Дойлщства

У беларусюм дойлщстве першай паловы XVI ст. панаваш яшчэ сярэднявечныя архпэктурныя стыл!. Праваслауныя цэрквы у ас-ноуным паутарал! традыцыйны старажытнаруска-в1зантыйск! тып храма, катал щк!я ж касцёлы узводзипся у гатычным стыл!. Наваг найбольш арыгшальныя i выдатныя помнш своеасабшвага стылю, узншшага на Беларус! на мяжы XV—XVI стст. (цэрквы абарончага тыпу у Сынкав1чах, Cynpaoni, Малым Мажэйкаве), не утрымл1ваюць ясных рэнесансных рыс i з'яуляюцца лебядзшай песняй сярэднявечча у беларуск!м дойлщстве. Толью у другой па-лове XVI ст. был! пабудаваны першыя збудаванш рэнесанснага стылю. Для гэтага стылю характэрны зварот да кулиурнай епадчы-ны антычнаещ, што праявшася у звароце да антычнай ордэрнай сютэмы, 1нтэрпрэтацы1 антычных формау у дачыненн! да новых Г1старычных умоу; ужыванн! ордэрнага члянення сцен, арачных галерэй, каланад, зводау, купалоу. Яны спалучалюя з рысам! готыю: Спаса-Праабражэнская царква у Заслау!, кальв!нюцк1 збор у Аста-шыне на Наваградчыне, фарны касцёл у Клецку. Найбольш вядо-май пабуцовай беларускага рэнесансу з'яуляецца кальв1шсцш збор у Смаргош, узведзены у 1606—1612 гг. i хутка прыстасаваны пад касцёл.

У канцы XVI ст. пад уплывам рэнесансу адбыл!ся 1стотныя зме-ны у традыцыйных для таго часу збудаваннях. Страчваюцца аба-рончыя вежы i з'яуляюцца якасна новыя дэкаратыуныя формы. Прауда, у ix арх1тэктуры па-ранейшаму захоуваюцца асобныя эле­менты готыи (напрыклад, Tpoiiyd касцёл у Чарнаучыцах на Берас-цейшчыне, комплекс кляштара бенедыкщнак у Нясвгжы). У пачат-ку XVII ст. працягваецца будаун!цтва храмау готыка-рэнесанснага тыпу (касцёл кармелгеау у Ружанах).

Канец XVI — першая палова XVII ст. у арх1тэктуры адзнача-ны з'яуленнем i станауленнем новага мастацкага стылю — ба-рока, як! сфарм!равауся у Рыме i раепаусщгщуея па усей Еуро-пе, набыушы у розных кра!нах свае выразныя нацыянальныя рысы. Барока — адзш з асноуных стыляу арх^тэктуры XVI— XVII стст., як! атрымау шырокае распаусюджванне у крашах, дзе актыуную ролю адыгрывала феадальна-каталщкая рэакцыя.

475

Цесна звязанае з задавальненнем эстэтычных патрэб правячай арыстакратьп i царквы, мастацтва барока выпрацавала мастацк!я прынцыпы, што адрозшвалшя ад рэнесанснага стылю. Месца гармони i ураунаважанасщ, уласщвых рэнесансу, у творах баро­ка занял! пышнасць i дынам!ка кампазщы!, ускладнёнасць apxi-тэктурных формау, светлаценевыя кантрасты, багатая пластыка i нечаканыя эфекты. Замест ранейшых устошивых формау (квад­рат, круг) у планах будынкау стал! шырока варЧравацца формы авала, элшса у спалучэнн! з прамавугольшкам, трапецыяй i г,д. Уее еродк! арх!тэктуры, жывашсу } скульптуры барока был! наюраваны на дасягненне тэатралЬаванага i эмацыянальнага успрыняцця, стварэнне патэтычна прыузнятага пачуцця уеяго мастацкага вобраза будынка ц! ансамбля у 1дэлым.

Беларуская манументальная арх!тэктура, успрыняушы стыль барока, перапрацавала яго у адпаведнасц! з мясцовым! будау-н!чым! традыцыям!, што прывяло да стварэння новай архггэк-турна-мастацкай с!стэмы — беларускага барока, яше захоувала i развивала традыцы! народнай культуры, удасканальвала нацыя-нальнае будаушчае майстэрства. Для ранняга беларускага барока (канец XVI — першая палова ХУП ст.) характэрны арган!чны сплау заходнееурапейскага барока з элементам! традыцыйных для беларускага дойлщетва формау готык! i рэнесансу, прасочваюцца у !м i сувяз! з архггэктурай полацкага перыяду. У цееным узаема-дзеянн! усходтх i заходтх масгацк!х плыняу (што тлумачыцца су!снаваннем на тэрыторы! Беларус! розных рэлМйных культау i ix саперн!цтвам у сферы будаушцтва) адбыуся своеасабл!вы сш-тэз разнастайных формау манументальнай мураванай арх!тэк-туры,

Першы помн!к арх!тэктуры барока на Беларус! — езу!цк! касцёл у Нясв!жы, узведзены !тальянск!м арх!тэктарам Дж.М. Бернардон! у 1584—1593 гг. У якасц! прататыпа ён ме^ галоуны храм езуггау у Рыме. Аднак асноуныя кампаненты арх!тэктурнага абшчча нясв!ж-скага храма не был! дакладна пераняты i паутораны, а творча пе-рапрацаваны.

Першы твор барока паслужыу узорам для шэрагу культавых збудаванняу дадзенага рэпёна так!х, як Мжалаеуск! касцёл у М!ры

476

(1595—1605), бенедыкщнск! комплекс у Нясв!жы (1590—1595), бернардзшск! касцёл у Нясв1жы (1598), як!я успрынял! пэуныя рысы новага стылю. Больш на тэрыторы! Беларус! нам невядома тводнага збудавання у стыл! барока да канца XVI ст.

У першан палове XVII ст. гэты стыль стау пануючым у бела-рускай арх!тэктуры. Спачатку узводз!л!ся культавыя пабудовы з бязвежавым фасадам (касцёл езу!тау у Нясв!жы, касцёл бер-нардзшцау i францысканцау у Гародн!, касцёл дамшжанцау у Менску, францысканцау у Гальшанах, бернардзшцау у Дру!). 3 другой чвзрц! XVII ст. пашыраецца будаушцтва храмау з дзвюх-вежавым галоуным фасадам (касцёл брыптак (1642—1651) i езуггау (1647—1663) у Гародн!, Успенск! сабор ушяцкага манас-тыра у Жыров!чах (1613—1650), касцёл дамшшанцау у Сто-убцах, Петрапаулауская царква i касцёл бернардзшак у Менску, Багаяуленск! сабор у Магшёве). I хаця будаунщтва бязвежавых храмау працягвалася да другой паловы XVII ст., храм з дзвюхве-жавым галоуным фасадам станов! цца найбольш характэрным для арх1тэктуры беларускага барока, а своеасабл!вае вырашанне галоунага фасада з дзвюма вежам! па баках — адной з яго га-лоуных адметнасцей. Выток! барочнай дзвюхвежавасц! бела-pycKix храмау узыходзяць да абарончых збудаванняу беларускай готык!.

Спалучэнне старых арх!тэктурных стыл я у" з новым! прЫ'Па-наванн! першых было тыповае i для беларускага свецкага дой-лщства XVI ст. Замест ранейшых замкау-крэпасцяу, агульнага-радск!х i агульназемск!х цытадэляу, начал! узводз!цца прыват-науласн!цк!я палацы беларускгх феадалау. Характэрная асаб-л!васць гэтых збудаванняу — спалучэнне у адным комплексе чыста сярэдневяковых абарончых умацаванняу (земляных валау, !рвоу i каменных сцен з вежам!) з жылым палацам, як! звычайна будавауся у рэнесансным стыл!. Тыповым прыкладам такой apxi-тэктуры з'яуляецца палац Радз!в!лау у М!ры — выдатны помн!к беларускага сярэдневяковага дойлщства XVI — перш аи паловы XVII ст.

У плане М!рск! замак нагадвае некалыа перакошаны чатырох-вугольн!к, утвораны замкавым! мурам!. Па вуглах, выступаючы за

477

перыметр сцен, узвышаюцца чатыры магутныя вежы. Пятая — праезная — вежа размешчана пасярэдзше заходняй сцяны. Усе вежы маюць шмат байнщ. Усе яны пры бл1зкасц1 стылю i канструк-цый маюць свае шдывщуальнае архпэктурнае абл!чча. 1х прыга-жосць i вел!чнасць як бы адводзин магутнасць сцен на друг! план, етвараючы разам з 1м1 адзшы вобраз непауторнага збудавання. Ма­гутныя абарончыя прыстасаванш знаходзшюя i на замкавых сце­нах. Унутры замкавага двара быу узведзены трохпавярховы палац, прыбудаваны да пауночнай i усходняй сцен М1рскага замка. Сцены i вежы узведзены на маауных падмурках, складзеных з вялиих камянёу.

Аб трансфармацьи пад уплывам рэнесансу замкавага будау-нщтва у палацава-замкавае сведчыць i перабудова Старога замка у Гародш для караля Стэфана Баторыя каля 1580 г. архпэктарам Скота з Пармы у формах мясцовага рэнесансу.

Да лшу помшкау абарончага дойлщства канца XV — пачатку

XVI — першай паловы XVII ст. належаць замак Гаштольдау у вёсцы Геранёны (цяперашн! lye^CKi раён) на Гарадзеншчыне, му- раваныя замю у вёсцы 1казнь (цяперашн! Браслауск! раён) на В!цебшчыне i у г.п. Мадзель на М^ншчыне, Заслау'ск! замак 1вана Глябов1ча.

У апошняй чвэрщ XVI ст. на Беларус! шырока распаусюджваец-ца новаггальянск! тып басщённых фартыф!кацыйных збудаванняу. JSp такога тыпу замкау належыць Нясв1жск1, яю ^ 1583 г. пачау будаваць ггальяшш арх1тэктар Дж.М.Бернардош.

У шэрагу помн!кау замкавага дойлщства на Беларуси першай паловы XVII ст. прасочваюцца элементы нщэрландскага рэнесансу. Гэга тлумачыцца шырок!м удзелам у ix будаушцтве галандск!х архпэктарау i 1нжынерау-фартыф1катарау Ван Лаэра, Ван Дщэна, Голанда, Валона i шш. Замк! ^ Гальшанах i Смалянах (апошн! -не захавауся) — прыклад так!х умацаванняу.

Працэс разв!цця абарончага замкавага дойлщства на Беларус!

XVII ст. завяршыуся буда5^н1цтвам замка у Любчы на Гарадзенш­ чыне. Ён быу¹ разбураны яшчэ у 1655 г., сёння ад яго засталюя толью дзве вежы.

Таюм чынам, арх!тэктура Беларус! першай паловы XVI ст. развь

478

ваецца пад непасрэдным уплывам готьиа t старажытнаруска-вван-тыйскага стылю. У другой паяовв гэтага стагоддзя разам з готыкай у беларускай архггэктуры распаусюджваецца рэнесанс, што звязана з прашкненнем !дэй Рэфармацьл i гумашзму. Сумяшчэнне эяемен-тау готык!, i рэнесансу стала адметнай з'явай беларускага дой-лщства. Выкарыстаушы заходнееурапейсюя традыцьн, майстры, што працаваш на Беларус!, стварал! ярк!я узоры нацыянальнага мастацтва. На мяжы XVI i XVII стст. культавыя збудаванш яшчэ вызначамся стылявой рознахарактарнасцю, перавагай форм таго щ шшага арх1тэктурнага стылю. Надзвычай важным перыядам у петоры! беларускай архггэктуры з'яуляецца першая палова XVII ст. Усяго за па^стагоддзе у ей адбылюя якасныя змены, ямя зрабш! пэуны паварот ад сярэдневяковай архпэктуры да архггэктуры нова-га часу, У гэты час пануючым становища стыль барока.