонси ордэн. У канцы XIV ст. яго агрэс!я еуп-раць ВКЛ i Польшчы рэзка узмацншася. За перыяд 1345—1392 гг. нямещая рыцары 96 разоу нападал! на Лггву. Агульная небяспека схшяла абедзве кра!ны да збл!жэння. Разам з тым польсия феада-лы разл!чвал! пашырыць свае уладанш за кошт зямель ВКЛ. Яны был! перакананы, што Ягайла у падзяку за свае абранне пашырыць правы i прыв1Ле1. Каталщкае духавенства спадзявалася, што шлюб Ядв1г! з Ягайлам пашырыць ix рэл1Г!йна-пал!тычны уплыу на ВКЛ i павял!чыць ix даходы новаю дзесяц!наю, якую яны атрымаюць ад ахрышчанай Л!твы. I тыя, i друпя не памылшся.

Складанае м!жнароднае станов!шча, абвастрэнне пал!тычнай i дынастычнай барацьбы у сам!м княстве пасля смерщ Альгерда сх1лял1 арыстакратыю дзяржавы на саюз з Польшчай.

224

У 1385 г. Ягайла атрымау з Полыпчы прапанову наионт шлюбу з Ядв1гаю i злучэння з Польшчай. Ён з ахвотаю згадз!уся на гэту прапанову i на усе умовы, выстауленыя яму польск!м бокам. Xicncae станов!шча ва уласнай дзяржаве рабша Ягайлу згаворль вым. Умовы ж, на яюх Ягайлу пагаджалюя пусщць на трон, ставш-юя давол! жорстюя: гаворка iuwa ужо не пра дынастычны саюз двух рау"напрауных дзяржау, а фактычна пра далучэнне ВКЛ да Польскага каралеуства на вечныя часы. Ягайла, як! з дапамогай ymi спадзявауся зламаць ceaix палпычных пращушкау, напэуна, меркавау, што галоунае - атрымаць карону, а з acrsmm можна разабрацца пазней.

У 1385 г. у Крэусюм зам1д?, пабудаваным у першай палове XTV ст. Гедым1нам i Альгердам, у вын)^ тайных перамовау был! выпраца-ваны умовы дзяржа5ша-прававога аб'ядаання ВКЛ i Польшчы. У акце Крэускай yHii, як! разам з Ягайлам падтсал! яго брагы Сюргай-ла, Карыбут, Лугвен, а таксама Вггаут, лггоусюя княз! дал! абяцанне "на вечныя часы далучыць свае зёш1, ттоускш г рускш, да короны Польской". Акрамя таго, Ягайла абавязауся прыняць каталгщ^ю веру i хрысщць Лпву, Ён згада}уся дапамагчы Польшчы адваяваць захопленыя суседн1м! дзяржавам! польски тэрыторыц заплащць 200 тыс. фларынау былому жан!ху ЯдвИ - а^стрыйскаму прыщу Вшьгельму. Польшча за усе гэга абяцала княству дапамогу у бараць-бе з крыжакам!. У даследчыкау да гэтага часу выкл!каюць здз1улен-не i недавер прынятыя умовы Крэускай уни. Выказвалася наваг дум­ка, што яны падроблены пазней. Сапрауды, чаму Ягайла вымушаны быу згаджацца на акатал1чванне насельн!цтва княства? Чаму жыць ён пав!нен быу" пры двары сваей жонк!? Польшча настолыа ж была защкаулена у ymi, як i ВКЛ. Некаторыя псторык! л!чаць, што Ягай­ла здрадз!у {нтарэсам княства гэтай ушяй. Але падабаевда нам сёння гэга ц! не, 14 жнг^ня 1385 г. у Крэве быу заключены саюз, яи дау новую дзяржауную супольнасць, на 400 гадоу звё^ польскую riero-рыю з Г1сторыяй ВКЛ у адз4нае рэчышча.

У наступныя гады асноуныя умовы ynii был! выкананы. Ягайла ахрысщ^ся з юнай каралевай i быу ганарова абвешчаны польсшм каралём Уладз1славам (1386—1434). Сойм 1386 г. yxeaniy так!» умовы уни: кароль i вялш князь у злучаных дзяржавах адз!н; спа-

8 Зак 82

225

чатку гэтая асоба ёсць Ягайла, потым прамы нашчадак ад яго шлю-бу з Дцв1гай; справы, што датычацца абедзвюх дзяржау, выраша-юцца супольна. Дзяржавы захоуваюць асобныя органы улады, войск! i скарб. Апроч таго, як ужо было сказана, Ягайла меу абавя-зак шырыць каталщтва сярод лггвшау. Беларускаму насельшцтву была паюнута свабода належаць да уеходнехрыещянскай веры. Ка-талщкае веравызнанне части дынасты! i лггоускага насельшцтва (Жамойщя была ахрышчана пазней, пасля вызвалення ад крыжакоу у 1411 г.) не з'яулялаея неадольнай перашшдай для супрацоутцтва жыхароу шматнацыянальнага Вял!кага княства Лггоускага.

Так адбьшася першая утя ВКЛ з Польшчай. Гэга была дынас-тычна-персанальная утя: дзве крашы злучал!ся адна з адной толью праз аеобу агульнага для абедзвюх дзяржау манарха i яго настутн-кау-нашчадкау.

Умовы Крэускай yHii был! на карысць тольк! польсюм феада-лам, таму не задавол!л1 hj лггоуск1х, hi русюх. Яны не хацел! м!рыцца са стратай дзяржаунай самастойнасц! ВКЛ i пал!тыкай акатал!чвання насельн1цтва. Яе ажыццяуленне зацягнулася на доуп час, ды i наогул адбылося далека не у такой форме, як. таго жадал! польская феадалы. Жыццё Вял1кага княства пасля 1386 г. у аснове сваей не змяншася. Сапрауднае зл!ццё дзяржау, зразумела, адразу не магло адбыцца. Яно было абвешчана i стала на шмат гадоу своеасабшвай праграмай-макс!мум, надаючы польска-л1тоус!ам ад-нос1нам пэуную афарбоуку. У наступныя часы (XV ст. 60 -ыя гады XVI ст.) ушя рэашмавалася больш за 10 разоу. Акты yHii падтсва-юцца у далейшыя гады, але усе яны был! нетрывалыя. Перш чым на полыдам дзяржауным гербе побач з белым арлом Пястау з'яв{ц-ца выява "ПагонР', адбудзецца яшчэ нямала бурных падзей.

Пасля 1386 г. барацьба супраць Ягайлы i ягоун!тарнай пал!тык1 распачалася у ВКЛ з новай cinafi, асабл!ва на беларусюх землях. Правадырам! «езадаволеных спачатку стал! полацк! князь Андрэй Альгердав1ч i Смоленск! князь Святаслау 1ванав!ч. Андрэй заклю-чыу саюз з Л1вонсшм1 рыцарам! i у 1386 г. разам з крыжацкай арм!яй пача^ ваенныя дзеянн!, заняу Полацк, Дрысу, Друю, Лу-комль, а Святаслау аблажыу Мсц1слауль, В1цебск, Оршу. Аднак Ягайлу удалося падав! ць выступление гэтых князёу. Войска

226

Сюргайлы узяло у аблогу i захапша Полацк, Лукомль i шшыя гара-ды. Князь Андрэй быу узяты у полон i адпраулены у Полынчу. Сем гадоу трымау яго Ягайла за крагам! у замку Хенцш. Блшэйшыя прыхшьшк! Андрэя был! пазбаулены маёмасц! i пакараны смерцю.

Каб пасшрыць ажыццяуленне унп i умацаваць свае сташшшча, Ягайла пад уплывам польскай шляхты i катал imcara духавенства у 1387 г. выдау прывшей, паводле якога атрымл!вал1 неабмежаваныя правы уласнаец! на свае зямельныя уладаннс i вызвалялюя ад выка-нання шэрагу дзяржауных павшнасцей феадалы ВКЛ каталщкага веравызнання. Гэга была у большасц! сваей знаць лггоуекага па-ходжання. На праваелауных феадалау, урадаонцау беларускЬс, ук-paiHCKix i руск!х зямель прывшей не раепау"еюджвауея. Гэты даку-мент сведчыу аб рэзкай пераарыентацьи унутранай палггык! вял!к!х л!тоуск!х князё^ да пракатал!цкай нак!раванасц1. Ён выкл!кау неза-давальненне i сепаратысцюя "антыл1тоуск1я" настро! у праваслау-ным асяроддз! пануючага класа. 3 1387 г. фактычна мяняецца сацы-яльна-прававое становшча беларусих зямель у ВКЛ. 3 гэтага часу так званае "рускае" пьгганне ^ пол!этн!чным княстве не аднойчы падымалася i выкарыстоу'валася розным! пал!тычным! дзеячам! i групоу"кам! у сва!х !нтарэсах.

Так1я настрш выкарыстау i гарадзенскг князь Вггаут, Убачыушы варожасць шыроих молау грамадства да ynii, якая фактычна зак-рэсл!вала самастойнасць ВКЛ, а таксама асаб!ста незадаволены тым, што Ягайла, будучы польск!м каралём, пастав!^ свахм намесн-!кам у ВКЛ не яго, а Сюргайлу, ён зноу^ пачау баращ^у з Ягайлам. У 1390 г. Вггаут, спадзеючыся на дапамогу Масквы, дзе яго л!чьш сур'ёзнай пал!тычнай ф!гурай, выдау сваю дачку за князя Васиия Дзм1трыев!ча. Заключы)Т11ы саюз з крыжакам!, у 1390—1393 гг. Вггаут неаднаразова з !м! раб!^ паходы на сваю радз!му.Хаця спро-бы захап1ць Вшьню смончылюя няудачай, В'пауту ^далося заняць шэраг гарадоу (у тым л!ку Гарадзен). За дапамогу ён абяцау Ордэ-ну Жамойц!ю. Пагроза уладзе Ягашш у княстве была вяя!кай. 1сна-вала рэальная небяспека разрыву польска-л!тоускай ун!{. I тады Ягайла вырашыу ахвяраваць уладай над Вялшм княствам Лтоуеим , каб захаваць саюз абедзвюх даяржау i карале^си трон у Кракаве.

227

Трохгадовая упартая барацьба Вггаута i Ягайлы завяршылася падшсаннем пагаднення пам!ж iui у маёнтку Вострава каля Лщы 5 жшуня 1392 г., яте факгцАна перакрэслша Крэускую дамову. Польек»я феадалы i Ягайла вымушаны бьш адмовщца ад першапа-чатковай задумы yHii. Пагадненне гарантавала княству самастой-насць у саюзе з Попылчай. Ягайла вымушаны быу перадаць уладу у ВКЛ Вггауту. Саюз Лггвы i Польшчы быу фактычна саюзам дэвюх раунанрауных дзяржау, i ВКЛ у непарушнасщ захавала сваю дздржаунасць, суверэнггет, толью паступова засвойваючы некато-рыя польск!я дзяржауныя шстытуты i юрыдычныя нормы, пры-мальныя для мясцовага насельшцтва. Польем кароль захавау на-м!нальную уладу над ВКЛ (у якасщ "вярхоунага князя"), але з гэтага мш«анту на працягу амаль чатырох дзесящгоддзяу у дзяр-жаунага руля руска-л!тоускай дзяржавы стаяу вая5^н!чы сын Кей-стута. Паводле слоу хран1ста Яна Дпугаша, Ягайла прыняу гэга рашэнне, перакананы, што Birayr "здолънасцям! пераузыходзгцъ яго родных братоу i лети за усгх падыходзгць для цяжкай задачи шраванш Лгтвой ".

Унутраная i знешняя палпыка Birayra

BiTayr належыць да nity самых выдатных дзяржауных дзеячау ВКЛ. Атрымаушы уладу у вышку барацьбы са сва!м стрыечным братам Ягайлам, ён y4328,jr- быу урачыста 5^зведзены на вял!какня-жацк! пасад у Кафедральным саборы у Вшьнь

Birayry дасталася турботная спадчына — групавыя канфл1кты пам!ж прых1льн1кам1 праваслауя i катал1цтва, зл!цця з Польшчай i дзяржаунай незалежнасц!, пам!ж Кейстутав1чам i Альгердав1чам, пам!ж сынам! Альгерда ад розных жонак i т.д. У гэтай кругаверц! праб!цца наверх i утрымацца там мог тольк! самы таленав1ты, ва-лявы i беспрынцыпны. Так1м i быу Вггаут. Яго мараль, методы дасягнення мэты могуць выкл1каць розныя пачуцц» - ад захаплення да агщы. Але талантам дзяржаунага дзеяча ён, безумоуна, валодау, умеу трымаць с!туацыю пад сва!м кантролем.

У хулам часе супраць BiTayra паустал! княз!: ноугарад-северсш Дзм1трый Карыбут, Фёдар Карыятав1ч Подольск!, Свщрыгайла Аль-гердав!ч В1цебск1 i Смргайла Полацк!. Аднак яны был! пераможа-

228

ны Вггаутам з дапамогай Польшчы, узяты у палон i пазбаулены ceaix княствау.

Каб падарваць сшу удзельных валадароу, яюя супрац1улял1ся узмацненню улады вялжага князя, Вггаут л!квщавау у краше мно-г\я княствы, ператварыу ix у намесн]'итвы. Месцы спадчынных князёу у ix занял! прызначаныя im намеснш, гатовыя па першаму патрабаванню выступщь з войскам! на яго баку. Гэга нанесла моц-ны удар па удзельнай астэме i садзейшчала у"нутранаму умацаван-ню дзяржавы.

Але гэга не была поуная яе цэнтрал1зацыя, бо асобныя земл! дабипся права на атрыманне абласных прывиеяу. Был! захаваны ^ некаторыя удзельныя княствы. У канцы XIV - пачатку XV ст. у ВКЛ яшчэ не наспел! сацыяльна-эканам1чныя i пал!тычныя умовы для поунай л!квщацы1 феадальнай раздробленасщ, для моцнага аб'яднання дзяржавы. Аднак умацаваць яе магутнасць, узвыс^ць вял!какняжацкую уладу В^тауту удалося. Тэта надоуга затрымала больш цеснае аб'яднанне ВКЛ з Польшчай, чаго так настойл!ва дамагалюя кароль i польская шляхта.

Вггаут прадоужыу зб^ральнщкую, аб'яднаучую палггыку cBaix папярэдн!кау на усходнеславянсих землях. Для пашырэння сферы свайго уплыву ён выкарыстоувае аслабленне Залатой Арды, бяз-ладдзе у пауночна-усходняй Pyci. У першыя гады яго праулення да ВКЛ был! далучаны асобныя воласщ Смоленский i Чарн^гаускай зямель, ш?раг шшых дробных княствау. Выкарыста^шы м!жусоб1-цу смаленск!х князёу, В1таут у 1395 г., авалодау Смаленскам i пад-начал!^ яго сваей уладзе, пастав!ушы у im свайго намесшка. Без асабл!вых канфл!ктау BiTayr дамагаецца прызнання сваей уладьг Ноугарадам. Пад пратэктарат ВКЛ транш! таксама Разанскае кня-ства i Пскоу. Каб замацаваць выхад да Чорнага мора, Вгеаут далу-чыу да сваей дзярякавы пауднёвае Падолле.У гэты час ВКЛ займа-ла наибольшую у сваей ricropbii тэрыторыю — ад Немана i Дзв1ны да шзоуя Дняпра i Днястра, да прычарнамороих стэпау.

У 90-ыя гады XIV ст. Вггаут выступ^у з прапановай стварэння самастойнага, здольнага супрацьстаяць Польшчы, Руска-Лггоуска-га каралеуства, якое уключала б i земл i Маскоускай Pyci. Яго падт-рымала праваслауная знаць княства, незадаволеная катал1цкай экс-

229

пансшй Польшчы. Саюзнисам стау Ордэн, защкаулены у пагар-шэнн! адносш пам!ж княствам i Польскай дзяржавай, а таксама татарсю эмигрант, сюнуты з залатаардынскага трона хан Тахта-мыш, як! у 1385 г. прыбыу у Kiey разам з сям'ёй, прыхшьншам! i ваенным атрадам.

Яшчэ нядауна грозны уладар Залатой Арды, наводз!ушы на Русь жах, апынууся тут у рол! выгнаншка. Палпычныя амбщьн i прэ-тэнзн Тахтамышз на самастойную лшно у ардынсюм "царстве" не спадабалгся яго магутнаму апекуну Ц1муру (Тамерлану). I той "про-гна Тактамыша в Jlimey, а сам cede на царство ". Вггаут з разумен-нем сустрэу Тахтамыша, прыняу яго ветанва, як ганаровага госця, бо бачыу у перабежчы!^ сшу, я^ю зб!рау"ся выкарыстаць у ceaix мэтах. У 1396 (1397) г, ён пасял1у хана у Лщзе, дзе той жыу два з паловай года, валодаючы Лщскай воласцю, - "мешкал, па сведчан-ню "Хропш лшоускай i жамощкай", в Литве зо всеми уланы и мурзы своими на Лиде ".

3 таго часу Тахтамыш стау галоуным саюзшкам BiTayra, як{ марыу стварыць незалежнае ад Польшчы "каралеуства Л^тоускае i Рускае", састауной часткай якога пав!нна была стаць Масков!я. Але дзеля гэтага трэба было спачатку памагчы Тахтамышу вярнуц-цд у Арду. У 1397—1398 гг. войска Вялжага княства Лггоускага падтрымл1вала Тахтамыша у яго барацьбе супраць "узурпатара" ГЦмура. Але, пераможаны, ён зноу "побежа к Литовским странам". Менавгга з тых часоу пачынаецца пасяленне на беларусюх землях татар: адны, стомленыя раздорам! ва уласнай краше, сам! эм!гры-равал! сюды з Арды; друг!я nanani у якасщ палонных, трэщя запра-шашся вял!К1М1 князям!.

У час знаходжання Тахтамыша у княстве у 1398 г. адбываюцца яго перамовы з В1таутам, у ходзе яих была распрацавана праграма узаемападтрымк! i сумесных дзеянняу. Князь абяцау хану дапамогу У вяртанж ^лады над Залатой Ардой. Той абавязауся зраб^ць Вггау-та гаспадаром усён Рускай зямл!, уключаючы i Но^гарад. 1х сумес-ныя планы заф!ксаваны у шматлшх летап1сах: "Аз я тя посажу в Орде на царство", " на Сараи, в Болгарех, и на Асторохане, и на Язове, и на Заяцкой орде - гаварыу Bimaym ордынскому хану. - А ты мене посади на Московском великом княжении,... и на Новгоро-

230

де Великом, и на Пскове, а Тверь и Рязань моя и есть, а Немци (Тэутонст ордэн) и сам возьму".

Ведаючы, што супраць яго у Вялшм княстве Лггоусюм рыхту-ецца змова, Ц1мур паспрабавау яе сарваць. У 1399 г. ён наюравау у Вшьню ceaix паслоу з патрабаваннем: "Выдай ми царя беглого Тохтамыиш, враг бо ми есть и не могу терпети, слышав его жива суща и у тебя живуща". Князь, яш pa6iy на Тахтамыша стауку, адмов!у адказам i прамой пагрозай вайны: "Яз царя Тохтамыша т выдам, а со царем Темир-Кутлем хощу видети сам ". Зб1раючыся у паход супраць Щмура, Вггаут пахваляуся: "Пойдем и победим царя Темир-Кутлуя, возмем царство его, посадим на него царя Тохта­мыиш, а сам сяду на Москве, на великом княжении на всей Руской земли".

Войсю пращушкау сустрзлюя у тым жа годзе на рацэ Ворскле. Спачатку Вггаут, ажыццяуляючы намечаныя з Тахтамышам планы, затрабавау ад IJiwypa поунага падпарадкавання сабе: "Бог покорил мне все земли, покорися и ты мне и буди мне сын, а яз тебе отец, и давай ми всякое лето дани и оброки". Адвергнуушы гэга дама-ганне, Щмурау стаулешк Едыгей прапанавау Вггауту стаць ар-дынск1м васалам. Зыход спрэчи вырашыла "сеча зла, якой яшчэ не бывала у Лгтоускай зямл1 з татарамг". Арм1я Вггаута амаль цал-кам тады палегла на пол! б|твы. Запнуя! repoi Кул!ю>ускай б!твы Андрэй Полацк!, якога па просьбе В1таута Ягайла выпусщу з-за кратау (па шшых звестках, ён сам уцёк з гурмы), Дзмгтрый Брансю, Дзм!трый Баброк Валынсю. Гэга грандыёзнае паражэнне на Ворскле у 1399 г. негатыуна пауплывала на лес дзяржавы: суп­раць пахюнутай улады В1тауга узбуотавалюя Смаленск i Ноупград; давялося санкцыян!раваць новую ун!ю з Польшчай.

Але вялш князь не адмов!уся ад свайго плана стварэння самас-тойнай, самай магутнай у Еуропе лтоуска-славянскай дзяржавы, абашраючыея на ceaix стаулеткау у Залатой Ардзе, На гэгы раз ён 3pa6iy стауку на Джэлаладзша - найбольш аутарытэтнага з наш-чадкау Тахтамыша, вядомага у русшх летапюах пад 1мем Зелен! -Салтан Тахтамышав1ч. Пасля пбел! Тахтамыша, як! пасля паражэн-ня 1399 г. бадзяуся па стэпах i у 1405 цд 1407 г. быу заб!ты, яго дзец! (паводле усходн!х крын!ц, у яго было 13 сыноу) i сярод ix

231

Джэлаладзш, разам з нешматлшм! атрадам! у пачатку 1409 г. пры-быш у Вялисае княства Лггоускае, каб атрымаць тут дапамогу. Вггаут паеял1у~ ix у Троках.

Польсюя вярхц убачыушы непрыняцце шыроюм! колам! насель-жцтва ВКЛ Крэускай учи, зразумел!, што падначаленне гэтай дзяр-жавы 1х уладзе не можа быць аднаразовым актам, i таму прыс-тупЫ да тактыю паступовага яе падпарадкавання, што выявшася у перыядычным перазаключэнш унп. Новая ушя, Вшенска-Радамс-кая (1<Ш г.), не вьшнкала сур'ёзных змен у адносшах памЬк дзвю-ма дзяржавам!. Яна мела кампрамюны характар. Вггаут фактычна застауся незалежным правщелем.

Ягайла прызнавауся уладаром супольнай дзяржавы. Кароль Польшчы выб!рауся тольк! са згоды княства. ВКЛ i Польшча аб'яд-ноувал!ся у дзеяннях супраць знешн!х ворагау. 3 дапамогай паля-кау Birayry у 1404 г. удалося уц1хам1рыць i падначал1ць сабе Сма-ленск, але Ноугарад, падтрыманы Масквой, застауся па-за яго ула-даю. Прауда, гэта не адаллша яго ад далейшай барацьбы. Яшчэ незадоуга да сваей смерщ, у 1428 г., BiTaJh¹ хадз!^ на Ноугарад.

Змаганне з Ноугарадам прывяло Вггаута да вайны з Масквою, якая сама {мкнулася падначал!ць сабе гэты горад. Тры разы хадз1у Вггаут супраць Масквы, апошш -раз у 14М г., кал! ён сустрэуся з руск1м войскам на рацэ Угры (прыток Аю). Не уступаючы у бой, Вггаут i маскоуск! князь Васшь (яго зяць) вырашыл! заключыць м!р i правесщ мяжу пам!ж ceaiMi уладанням! па Угры, якая таим чы-нам стала крайн1м усходшм рубяжом ВКЛ у час яго найбольшых памерау.

У канцы XIV ст. актыв1завал1ся крыжак!. Хоць Вггаут неаднара-зова у змаганн! са сва!м! знешн!м1 i унутраным! ворагам! уступау у саюз з Орденам, аднак апошн! па-ранейшаму заставауся для яго небяспечным ворагам. Ордэн нападау на земл! ВКЛ, у тым л!ку у 1393 г. на Гародню, у 1394 г. на Лщу i Наваградак, у 1395 г. на Вшьню. Небяспечным ворагам быу Ордэн i для Польшчы.

Вггаут умела манеуравау М1Ж розным! паштыкам! як з захаду, так i з усходу: двойчы уступау Тзутонскаму ордэну Жамойц1ю, падт-рымшвау варожых Маскве руск!х князёу, пераходз!}? у катал1цгва.

Рэзк$я павароты у пал!тыцы BiTayra был! вьш1кам1 тых склада-

232

ных знешн!х i унутраных абставш, у яюх апынулася ВКЛ у гуты час: нямецкая агрэе»я, дыпламатычны нац!ск Польшчы на аб'яд-нанне з ею i пагроза з боку Маешускага княства, што усе белый пашыралася i дужзла i стала прад'яуляць прэтэнзи на беларусюя i украшсюя земл1.

На мяжы XV ст. завяршаецца перыяд станаулення ВКЛ. Пасля далучэння Смаленскай зямш дзяржава набыла устошпвую мяжу на усходзе, якая будзе трывала захоу^ацца на працягу амаль ста гадоу. На захадзе фарм!раванне тэрыторьн ВКЛ скончылася пасля Грун-вальдскай бггвы 1410г., кал! была канчаткова вернута i ахрышчана Жамоиць. Яшчэ праз трыццаць гадоу жамойщше баярства шляхам узброенага паустання даб'ецца федэратыунага статуса, яюм карыс-талася большасць русюх зямель, i тады аф1цыйна назва дзяржавы набудзе канчатковы выгляд: Вял!кае княства Л1тоускае, Рускае, Жамойцкае.

Да канца XIVcx склалася i знешнепал!тычнае асяроддзе, у яюм ВКЛ будзе юнаваць доуг! час. Баланс трех сш - Масквы, Л1твы i Арды - доупя дзесящгоддзГ будзе вызначаць палггычны кл!мат Усходняй Еуропы. Крэуская jpk, пацверджаная у 1401 г., ператва-рыла Л1тву i яе заходняга суседа Польшчу у пал1тычных пабращ-мау, хаця аднос!'ны гэтых дзяржау складваюцца вельм! няпроста. Будзе некалыа спроб разарваць унш, але кожны раз знешне - i унутрыпалггычныя акал!чнасщ прывядуць да яе аднаулення. Грун-вальдская перамога паставша апошнюю кропку у тэутонскай аг-pscii з пауночнага захаду. Праз паустагоддзя Пруая сама траш'ць у залежнасць ад ВКЛ i Польшчы. Л1вон1я надалей стала адным з галоуных партнёрау Л1Твы, а Рыга - галоунай гандлёвай брамай у Заходнюю Еуропу.

"Вялшая вайна" супраць Ордэна. Грунвальдская б!тва

Крэуская ун!я аб'яднала беларусау, л!тоуцау i палякау у cifiy, здольную супрацьстаяць бесперапыннай агрэсН крыжакоу. Нездар-ма каралеву Ядв1гу, шлюб якой з Ягайлам далучыу ВКЛ да Польшчы, аб'яв{лг $ Польшчы святою.

Адноешы Тэутонскага ордэна з ВКЛ i Польшчай пастаянна был{ напружаным! Небяспека з боку Ордэна - вось аснова тагачаснага

233

еаюза княства i Польшчы. У 1мя дзяржауных 1нтарэсау вялим князь i кароль адкшул! усе даушя крыуды, што было няпростай справай, асаблша для Вггаута. Лам1ж 1м i Ягайлам ляжала смерць бацьк! -вялшага князя Кейстута.

Доугачасовая барацьба славянсюх i балцк!х народау супраць крыжакоу дасягнула найвышэйшага уздыму у пачатку XV ст. Эка-нашчнае развщцё ВКЛ i Польскага каралеуетва не магло пра-ходзщь у нармальных умовах пры пастаянных «абегах рьщарау Тэутонскага ордэна. Скрушэнне_ащэспунага суседа стала жыццё-вай неабходнаецю лггвшау i палякау.

Прычьш i падстау для развязвання вайны з Ордэнам хапала. Ён давол! бесцырымонна накладвау руку на земл!, яюя ВКЛ i Польшча л$чыл! c&aiMi. Асноунай зонай канфл1кту была Жамойць. Крыжаю яшчэ з XII ст. {мкнул^ся захап!ць яе, каб напрамую злучыцца з Л{вон}яй. Ва ycix перамовах з лггоусюм! князям! узамен за дапамо-гу щ пры заключэнш Mipy яны патрабавал! сабе Жамойць. I яны атрымл]вал1 яе паводле дагаворау з Ордэнам у 1384, 1390, 1398, 1402 гг., па лггоуска-польека-ордэнскаму трактату 1404 г. Усе гэтыя акты бьш праявай дыпламаты! - жмудз!ны не зб!рал!ся скарацца крыжакам, i тыя раз за разам хадз!л1 паходам! на край, яю фармаль-на быу ужо ix уяаснасцю. Жмудзь зауяеды^ыла гатовай паустаць, а Л|твдх,зручны момавд- падтрымаць яе.

Паступова станавшася зразумелым, што справа дойдзе да вай­ны, i усе рыхтавашся да яе. Ягайла i BiTayr старал1ся трымаць свой саюз у тайне, крыжак! ж да апошняга не пак!дал1 надзе! ix пасва-рыць. Вялася актьгуная-дыпдаматычная праца. Ордэн меу падтрым-ку усяго каталщкага захаду, розным! сродкам! здолеу зраб!ць сва!м1 еаюзткам! паморсюх князёу, падкуп1у чэшскага караля Вацлава, яю меу саюз з Ягайлам. Атрымаушы фантастычную па тых часах суму у 300 тыс. дукатау, згадз{уся напасц! на Польшчу венгерсю кароль, хоць у яго быу Mip з Ягайлам.

У сваю~чарг^.Вшух,у 1408 г. заключыу саюз з Маскоусюм княствам. Удзельн1чаць у паходзе супраць Тэутонскага ордэна мас-юоусю князь Васшь адмов!уся. Буйным поспехам дыпламатьн BiTayra з'явшася адсугнасць войскау л!вонскай фтн Ордэна у важ-нейшых аперацыях вайны.

234

Паусюдна у Еуропе, у свецюх i духовных колах, вялася мая дыпламатычная барацьба. Падзе! апошняга года перад ванной паказваюць немагчымасць м!рна урэгуляваць канфл!кты. Абодва бак! гэта разумел!. 6 студзеня 1408 г. для вырашэння спрэнных пытанняу з'ехалюя Вггаут, Ягайла, Maricrp Тэутонскага ордэна Уль-рых фон Юнгшген. Прысупнчау i л!вонсю ландмайстар. Але дамо-вщца не здолел! i раз'ехалюя.

У снежш 14И&,г.,адбылася тайная нарада Вггаута з Ягайлам у Наваградку. Кароль i вялш князь прыйшл! да высновы: цярпець крыжакоу далей не выпадав. Тут сфарм!равалася щэя расправы з Ордэнам. Аднак Вггаут не хацеу пачынаць вайну заучасна. У nicrax да мапстра Ордэяа ён запэун!вау таго у ceaix намерах трымаць м!р j у нейкай ступен! здолеу аслаб!ць пщьнасць крыжакоу. Вял$к1 князь 1мкнууся выгадаць час для лепшай падрыхтоук! да вайны.

У ма! 1409 г. у Жамойц! выбухнула паустанне супраць Ордэна. ^ведаушыся аб дапамозе Вггауга жамойтам i аб намерах Ягайлы перашшдз!ць крыжакам пакараць паустанцау, Ульрых фон Юнг1нген 6 жн!5^ня 1409 г. паслау Ягайле пюьмовае аб'яуленне вайны, якое той атрымау 14 жшуня, а ужо 16 жшуня крыжацюя войск) перайшл! rpauiuy i пачал! пустошыць польск1я земл!. Пачалася вайна.

У снежн! 1409 г. у час нарады у Бярэсщ Ягайла i В1таут распра-цаваш падрабязны план летняга паходу на крыжакоу, вызначыушы месца збору i ксолькасць войск, напрамак удару саюзшкау у Вял 1кай вайне $ Ордэнам. На нарадзе прысутн1чау i хан Джэлаладзш, сын Тахтамыша, як! абавязауся дапамагчы коннщай. Адразу ж пачалася падрыхтоука да паходу, якая вялася у вял!кай тайне. Яна завяршы-лася вясной 1410 г. У адпаведнасц! з планам, у канцы мая у Biльбapжы i Познан! пачал! зб!рацца польсия атрады, у Вшьн! i Гародн! - л{тв1нск!я. Гародня стала цэнтрам збору войск з тэрыто-ры{ сучаснай Беларус! i Украины. Сюды прыйшл! атрады з Валын}, К{еускай зямл!, Чарн1гава, Ноугарад-Северскага.

У Л1пен1 1410 г. аб'яднаныя сшы Польшчы i ВКЛ перайшл! мяжу Тэутонскага ордэна i уступш на тэрыторыю Hpycii. Саюзная арм{я складалася з 90 атрадау, з як!х 50 был! выставлены Польшчаи, 40 - ВКЛ.

Апошн1я, 200-гадау'^олл йеларусау у б^тве пад Грунвальдам

235

усяляк скажалася петорыкаш суседтх дзяржау. Усе яны забывал!-с* успошиць яра вояу-беларусау, як!я складаш значную частку у аб'яднаным войску, а некоторый "свядома" памылялюя, атаясамля-ючы беларускае войска з расшсмм. М1Ж тым, з 90 палкоу Польшчы i ВКЛ, што бшся у 1410 г. супраць войска Тэутонскага ордэна, 40 был! выставлены ВКЛ, з ix 22 был! уласна беларуск!мь Сярод ix гарадзенск!, лiдcкi, полацк!, вщебск!, наваградоа, ваукавысм, бе-расцейсю, nincKi, драпчынсю, мсщслауск! i шшыя палю. 30 з 40 харугвау ВКЛ выступал! пад чырвоным сцягам з выявай Пагош на 1М.Так1м чынам, у Грунвальдскай бггве удзельн!чал1 разам з прод-кам{ палякау i летув!сау продк! беларусау, укра!нцау i pycKix. На дапамогу jm прыйшоу атрад чэхау на чале з Янам Жыжкам. Та-тарск! хан Джэлаладзш прыслау KOHniuy. Усей саюзнаи арм!яй ка-мандавау Ягайла, войскам ВКЛ - Bixayr.

Тэутонск! ордэн Bbicxaeiy у Грунвальдскай б!тве 51 атрад, боль-шасць яюх складалася з навербаваных ва усей Европе наёмн{кау. Ордэн заручыуся таксама падтрымкай чэшскага i венгерскага кара-лёу. Крыжацкая арм!я была меншай, чым арм1я ВКЛ i Польшчы, але мела лепшае ^збраенне.

Дакладных звестак аб колькасц! войск абедзвюх арм!й крын!цы не даюць. Даследчым Л1чаць, што саюзная арм!я мела каля 40 тыс. чалавек, армия крыжакоу - крыху менш. Ею камандавау вял1к{ Maricrp Ульрых фон Юнг1нген. Войск! сустрэлюя каля вёсак Грун-вальд, Таненберг i Людв!ксдорф (тэрыторыя сучаснай Польшчы). Ран1цай 15 лшеня 1410 г. тут сутыкнулюя дзве магутныя с!лы.

BiTBy начала лёгкая коннща ВКЛ. Яна рынулася на тэутонцау. Ад аглушальнага тупату шматтысячнаи лавы задрыжала зямля. Але што гэга? Сярод лши коншкау то тут, то там узшкал! прагалы. Людз! разам з коньм! зн!кал1, ix Hi6bi праглынала зямля. Гэта был! воучыя ямы, напярэдадн! падрыхтаваныя крыжакам! i добра замас-юраваныя. "Многш людзям ад тых ям шкода вялгкая сталася ", — з горыччу nanicay летагасец. Аднак атака не захлынулася. Вырата-вау разгорнуты строй, як!м 1шл1 харугвы, большасць конн!кау абм-шала здрадл!выя пасти i, змяушы ахоуныя заслоны крыжацкай артылеры!, дашчэнту высекл! тэутонскую пяхоту. Набл13»ушыся да крыжакоу пад пакрьщцём хмары адначасова выпушчаных стрэл,

236

татары пусццн у ход арканы. Гмгненне - i амаль увесь першы рад рыцарау бездапаможна трапятауся па зямль

Жалезнай лавшай насоувалася на Вггаутава крыло крыжацкая конная армада. Пачалася сеча мячам!. Скрыгат i ляск металу, храп перапужаных коней, стогн i лямант параненых, галасы Ыгнальных труб злшся у адзш суцэльны i жудасны гул, чутны за некалыа мшяу навокал. Выратавацца, затащца на зямл!, выпаузщ з гагата кашмару не было шякага шансу, бо, як занатавау леташсец, "конь аб коня бокам ацграуся." Побач з аршанскай, мсщслаускай, сма-ленскай, вщебскай, полацкай, ваукавыскай, наваградскай, пшскай, гарадзенскай, слуцкай, вшенскай i шшым! беларусюм! дружынаш мужна змагашся ^крашеия харугвы - ратненская, луцкая, крамя-нецкая, уладз!м!рская, к!еуская. Побач бьяася дружына Наугародс-кай рэспубл!К1. Мднала адна, настала другая гадзша б!твы. Харугвы зняс!львал1. Абодва бак! падкщвал! падмацаванн!, але зрушыць адзш аднаго з месца не магш.

Ульрых фон Юнпнген загадау свайму маршалу Валенроду на-цюнуць на татар, а затым усей сшай абрушыцца на лщв!нсюя ха­ругвы. Каб пазбегнуць празмерных страт, татарсщ хан Багардзш пачау тактычны адыход. Пасля жорсткай схватю пад напорам цяж-кай конницы крыжакоу вымушана была адступ{ць асноуная частка атрадау ВКЛ. 1ншыя атрады працягвшн барацьбу, асабл!ва напру-жаную на левым фланзе apMii ВКЛ. Рашаючым фактарам, яю выз-начыу ход б!твы, была стойкасць i мужнасць трох палкоу Смаленс-кага княства: аршанскага, мсц1сла^скага i смаленскага, як!м! ка-мандавау мсцюлауск! князь Сямён. Яны, нягледзячы на вял1к1я страты — адзш полк был цапкам "жорстка высечаны ", — "выйшлг пераможцамг, ваюючы з вялгкай храбрасцю ". "Яны адны у войску Аляксандра-Bimayma, - як сведчыцъ Длугаш у сваей "Псторыг Полъшчы, - сцяжалг у той дзет славу за храбрасць i геройства у 6imee... ".Два засталыя паям Смаленскага княства злучылгся з полъскшг ampadoMi.

Уступ1ушы на дзве гадз!ны пазней у бгеву, польск!Я во!ны бш^ся з вялшай мужнасщо. На працягу больш за гадз!ну яны са здз!уляю-чай упартасцю стрымл!вал1 i нястомна шаткавал! крыжакоу, не адышл! ni на крок назад, адбш пры гэтым некальк! асабл!ва небяс-

237

печных флангавых атак. Мужна сеюися чэшска-мараусмя атрады, сярод як»х то тут, то там мшьгала рослая ф!гура гусщкага воена-чальшка Яна Жыжю.

Бггва з перамешнвым поспехам працягвалася на абодвух крылах яшчэ некалью гадзш. Сонца ужо начало хшцца да залггай крывёй зяшн. I вось нарэшце не вытрымал! нащску крыжащш харугвы, пахюнулюя i пачал! зб^вацца у" разрозненыя купы. 1х тут жа брал! у акружэнне i 6ini. Вырашыушы, што Ягайла i Вггаут вычарпаш свае рэзервы, Ульрых фон Юнгшген шиуу у бой шаснаццаць свежых харугвау¹, яюя чакал! свайго часу у¹ лагчыне. Адзш з рыцарау, шу-кальнш прыгод i славы, раптам атакавау Ягайлу, ят пад аховай 60-щ адборных юп'я^ naaipay з пагорка за б!твай. Спрактыкаваны у валоданш зброяй, Ягайла парырава^ удар i выб!^ з рук рыцара дз!ду, Каралеусш nicap 1мгненна падхату дз!ду i sa6iy крыжака.

Тым часам В1таут падюнуу з рззервау яшчэ некальк! харугвау, як!я атакавал! уступ1ушыя у бой на чале з caMiM мапстрам крыжац-к!Я атрады. Немцы змагал!ся yriapTa, кщалюя з боку на бок, марна спрабуючы вырвацца з катла. Б1тва набл!жалася да канца. На пол! даб1вагн упартых крыжакоу. Жывым! пак!дал! тольк! тых, ятя кщал1 зброю i npacini Л1тасц». Частка войска кшулася у пагоню за уцекачаш. Сярод багатых трафеяу - зброя, шмат вайсковага рыш-тунку, кавальскага i слясарнага начыння, адзення, прав!янту, у або-зе знайшл! тысячы ланцугоу i вяровак, сотш бочак вша. 3 вял!кай помпай зб1рал1ся крыжак! адсвяткаваць перамогу.

У сем гадзш вечара вял!кая б!тва сюончылася поуным разгромам крыжашу. Усе поле было усцелена трупам! людзей i коней. Запну-ла усе юраушцтва Тэутонскага ордэна: вял!» магютр, маршал Ва-ленрод, вял1и камтур .Шхтэнштэйн, амаль усе камтуры, мнопя знатныя рыцары. На працягу мнопх мшяу усе дароп вакол поля б!твы был» завалены пасечаным! тэутонцам», а найбольш - дарога на Мальбарк, стал»цу рыцарау. Арм1я Ордэна фактычналерастала 1снаваць. " I розбш наголову пемцау, i самого магистра, iycix яго камтурау забш, i безлгч немцау пабШ i узялг у полон,-расказвае "Хромка Быхауца ". — .../ затым, ycix ixразграмгушы / шмат гара-доу i зямель ix пабраушы, а астатнгя палатушы i дашчэнту выпа-л1ушы i спустошыушы, з вялтаю пашанаю i незвычаинаю перамо-

238

гаю, заслужыушы на увесь свет выдатную славу, вярнул1ся у свае земл1".

Вялгюя страты нанесла i войска Вял!кага княства Лггоускага: 20 тысяч ратшкау (амаль кожны друп). У пераважнай болынасщ гэга был! сыны беларускай зяшп, як!я принял! на сябе асноуны цяжар бггвы. Страты польскага войска невядомы. Назаутра, 16 лшеня, каля Таненбергскага касцёла хавал! забпых. Пасля пахавання адп-pasini доугг абоз з параненымь Па дарозе многа цяжка пакалеча-ных ратшкау памерла, ix хавал! абапал дароп.

Па рашэнню вайсковай рады рэпггю саюзнай армп рушьш на крыжацкую еташцу Мальбарк, беручьг па дарозе замш i гарады. Мнопя з ix здавалюя без еупрац1улення. Насельн1цтва крыжацкай дзяржавы прызнала над сабой упаду Ягайлы. Па словах хран!ста, на пруска-паморск!м абшары "у крыжакоу засталося толът восем замкау, а 70 дашчэнту разбурылг". Усе гэга затрышпвала рух вой­ска, да таго ж яно было стомлена. Мальбарк аблажыл! толыа 25 лшеня. За гэты час крыжак! паспел! падрыхтаваць замак да працяг-лай аблог!: гарн!3он быу папоунены людзым, каморы - прав!янтам, цэйхгауз — зброяй. Таму триумфальны рух саюзшкау па крыжац-кай дзяржаве на Мальбарк абярнууся ютотным! прал1кам! i стра­там!, як!х можна было пазбегчы. Узяць гаты магутны замак, вышы-ня сцен якога дасягала 23 м, а таушчыня 5^н1зе 16 м, з ходу не удалося. Наваг дзесяц5пудовыя ядры пакщал! на ix толыа шчарбь ны i трэшчыны. У верасн! аблога была знята, саюзная арм!я пакь нула npyciro.

Тэ)ггонск{ ордэн, як! ужо школ! болей не дасягау сваей былой магутнасц!, усё-таи адрадз1*уся i 3pa6iy некальк! спроб аднав!ць свае страчаныя паз!цы1, але восенню таго ж года Ягайла pas6iy значныя cwbi крыжакоу. Генрых фон Плауэн, як! стау вял!к!м магь страм, вымушаны быу заключыць спачатку nepaiwip'e, а потым Mip з Польшчай i Вял1юм княствам Л1тоуск!м. Паводле пагаднення, падп{санага у 1411 г. у Торуш, Ордэн абавязауся вярнуць Польшчы частку захопленых jmi зямель, а ВКЛ - Жамойщю i Судовою, выш лац!ць саюзн!кам 300 тысяч залатых дукатау, выкуп!ць палонных.

Таим чынам, бЧтва пад Грунвальдам мае вял!кае, сапрауды М1жнароднае значэнне. 15 лшеня 1410 г. у бггве сышл^ся прыкладна

239

80 тыс. чалавек. Гэга был! не проста два войси. У жорсткай сечы сутыкнул1ся, па сутнасщ, Еуропа крыжацкая i Еуропа славянская..У гэты дзень назауеёды закацшюя вашч i слава Тэутонскага ордэна: зшшчана яго армля, падарвана ваенна-палпычная магутнасць; па-чауся яго заняпад: у 1466 г. канчаецца незалежнае кнаванне Тэутоескага ордэна. Вялш мапстр вымушаны быу прызнаць сябе васалам польскага караля i вялжага князя лггоускага KasiMipa Щ

Тэта перамога была забяспечана збл!жэннем народау i ix сумес-ным! дзеяннямь Грунвальд для беларусау - тое ж, што Кул1коуская бггва для русих.

Пасля перамоп пад Грунвальдам Bixay^, прыхшьн!к незалеж-насщ ВКЛ, 1мкнууся парваць васальныя аднос!ны з польсмм ка-ралём. Ягайла вымушаны быу пачаць новыя перагаворы аб аднау-леннп ynii. У 1413 г. у замку Гародл$ над Бугам адбыуся з'езд некаторых польск!х феадалау i 47 феадалау-катол1кау ВКЛ. Польская шляхта i кароль на гэты раз рабш! стауку на шыроюя колы Л1тоускай i беларускай шляхты каталщкага веравызнання. 3 гэтай мэтай гарадзельскай граматай был! падараваны новыя пры-вше! той частцы феадалау, як!я прынял! катал1цтва i польская гербы. Феадалы сучасных беларуск$х, укра!нск!х i руск!х зямель, у сваей большасщ праваслауныя, па-ранейшаму засталюя нерау-напрауным!. Усе некатолш, як!я складал! пераважную большасць насельнщтва, не пав!нны был! дапускацца да дзяржауных пасад. Только феадалы-католш ВКЛ мел! права удзельшчаць у выбарах вял!кага князя, мага! быць выбраным! у сойм, займаць дзяржау-ныя пасады i атрымл!ваць аф!цыяльныя радавыя гербы. Забараня-л!ся шлюбы пам!ж катол!кам! i праваслауным!. Гарадзельск! пры-в!лей пашырау правы катал 1цкай царквы i духавенства. В1таут згадз!уся з яго умовам!, 1мкнучыся набыць прыхшьжкау сярод польск!х enicKanay i буйных феадалау у надзЫ, што пасля смерщ Ягайлы ён можа стаць яго пераемн(кам на каралеуск(м прастоле у Польшчы.

У далейшым феадалы беларусюх i укра1нсюх зямель ВКЛ неад-наразова пратэставал! супраць замацаванай у Гарадзельсмм прыв{-ле! эканам!чнай i пал!тычнай дыскрым!нацьп праваслауных, дамаг-люя адмены некаторых яго норм у 1432 i 1434 гг. По^насцю арты-

240

кул аб недапушчэтн праваслауных да вышэйшых дзяржау"ных па-сад быу адменены толыа у XVI ст.

Новая ушя, заключаная у Гародл!, замацавала саюз ВКЛ i Польшчы у форме персанальнай ymi. Але у наступныя гады саюз-ныя адносшы пам!ж im! значка аслабиися. У 1430 г., пасля абрання на вялшакняжацк! прастол Свщрыгайлы, прыхшьтка самастой-насщ ВКЛ, адносшы настолью сапсавалюя, што справа дайшла да ваенных дзеянняу супраць Польшчы. У 1432—1434 гг. адносшы крыху наладзшся, але станов1шча было няустошнвае i у 1434 г., пасля смерщ Ягайлы, ун1я была поунасцю скасавана.

1гнараванне Вггаутам штарэсау праваслауных, якое навязвалася яму Польшчай, значка шкодзша ВКЛ, паколый адипурхоувала ад яго улады большую частку насельнщтва. Менавгта у гэты лас Л начался ад'езд з ВКЛ праваслауных князёу i феадалау у Маскоус-кую дзяржаву як адз!наверную 1м. 3 другога боку, друпя феадалы, убачыушы, што пераход у каталщтва прынясе 1м вял!к!я матэры-яльныя nepaeari i зрауняе ix у правах з польскай шляхтай, пачал! прымаць катат'цгва, што у далеишым прывяло ix да апалячвання i адыходу ад свайго народа. Усе" ж Вггауг разумеу усю важнасць станов!шча праваслаунага насельтцтва для лесу дзяржавы i pa6iy энерг1чныя захады, каб пазбегнуць антаган!зму пам!ж праваслау-ным! i катол1кам1 у княстве.

Найперш ён хацеу бачыць праваслауную царкву сваей дзяржавы самастойнай i працягвау традыцыйныя для Вял1кага княства Лггоу-скага спробы займець уласную iepapxiro. У 1415 г. ён стварыу самастойную М1трапол1ю з цэнтрам у Наваградку i даб1уся ад пра-васла^ных еп1скапау княства пастаулення на чале яе М1трапалгга балгарына Грыгорыя Цамблака. Канстанц!нопаль не прызнау гэга-га выбару.

В1таут першы падау думку аб ynii праваслаунай i катал1цкай цэрквау у ВКЛ i pa6iy захады па яе рэал1зацьн у дзяржаве. Ужо у 90 -ыя гады XIV ст. ён вёу перамовы з М1трапалггам Кшрыянам аб магчымасц! заключэння ymi. М1трапал!та Цамблака ён паслау на Канстанцк! сабор, дзе меркавалася узняць пытанне аб уз'яднанн! праваслауя i каталщтва у глабальным маштабе. Аднак Цамблаку не удалося здзейсн!'ць план ун». У xynciM часе Цамблак памёр, а

241

Вггаут, яю у гэты час шоу на зблшэнне з Масквой, не захацеу абваетраць з ей адносшы i таму не назначыу пераемтка Цамблаку. Вггаут памгрыуся з маскоусюм мпралалггам Фощем, падтрымл!ва-ючы адначасова каташцкую царкву, што працягвала м1С1янерскую дзейнасць у Лггве i асабшва у Жамойщ.

Адразу пасля Грунвальдскай перамоп 1410 г. над крыжакаш, у якую унесла свой уклад i татарская коннща, Вггаут паспрабавау, абатраючыся на Джэяаладзша, рэатзаваць свае планы, распраца-ваныя разам з Тахгамышам яшчэ у 1397—1399 гг. Ён зраШу рашу-чую спробу устанав1ць поуны кантроль над палпычным жыццём Залатой Арды. Выкарыстанне татарск1х 1м!грантау у ceaix мэтах стала папулярным прыёмам пал!тык! вялшага князя. На гели раз спроба мела плен. У 1411—1412 гг. сын Тахтамыша Джэлаладзш двойчы, па некальк! месяцау, сядзеу на залатаардынск!м троне, праводзячы у гэты час прал1тоускую палггыку, вщаць, цалкам уз-годненую з урадам Вял1кага княства Л1тоускага. Г1бель Джэлададз-1на i замена прав!целя у Ардзе змянша расстаноук^ сш ва Усходняй Еуропе не на карысць ВКЛ.

31мой 1413—1414 гг. Вггаут саджае у Ардзе свайго наступнага стауленйа — Бетсабулу. I тут "Хрон1ка Л1тоуская i жамойцкая" адк-рывае перад нам! найщкавейшы факт - у Вшьн! адбываецца ка-ранацыя В!таутам новага правщеля Залатой Арды. Магчыма, гэтым першым, каранаваным у стал!цы ВКЛ, i быу Бетсабула. Уск-лаушы на яго знак! ханскай годнасц!, Вггаут сказау, што гэта "цар заваложск! новы". Залатая Арда раскалолася: адна яе частка прыня-ла Бетсабулу, другая — не. Стаулешку BiTayra прыйшлося уступ!ць. Выгнаны з Сарая больш модным пращун!кам, Бетсабула са ceaiMJ прых!льн!кам! знайшоу прытулак у ВКЛ. Як тольк! В1таут даведау-ся пра гэта, то адразу "Еремфердека ... знову короновал в Вилни на царство, убравши в золотоглав, и шапку перловую взложш на него, и дал ему в руки шабяю". Дау яму таксама свае войска, я кое разам з татарским! мурзам! ды уланам! пайшло садз1ць новага хана у Арду. Авалодаушы ей, Ярэмфердэк прынёс Вггауту прысягу "зав-ше на потребу его'зо всеми татарами служити и послал ему дары великие ", Але яго у хутюм часе сюнуу Эдыгей.

У 1414 г. з дапамогай В1таута на некальм месяцау на залатаар--

242

дынсюм троне зацвердз!уся хан Кепек. У 1419 г. на кантакты з Вггаутам пайшоу сам Эдыгей, але зблЬкэнне памш iui працягвала-ся нядоуга, хутка настушу разрыу. У 1419(1420) г. пры падтрымцы ВКЛ яшчэ адзш выпадкова уцалеушы сын Тахтамыша Кадыр -берды вёу барацьбу за Арду. Потым бьш прыхшьныя да княства Даулет-берды i Улуг-Мухамед, з як!м! Вггаут узгадняу свае дзеянш на М1жнароднай арэне i яюя у цяжюя моманты свайго праулення знаходзш прытулак у Вшьш.

У 1433 г. на прычарнаморсюх землях пам!ж Днепром i Донам узннс новы татарок! улус. На чале яго з дапамогай магутнага тады вял iicara князя лггоускага Свщрыгайлы стау Сейщ-Мухамед - адзш са шматлшх унукау Тахтамыша, якога лес цесна звязау з Вялшм княствам Л1тоуск1м; тут (у Троках) ён нарадз!уся, вьфас i жыццёвы шлях свой скончыу у Коуна у якасц! вязня.

Так1м чынам, у канцы XIV - першай палове XV ст. вял!каму Л1тоускаму князю В!тауту удавалася аказваць значны )?плыу на пал!тычнае жыццё Зал этой Арды. Ён прымяняу тактыку cynpaujb-пастаулення адных ханау друг{м. Яго намаганн! мел! пераменны поспех. У друпм i трэц!м дзесящгоддзях XV ст. упльгу вял!к!х Л1тоуск1х князёу у Ардзе настольк! узмацняецца, што пастауленне 1м1 ceaix кандьщатау на хансю трон стала традыцыяй. Аднак ут-рымл!ваць ix там доуп час не хапала сш. Тым не менш, знаходжан-не на прастоле у Ардзе ханау прав!таутавай арыентацьн сказвалася на ус!м ходзе мшнароднага жыцця Усходняй Буропы на карысць княства. Тады нездарма гаварылк "Той, хто юруе Ардой, той гаспа-дарыць на Pyci".

Пры Вггауце ВКЛ дасягнула сваей найвышэйшай магутнасщ, пе-раугварылася^1-вял1кую i моцную еурапейскую дзяржаву. У 20-ыя гады XV ст. Вггауг фактычна стау пал!тычным л!дэрам усёйиУсход-няй Еуропы. Пад_ яго уплывай знаходзшюя Заволжская^ Ард4 i Крым, Л1чыл1ся з смай Вггаута i паяьск»я феаяалы, яны дал! абя-цанне не выб^раць сабе без яго згоды караля, кал! у Ягайлы не будзе прамых нашчадкау.

Kani у 1423 г. маскоуск! князь Васшь Дзм1трыев1ч nicay духоу-ную грамату (свой запавет), то яе змест узгадняуся з В1таутам i пацвярджауся яго пячаткаю з пагоняй. I менавгга пад апеку BiTayra

243

адцавау князь свайго малалетняга сына i жонку. Пры Васшю Масква, захоуваючы лщэрства у пауночна-усходняй Pyci, давал! паслядоуна прызнавала вядучую ролю Вшын у справах "усяе Pyci". Прысягу на вернасць беларуска-лггоускаму гаспадару складши тады цвярсю, ра-занск! i шшыя русюя княз!, называючы яго сва!м "господином... и многих русских земель господарем". У 1426 г. ён роб!ць трыумфаль-нае падарожжа па усходняй ускраше сваей дзяржавы.^Насуетрач яму выходзш княз! з Разаш, Пераяслауля, Пронска, Варатынска, Адоева i "били ему челом", уручаючы багатыя дары. "Легате вял1к!х князёу лпоусюх" сведчыць: "Няма земляу т на усходзе, ш на захадзе, адкулъ не прыходзш б пакланггща гэтаму слаунаму гаспадару ": "ту-рэцк1 ifap вялтую тойону выказвау" яму; " у вял1кай любое/ жыу з ш ...царцарградст"; Чэшскае каралеуства, дацк1 король "звялгкаю пашанаю " ставшей да Bimayma; маекоуст г{ар " у вялтай любое/ жыу з т". "Служыя1 яму i пшыя,-працягвае летапгс,-вялгк1я князг нямецкш з yciMi ceaiMi гарадам1 i землямг...; гаспадар зямлг Малдау-скай i Бесарабскай...; таксами i гаспадар зямлг Болгарской...." Усе гэга сведчыць пра высок! аутарытэт, трывалае пал!тычнае ста-нов!шча ВКЛ у тагачасным свеце.

Хоць В1таут у цэлым у сваей унутранай i знешняй палггыцы арыентавауся на саюз з Польшчай, аднак^адчуваючы незадаволе-насць шырок!х колау грамадства з прычыны усе большай паднача-ленасц! 1нтарэсам Польшчы, не мог не {мкнуцца да самастойнасцк А тэта перш за усе магло падкрэслщь атрыманне im каралеускага тытула i каралеускай кароны, захады аб атрыманн! як!х Bixayr pa6iy двойчы - у 1429 i 1430 гг. Польсюя вярх! был! вельм! устры-вожаны. Яны зрабин усе, каб карона не дайшла да Bixayxa.

У ГерманН был! заказаны дзве кароны - для Bixayra i яго жонк!, рыхтавауся адпаведны дзяржауны дакуменх, выпрацоувауся спецы-яльны рыхуал. Аднак польсюя феадалы, баючыся, шхо з наданнем Л1хв1нскай дзяржаве статусу каралеуства яна стане цалкам суверэн-най, пал!тычна незалежнай ад Польшчы, сарвал! гэтую пстарыч-ную акцыю. "Князь вял!к1 Вггаут хацеу ускласщ на сябе карону, — расказвае "Летапк вялтх князёу лшоускгх", - one яго непрыяцелг ляхг не прапусцтг яе ... I расхварэуся вялш князь Вгтаут". 27 кастрычниса 1430 г. ён памёр.

244

ЛЕКЦЫЯ 15

ВКЛ У 30—«0-ЫЯ ГАДЫ XV ст.

* Грамадзянская вайна 30-х гадоу.

• Прауленне Kasmipa IV.

• Дзяржауны лад у ВКЛ.

Грамадзянская вайна 30-х

Фактычяа-амаль-адразу дасля смерщ Вгтаута пачалася грамад-зя некая вайна. Яна была не проста дынастычнай барацьбой за ула-ду розных палггычных груповак. Нацыянальна-рэлИйныя супярэч-насщ не дал! магчымасц! лгёвшскаму грамадству з'яднацца на агульнай щэйна-патрыятычнай i канфесшнай аснове. Гэта моцна аслабляла ваенна-пагптычную магутнасць ВКЛ i, урэшце, прывяло да страты дзяржаунага суверэштэту. Штуршком, яю прывёу да гра-мадзянскай вайны у краше, была рэал!зацыя дыскрымшацыйных артыкулау Гарадзельскага прывшея 1413 г., што пазбаулял! nami-тычнай улады праваслауную знаць, став!л! яе у няроунае пал!тыч-нае станов!шча з катал щюм! братам! па класе.

У 1430 г. на вольны пасля смерц! BiTayra вял!какняжацк1 прас-тол узышоу пры падтрымцы князёу i баяр усходнебеларуск!х, ук-paiHCKix i pycicix зямель ВКЛ малодшы брат Ягайлы Свщрыгайла Альгердав1ч (каля 1370—1452). Таму новапасаджаны гаспадар ца-чау абаш'рацца у к!раванн1 дзяржавай на гэтыя с!лы.

Свщрыгайла праводз1у незалежную, антыпольскую пал!тыку. У свой час ён выступау пращуЧикам вымушанай прапольска-каталщ-кай пал!тык{ BiTayra першых дзесящгоддзяу XV ст. Прычым ц1ка-ва, Што антыв1тауск!я захады Свадрыгайлы абап!рал1Ся на праграму таго ж BirayTa 90-х гадоу XIV ст. - праграму стварэння лш>уЧ;ка-рускай дзяржавы з апорай на праваслауны асяродак Вял!кага кня-ства. Як зау"важыу xpaHicr XVI ст. Мацей Стрыйкоусю, Св1дрыгай-ла змагауся супраць BiTayra з дапамогай Pyci, што яму спачувала.

Пры„Свщрыгайле праваслауная арыстакратыя руск!х абласцей княства займае вышэйшыя пасады, засядае ^ Радзе, прымае удзел у вырашэннГ самых складаных дзяржауных пытанняу. Практычна манапшгеная улада катал1цк1х феадалау, што у асноуным был! бал-

245

цкага дахсщжання, пераходзша да палггычнай эл!ты праваслауных руск!х, прадстауткоу пануючага клаеатгошзттчнага Вял1кага кня­ства. У студзеш 1432 г. кракауЧж! бГскуп nicay да кардынала Цэза-рыш, што Свщрыгайла ва ус!м слухаецца pycicix сх!зматыкау i па-раздавау !м усе асноуныя земл! i пасады, чаго не было пры нябож-чыку Вггауце,

Узраставне паштычнай рол! праваслауных феадалау усходнес-лавянскага паходжання, страта каталщкай арыстакратыяй прывше-яу прывял! да змовы апошняй супраць Свщрыгайлы. У лоч на^1 верасня 1432 г. адбыуся замах на вял!кага князя. Змоушчыю па-садзш! на яго месца брата В1таута Жыг!монта. Дробны старадубск! князь, fad пры жыцц} В1таута не адыгрывау прыкметнай рол! у пал!тычным жыцщ дзяржавы, па вол! лесу бы^ узнесены на вял!-какняжацк! пасад. Свщрыгайла ратавауся уцёкам! у Полацк. Гэты беларуси горад на нейк! час станов!цца сталщай "Вял1кага княства Рускага". 1снаванне менав!та таюога дзяржаунага утварэння адзна-чае летапкец: "1 верасня 1432 г. пасадзгла Jlirma на вялгкае кня-жанне, у Вмьню i Трот, вял1кага князя Жыгшонта Кейстутавгча. Свыдрыгата ж пайшоу (кпяжыцъ) у Полацк i Смоленск, i рускгя князг i баяры пасадзШяго на вялгкае княжанне Рускае".

Так!м чынам, адбыуся раскол княства на два дзяржауныя утва-рэнн! - Вял!кае княства Л!тоускае I Вял!кае княства Рускае. Апош-няя з прыгаданых дзяржау, якая стварылася i функцыянавала на аснове аутаном!! Полацкай, В1цебскай, Смаленскай зямель у склад-зе Вял!кага княства, юнавала 4 гады. Зн!кла яна у вын!ку ваеннага паражэння войскау Свщрыгайлы у б!тве пад Вшькам!рам летам J436 г. Але галоунай прычынай распаду Вял1кага княства Рускага была не ваенная слабасць гэтай дзяржавы. Свае юнаванне яна спы-нша у першую чаргу з прычыны авантурных, неабачл!вых дзеян-няу "князя рускага", як! быу не у стане супрацьстаяць тонкай дып-ламаты! "вял!кага князя на Вшьш i Троках", скаардынаванай з польск!м карал ем.

Абатраючыся на руск!х князёу i баяр, з дапамогай цвярскога князя, Лвонскага ордэна Свадрыгайла на працягу 1432-1435 гг. неаднаразова "ваявау" "Лтоускую зямяю", "шмат бяды нарабгу-шы ей": палтугарады (Крэва, Заслауе, Менск г 1ншыя), "людзейжа

246

шмат пасек i у полон пабрау". Спробы Жыпмонта разбщь Св!дры-гайлу поспеху не мел!.

Для таго, каб выб!ць у Свздрыгайлы апору на праваслауных феа-далау "русюх" зямель, 15 кастрычшка 1432 г. у Гародн! каралём Польшчы Уладзюлавам-Ягайлам быу выдадзены са згоды Жыпмон­та лрывией, на яшму прадстаушк! знакампых родау беларускага, украшекага, рускага паходжання праваслаунага веравызнання урау-ноувал!ея у некаторых правах з феадалам!-катол!кам!. Прывшей дэк-ларавау, што зроблена гэта дзеля таго, каб у будучым памЬк жыха-рам! ВКЛ не узшкал! разлады i варожасць, каб яны больш энергична i настошива старалюя аб захаванн! цэласнасц! гэтых зямель 1ладт-рыманн! ix вел!чы i сумесна дзейшчаль 1х закл!кал! больш старанна i верна выконваць распараджэнн! Ягайлы i Жыпмонта.

У 1434 г. быу абнародаваны аналаг!чны прывшей, як{ паходз!у ужо тольк! ад аднаго вял!кага князя Л1тоускага Жыпмонта. Неаб-ходнасць яго прыняцця тлумачылаея у прэамбуле тым, што "гаспа-дар" жадае "ношыя земя1 Лтоускы i Рускм прывесщ у породах, i справы ix daeectfi да натепшага стану..., каб памЬк народам! гэтых зямель не было тякага непатрэбнага урону..., каб яны кары-сталгся роуным1 ммасцямг i тым больш горача i настогшва шкну-л1ся заусёды да адзшства душ i дапамага/ii захаванню натичасл1-вейшага стану гэтых зямель ". Восем пунктау, што iumi услед за гэтай прэамбулай, даравал! jjycKiM князям i баярам права евабодна-га распараджэння маёнткам! i перадачы ix у спадчыну, права атры-мання зямельных валоданняу жонкам! i дзецьм!, вызвалял! кня-жацк!Х i баярск1х падданых ад асобных дзяржауных падаткау, а таксама дазвалял! праваслаунай шляхце нароун! з феадаламькатол-1кам! ужываць гербы i знак! шляхецтва.

Прывшей 1434 г.,па якому руская знаць дабшася саслоунай роу-насц! з л!тоускай арыстакратыяй - безумоуная перамога усходнес-лавянсюх феадалау "руск!х" зямель у барацьбе за раунапрауе у ВКЛ. Аднак перамога не была канчатковай. Адно з галоуных пы-танняу - ix удзел у мраванн! дзяржавай - граматай Жыг1монта не вырашалася. Параграф дзевяты гарадзельскай пастановы, паводле якого праваслауныя феадалы не мел! права займаць вышэйшыя дзяржауныя пасады, захоувау сваю с!лу.

247

Менавгга у сувяз! з гэтым i працягвалася далейшая палггычная барацьба феадалау русшх, усходнеславянсюх зямель Вял1кага кня-ства за палпычнае раунапрауе у дзяржаве, якога яны урэшце рэшт дабипся у XVI ст. пасля афщыйнай адмены у 1563 г. пастановы Гарадзельскага сойма.

Прывшеям! 1432 i 1434 гг. Жыпмонт перацягнуу на свой бок значную частку беларуска-украшскай шляхты. Гэга аслабша nasi-цьн Свщрыгайлы. У 1435 г. яго войска бьшо разбгга, а сам ён ратавауся уцёкам! на Валынь.

Вайна 30-х гадоу XV ст. з'явшася важным рубяжом у развщщ дзяржавы Гедьшшав^чау". У гэтыя гады быу дасягнуты кампрамю памЪк катал!цк!м! i праваслауным! феадалам!, г.зн. у асноуным быу пераадолены аятаган1зм, яю з'яуляуся вын!кам акта 1387 г. Пашы-рэнне правоу праваслауных феадалау яшчэ не поунасцю задавол!-ла ix, але у цэлым 1стотна умадавала адз!нства пануючага класа дзяржавы.

Пазбав1'ушыся свайго пал!тычнага канкурэнта, Жыпмонт пра-водз!у прапольскую палпыку, аддау Польшчы Падолле, жорстка став!уся да ceaix падначаленых. Незадаволеныя яго дэспатызмам i свавольствам, уплывовыя дзяржауныя мужы вынесл! прысуд Жыг-iMomy. 20 сакав!ка 1440 г. ён быу забпы у Троксюм замку. Адной з галоуных мэт змовы было 1мкненне вярнуць на вял!какняжацк1 пасад Свщрыгайлу. Яе 1н1цыятарам бы^ гарачы прых!льн!к апош-няга князь Чартарыйси.