Утварэнне Рэчы Паспал!тай

Гюторыя збл!жэння ВКЛ i Польскага каралеуства бярэ свой па-чатак яшчэ з 1385 г., кал! яны упершыню аб'ядналюя на аснове асаб!стай ушь Але абедзве дзяржавы захоувал! сваю палггычную i культурную асобнасць. Неаднаразовае аднауленне гэтых уши (у 1401, 1413, 1447, 1501, 1503, 1566 гг.) сведчыць аб тым, што яны был! нетрывалыя. Але, з другога боку, гэты факт паутарэнняу ymi сведчыць пра тое, што у жыцц! абедзвюх дзяржау был! так!я умо-вы, яюя падштурхоувал! ix да збл!жэння. У XV—XVI стет, вызна-чылася трывалая тэндэнцыя: чым больш абвастралшя аднос!ны Вшьш з Масквой, тым больш правячая вярхушка схшшася да аб'-яднання з Польшчай. Асабл!ва востра пытанне аб ynii зноу пауста-ла у 60-я гады XVI ст. Чым гэга было выюикана? Яюя прычыны апошняй, самай трывалай унН пам!ж ВКЛ i Польшчай?

Найперш, гэга знешнепал1тычныя прычыны. Амаль няспынныя войны з Маскоускай дзяржавай, у час ямх ВКЛ страцша значныя тэрыторы!, з крымсюм! татарам!, як!я аслабш! княства. Няудачы у

333

.ГНвонскай вайне i, у прыватнасцц страта Полацка была самым моц-ным палггычным i ваенным паражэннем ВКЛ за усю ггсторыю войнау з Маскоускай дзяржавай на працягу XIV—XVI стст. Узяцце войскам 1вана Грознага Прыбалтык! i Полацка прывяло да таго, iirro уся усходняя i цэнтральная частю Беларус! был! адсечаны ад мора, а гэга быу цяжк! удар па ганда. Гэга вайна, як адзначшп пазней польскля паштыю, прыгнала ВКЛ да унн з Польшчай. Па словах М»калая Радз1вша, ям узначальвау магнацкую алазщыю у ни у Любяше, "на нашым хрыбце быу ворог, ка/ii мы exani сюды, жадаючы пастанавщь з ваш унт, якая б аб 'яднала нас узаемнаю любоую, i, кал1 казацъ прауду, мы пачалг ткнуцца да яе амаль бегам, тады як продкг наши iuvii да яе веЯьмг пацгху".

Адна з важных прычын ynii 1569 г. — супярэчнасщ у пануючым саслоу! ВКЛ. У першай палове XVI ст. назмену рэл1пйным супярэч-насцям, уласщвым палпычнаму жьпщю княства J? XIV—^XV стст., прыходзяць шшыя — супярэчнасщ пам!ж магнатэрыяй (багатай шяяхтай) i шляхтай сярэдняй ды дробнай. Пераважнае, дам!нуючае станов!шча у дзяржаве належала магнатам, яюя адщскал! шляхту на друп план. Элггарнае магнацтва мела амаль неабмежаваную уладу у ВКЛ. На сойме паны-рады праводзш! толью свае рашэнн!, манн пулюючы большасцю шляхты, якая не мела Н1якай рэальнай улады. Радны Альбржт Гаштольд парауноувау соймы польскага i лггоускага узорау: "... соймы наши (у ВКЛ) праходзяць зусгм тати: што выра-гиае гаспадар i паны-рода, тое шляхта абавязкова прымае да выка-наиня; мы ж запрещаем шляхту на нашыя соймы як бы для гонору, дзет того, каб усе ведал!, што мы вырашаем". I на павятовых соймах — органах шляхецкага самамравання, як!я был! створаны паводле рэформы 1565—1566 гг., таксама рэй вял! буйиыя земле-уласнш. Пераконваюць у гэтым сведчанн} сучасшкау. Вось адно з ix: "Там (у ВКЛ) шляхта не прымае удзелу т у ятх народах, там паны робягр>, што захочуць... Там прыязджаюф на соймгк тальм ваявода, староста ды харужы, напгшуцъ, што 1м уздумаег^ца, i адправяць да земянгна дожаты, каб падпгсау. Калг ж ён не nadnhua_f то яны аддубасяць яго палкамг..."

У Польским каралеустве на той час шляхта ужо мела "залатыя вольнасщ", доступ да улады, рашуча уплывала на унутраную i

334

знешнюю палггыку урада. Лггвшская шляхта жадала дасягнуць становшча польской шляхты, зрауняцца з ею у правах i прывшеях, атрымаць верх над магнатэрыяй, заняць вызначальнае месца у сва­ей дзяржаве. Дасягненне гэтых мэтау яна звязвала з заключэннем унп з Польшчай.

Унутрыпалггычны крызгс у ВКЛ найбольш абвастрыуся у 60-я гады XVI ст. Супрацьстаянне магнацтва i шляхты стала адкрытым. Асабл1ва яскрава яно выявшася у часе сойма, як! адбыуся увосень 1562 г. пад Вщебскам. Яго удзельтт звярталюя да Жыгшонта Аугуста з прашэннем "учытць суполъны сойм з полякам!, каб ра­зам короля вы61рал1, мелг огульную оборону, супольна соймгкавал} i права аднолъкавае ужывал1". Каб неяк канеалщаваць грамадства, збщь прапольск!я настро! шляхты, магнацкая апаз1цыя на чале з Радз1ви1ам пайшла на значную мадэрн!зацыю унутранай пал!тык1. Так, паводле пастановы 1563 г. правасла^ая i катал 1цкая шляхта цалкам урауноувалася у правах, а паводле судовай'рэформы 1564 г. уводзшшя мясцовыя суды, дзе галоуную ролю адыгрывала шляхта. Гэтыя захады вял!какняжацкага урада магчыма б i мел! поспех, кал! б не драматычнае знешнепал!тычнае станов!шча крашы, моц якой падтачыла Ливонская вайна.

Польсюм каралём i вял!к!м лтоусюм князем у гэты трывожны час быу Жыпмонт II Аугуст. Ён не меу патомства i не мог ужо на яго спадзявацца. На 1м канчалася дынастыя Ягелонау, якая злучала сабою гэтыя дзве дзяржавы. Польск1я палстык! баялюя, што пасля яго смерц! ВКЛ абярэ сабе асобнага гаспадара. Трэба было своеча-сова зраб!ць больш адпаведную часу сувязь пам!ж дзяржавам». Жыг1монт згадз!уся з гэтым i пачалюя перамовы аб новым аб'-яднанн!.

Польшча сама дамагалася ymi з княствам. 1дэ1 паглынання кня-ства Каронай (назва Польскага каралеуства) атрымаш распаусюдж-ванне сярод пэуных колау польскай шляхты напярэдадн! Люб-лшскай ynii. Далучэнне новых зямель прываолнвала магчымасцю атрымання новых багаццяу, пасад, узнагарод. Перадлюбл1нск1 час вьвначаецца разгулам шав1н!стычных настрояу у Польшчы, узмоц-ненай катал1цкай прапагандай на заходшх землях Беларус! i Ук-рашы, прыгран1чным1 непаразуменням!.

335

Для ВКЛ альтэрнатывай саюзу з Польшчай магло быць заключэнне уни з Маековляй i прызнанне над сабой улады Хваиа IV щ яго сына. На гэты конт наваг вялшя тайныя перамовы, але поепеху яны не мель Сярод феадалау усходшх раёнау ВКЛ, як ужо адзначалася, час ад часу выспявал! задумы адарвацца ад княства i далучыцца да Рускай дзяржавы, а пзуныя колы на-сельнщтва гэтых зямель праяулял! Ымпатьн да Масквы. Але у 60-я гады XVI ст. беларуская шляхта шукала менав!та саюза з Польшчай, бо маскоускае дварансгва не мела такой вольнщы, як польеюя шляхщчы. Больш таго, гэга быу час апрычншы, кал! 1ван Грозны правёу серию рэпрэсШ. Шмат яюя вщныя дзеячы гэтай дзяржавы вымушаны бьш уцякаць ад смерщ i рэпрэеш у межы ВКЛ (напрыклад, Авдрэй Курбск!). Дэспатычны рэжым 1вана IV адпужвау Л1тв1нскую шляхту. Вольнасщ шляхецкай рэспубл1и павярнул! пануючы клас гаспадарства у бок Польшчы.

Урад ВКЛ i ю'руючыя колы Польшчы прапаноувал! розныя умо-вы злучэння дзяржау.

Л1тв1нск[я паттьш хацел! абмежавацца ваенна-пал!тычным са-юзам, яю б захавау незалежнасць i самастойнасць ВКЛ. Паводле ix плана, кожная з дзяржау павшна была захаваць свой сойм. Некато-рыя з магнатау хоць i згаджалшя на агульны для абедзвюх дзяржау сойм, але хацел!, каб ён зб5рауся чаргова: адз!н раз на тэрыторьп ВКЛ, друг} раз — на тэрыторьи Польшчы. Кароль i гаспадар злуча-нан дзяржавы павшен аб^рацца i абвяшчацца той i другой дзяр-жавам! асобна. Пасады у кожнай дзяржаве займаюцца толыа "ту-былыщм!", г.зн. яе ураджэнцамь

Прадста5ш1ю Польшчы не згаджал1ся з такой пастаноукай пы-тання аб унн. Яны стаял! за першынство Польшчы i за скасаванне незалежнасщ ВКЛ. На ix погляд, сойм у абедзвюх дзяржавах па­вшен быць адзш i зб!рацца пав!нен выключна на тэрыторьи Польшчы. Паляк! атрымл1ваюць права займаць пасады у далучанай дзяржаве.

Перамовы зацягвалюя. Кожны бок цвёрда стая^ на сва1м i не мог прыйсщ да згоды. Для канчатковага вырашэння пытання аб ymi быу назначаны з'езд у Люблине на 23 снежня 1568 г. Паслы ВКЛ, у тку як^х было шмат магнатау, адчуваючы, што a6craBiHbi

336

складваюцца не на ix карысць, зб!рал!ся памалу i як бы нехаця. Больш-менш значная колькасць ix сабралася тольк! да 10 студзеня 1569 г. У склад дэлегацьа ВКЛ уваходзш канцлер i вшенск! ваяво-да М1калай Радз!вш Руды, падканцлер Астафей Валов!ч, жамойцк! стараста Ян Хадкев!ч, падскарбШ М^калай Нарушэв1Ч i шшыя уплывовыя асобы. На сойм прыбьш кароль i каля 160 паслоу i сенатарау Польшчы i ВКЛ. У гэты ж дзень пачалгся перамовы. Амаль шэсць месяцау працягвауся гэты сойм. Кожны бок ставгу" свае умовы, як!я не прымалгся супрацьлеглым. Hixro не еаступау. Больш таго, дэлегацыя ВКЛ раскалолася на магнацкую i шляхец-кую групы, з як!х першая была супраць, а апошняя стаяла за утва-рэнне унн э Полынчай.

Кал! паслы княства убачыл! пагрозу гвалтоунага заключэння ynii на непрымальных для ix умовах, яны у знак пратэсту 1 сакав1ка 1569 г. пак!нул1 Любл1н, фактычна перарваушы перамовы. Перад ад'ездам яны падал} каралю свае умовы yHii: ВКЛ i Польшча бу-дуць мець агульнага гаспадара, абранага на з'ездзе паслоу ад гэтых абедзвюх дзяржа)? у роунай колькасц!; абраны кароль карануецца спачатку у Кракаве, а потым у Вшьш, пры гэтым пацвярджае правы кожнай дзяржавы i там, i туг; абодва народы будуць мець агульныя соймы, як!я па чарзе будуць скл!кацца у Польшчы i ВКЛ; княства i карона маюць свае асобныя соймы, свае сенаты, свае дзяржауныя пячатю; будзе захоувацца тэрытарыяльная цэласнасць ВКД прычым пасяленне палякау у гэтай дзяржаве дапускаецца, але чыны i пасады захоуваюцца тольк! за карэнным! грамадзянам! княства.

Гэтыя умовы выклисал! моцнае абурэнне польскага боку, ям пайшоу на дэманстрацыю сшы. Ён працягнуу абмеркаванне спра­вы ymi без удзелу прадстаун{коу ВКЛ i на наступным пасяджэнн! был! складзены пункты 1нкарпарацы1 княства. Пры падтрымцы польсгах паслоу вял!к! л1тоусю князь, кароль польсю Жыпмонт Аугуст, скарыетаушы цяжкае знешнепал!тычнае становинча кня­ства, фактычна здзейсшу акт дзяржаунай здрады — незаконна, насуперак абяцанням ceaiM i прысягам аб захаванн! цэласнасц! тэрыторы! ВКЛ, 5 сакав!ка 1569 г. выдау ун1версал аб перадачы Польшчы Падляшша з гарадам! Вельск, Беласток, Драг{чын-на-Бугу, Мельн1к. Таюм! ж незаконным! актам}, без згоды сойма был!

33?

адарваны ад княства i далучаны да Польшчы Валынь, Падолле, Юеушчына. Пад пагрозай страты пасад i прывшеяу, канфюкацьи маёмасщ украшсшх паслоу прымусш згадзщца на анекс!ю ix радз!мы i прысягнуць на вернасць польскаму каралю. ВКЛ нанесла цяжк1я тэрытарыяльныя страты. Тэта быу моцны удар па ма-гутнаещ дзяржавы, якая i без таго была падарвана стратай части беларускЕх зямель у Л1вонскай вайне. 1сщ на ваенны канфл!кт з Польшчай у тых умовах яна не магла.

Супрацьпрауныя акты Жыпмонта Августа, разбурэнне адзшага фронту барацьбы за незалежнасць княства з-за пазщьп украшсюх паслоу i сенатарау зламш супращуленне магнатау. У чэрвеж на пагрозл1вы выклш караля яны вярнулюя у" Люблш, дзе пратэставал! супраць далучэння спрадвечных земляу ВКЛ да Польшчы. Дзённ1к Любл1нскага сойма aniceae, што паслы — магнаты Хадкев1ч, Ра-дз!вш i шшыя - малш караля, каб ён не pa6iy крыуды ix гаспадар-ству, не пан!жау яго i не адрэзвау ад яго векавечных зямель. Яны з плачам К1нулюя на кален! перад Жыг1монтам, просячы яго не губщь княства i не аддаваць у "ляскую няволю". Але кароль не выказау спагады. Скарыстаушы тое цяжкае становшча, у як!м знаходзшася ВКЛ, i раскол яго дэлегацы!, Жыпмонт загадау бела-руска-л{тоуск1м дэпутатам без лиишх размоу i прамоу прьгняць унио i прысягнуць Польшчы. Кал! магнаты пераканалюя, што ix справа прайграна, яны пайшл! на згоду.

1 лшеня 1569 г. быу падпканы акт унн. Сенатары i паслы ВКЛ был! прыведзены да прысяп на вернасць ей. Як сведчыць вцавочца, яны чытал! тэкст прысяг!, абл1ваючыся слязьм!. Сут-насць заключанага саква была, щ пав!нна была быць у тым, што "шралеуства Польское i Вялтае княства Jlimoycme уяуляюцъ са­бою ужо одно непвдзелънае i неаддзельнае уела, а таксама не асобную, але огульную рэспублгку, якая зяучылася i з'ядналася у адзт народ з дзвюх дзяржау i народау". Новая злучаная дзяржава атрымала назву Рэч Паспалтая, што у перакдадзе з лацшы зна-чыгр> рэспублгка. Унгя была заключала на наступных умовах:

I. Злучаныя дзяржавы маюць аднаго гаспадара — караля, як! Hociub тытул "кароль польем i вялт князь лтоускг, руст, прускг, мазавецю, жомойцп, шеускг, ваяынст, падляшст i лгфляндсм".

338

Яго пасада была не спадчыннай, а выбарнай. Аб1раюць яго народы абедзвюх дзяржау разам, для гэтай мэты зб!раецца сойм у Варша­ве. Каранацыя караля адбываецца у Кракаве. Лпгва не мае права абраць для сябе асобнага вялжага князя.

2. Для вырашэння найважнейшых дзяржауных спрау зб!раецца огульны сойм Рэчы Паспалггай. Ён складаецца з дэпутатау, абра- ных на павятовых соймшах. Пасяджэнш сойма праходзяць на поль- скай зямл!. Склиеанне асобных соймау для ВКЛ i для Кароны не прадугледжвалася.

3. Усе нязгодныя з умовам! уни ранейшыя пастановы ВКЛ каеу- юцца.

4. Падданыя абедзвюх дзяржау маюць права купляць i валодаць нерухомай маёмаецю i у Лпве, i у Полыпчы. Кароль можа жала- ваць сталовыя маёнтк! на тэрыторьн ВКЛ дваранам як лггоуекага (з княства), так i польскага паходжання.

5. Валынь, Падол1Я i Падляшша аддзяляюцца ад ВКЛ i далуча- юцца да Польшчы. Л1вон1я аб'яуляецца сумесным валоданнем кня­ ства i кароны.

6. Грашовыя знак! абедзвюх дзяржау агульныя. Мяжы памЪк mi няма. Тавары перавозяцца вольна, без усяих гандлёвых мытняу i падаткау.

7. Дзяржавы праводзяць агульную знешнюю пал!тыку.

Разам з тым, княстау не адводзшася роля нейкай калан!яльнай ускра!ны. Люблшская ушя захоувала пэуную самастойнасць ВКЛ. Яно мела свае войска, асобнае ад Польшчы заканадауства i судо­вую аргашзацыю, захоувала дауш адмш1страцыйны апарат i сваю пячатку. Польшча i ВКЛ захоувал! самастойныя назвы i да канца XVII ст. мел! розныя дзяржауныя мовы. Афщыйнай дзяржаунай мовай ВКЛ заставалася беларуская, у Польшчы — лац!нская. Няг-ледзячы на умовы унН, у XVI — першай палове XVII ст. грошы у Кароне i княстве был! асобиыя.

Для шшых дзяржау Рэч Паспалпвя была адз1ным цэлым утва-рэннем, але унутры яе 1снавала дзяленне на Карону, або Польшчу — У яе склад уваходзш польская i украшсюя земл!, i Княства, щ Лпгву — яна складалася з летувюмх, беларуск!х i яекаторых русих зямель.

339

Так на карце Еуропы з'явшася новая дзяржава, да таго ж едва з самых вялиси i магутных. Яе утварэнне зрабша значны уиль^ на стан ycix eypaneficicix спрау.

Навет у польскай пстарыяграфи гснуе вялш спектр думак на-конт дзяржа^нага ладу Рэчы Паспалггай: ад прыхшьшкау яе уштарнага характару да прызнання федэратыунага характеру. Ю.Бардах, напрыклад, разглядае Люблшскую унш як кампрамю дзвюх дзяржау i вышк ix двухсотгадовага сумеснага развщця. ХЛаумяньсм i Е.Ахманьсю не л!чаць яе раунапрауным саюзам дзяржау. Сучасная беларуская пстарыяграф1я схшяецца да вываду. што нельга тракгаваць Люблшскую ушю як паглынанне Польшчай ВКЛ. Рэч Паспалггая была федэрацыяй дзвюх дзяржау, у складзе якой княства {снавала да канца XVIII ст., каш Рэч Паспалпую падзялш! Рас1я, Аустрыя i ПруЫя. 1ншая справа, што Полыпча на той час была у лепшым палггычным i эканам1чным станов1шчы i таму валодала унутрыпалЬычнай 1н1цыятывай у Рэчы Паспал1тай. Яна магла ажыццяуляць вял1кадзяржа5^ную пал{тыку у дачыненн! да усходнеславянскага насельн1цтва Вял1кага княства.

Любл1нская унтл з'яулялася добраахвотным аб'яднаннем дзвюх дзяржау. Аднак трэба мець на увазе, што гэтая добраахвотнасць з лггвшскага боку была выклжана пагрозаи развалу ВКЛ. Рэальная пагроза пал!тычнага i ваеннага краху вымусша феадалау ВКЛ на-ват ва Урон сва!м !нтарэсам зноу вяртацца да умацавання саюза з Польшчай. Цяжкае станов!шча княства скарыстала Польшча. Ушя, адзначае У.М. 1гнатоусм, была "эга{стычнай" з яе боку. У вышку Любшнскай ynii ВКЛ апынулася у залежным станов!шчы. У межах княства польсюя феадалы i катал!цкае духавенства атрымал! неаб-межаванае права набыцця зямл!. Прызначэнне на вышэйшыя дзяр-жауныя пасады феадалау ВКЛ здзяйснялася каралём, пры гэтым асобы, як!я прызначал!ся, павшны был» прысягаць яму на вер-насць. У склад Рэчы Паспал1тай ВКЛ увайшло значна абкарнаным у тэрыторыях — яно згуб!ла каля трэд! ceaix зямель.

Першае 5т>ажанне у княстве ад вышкау ynii было шокавым. Прычым як для магнацтва, так i для шляхты, якая у свой час дамагалася злучэння з Польшчай. Для вышэйшай уплывовай знац! Любл1нская ун!я пагражала поунай згубай былога палпычнага вяр-

340

шэнства. У ВКЛ сойм, дзе магнацтва праводзша свае рашэнж, юрыдычна перастау юнаваць. У агульны ж сенат Рэчы Пасгшнтай шмат былых радных проста не трапин. Ды i тыя нешматл1к!я гала-сы сенатарау з княства заглушалюя моцным рокатам больш мнага-люднага польскага прадстаушцтва у сенаце Рэчы Паспалгсай. Toe ж самае адбывалася i у сойме, дзе са 180 вйбраных на соймжах па усей Рэчы Паепалггай паелоу толью 46 прыходзинея на ВКЛ (з ix 34 з беларуск!х паветау).

Палггычная дыскрымшацыя дапаунялася эканам!чнай. Цяпер прадстаунш шляхецкага саслоуя ВКЛ не магт атрышиваць земл! у раёнах, гвалтоуна адарваных Польшчай у 1569 г. Дазвол польскай шляхце атрымл1ваць зямельныя уладанн! у межах княства стварыу небяспечнага канкурэнта для мясцовай шляхты.

Большая частка пануючага класа ВКЛ у апошняй трэщ XVI ст. праяуляла незалежшцк!я, антыпольск!я Hacrpoi. Вял1какняжацк1я палггьш 1мкнул1ся вывесц! сваю дзяржаву з таго тушка, у яюм яна апынулася у вын!ку Любл1нскай уни. Шсуперак акту уни у ВКЛ у 70—80-я гады XVI ст. рэгулярна збаралгся агульнадзяржауныя сой­мы. У 1581 г. была створана асобная вышэйшая судовая шстанцыя для ВКЛ — Галоуны трыбунал. А прыняты у 1588 г. Статут, па сутнасщ, скасоувау мног!я пастановы Люблшскай ynii.

Барацьб1том за незалежнасць княства j' складзе Рэчы Паспа-л!тай, яю пастаянна дбау пра з^мацаванне яго эканам1'чнай i па-лЬычнай магутнасщ, быу буйнейшы палЬычны i грамадск{ дзеяч ВКЛ Леу Сапега (1557—1633) — сакратар, потым nicap дзяржау-най канцылярьй, падканцлер i урэшце канцлер. Сапега вёу бараць-бу з Жыпмонтам III за поуную самастойнасць княства, [мкнучыся прымусщь яго паважаць законы сваей дзяржавы. Ён дамогся таго, што кароль мус!у узгадняць свае рашэнн! па ycix пытаннях на тэрыторы! княства з канцлерам.

Водгаласи незалежн1цк1х настрояу паслялюбл1нскага перыяду часам адчувал1Ся у XVII ст. Яны увасаблял1ся у спробах аднаулен-ня дзяржаунай самастойнасщ ВКЛ.

Больш за двух стагоддзяу беларусия земл» уваходзш! у склад Рэчы Паспал1тай. Гэга быу вельм! складаны перыяд у айчыннай псторьн: палан1зацыя шляхты, запрыгоньванне сялянства, зшш-

341

чальныя войны, аса&нва f XVII ст. Польем культурны учплыу i пранжненне катал!цызму прывял! да таго, што сацыяльна-класавы падаел беларускага грамадства дапоушуся размежаваннем па нацы-янальнай i рэлнчйнай прыкмеце. Палашзацыя i акагшнчванне пры-вял! да адрыву ад беларускай народнасцд яе вышэйшых слаёу, уекладнии працэс яе фарм!равання i разв!цця. Пачатак XVII ст. спарадз1у на свет словы беларускага пазта Яна Каз!м!ра Пашкев!ча: "Полска квггнет лавдною, Лггва квггнет русч!зною". Гэтыя радю напюаны у 1621 г. А ужо у 1696 г. усеагульная канфедэрацыя саслоуяу Рэчы Паспалпай прыняла пастанову, паводле якой у спра-ваводстве ВКЛ "усе рашэнш пав!нны складацца на польская мове". Многа даследчык! л1чац>, што усе беды нашай культуры пачына-юцца з 1569 г.

Любл1нская утя прадвызначыла далейшы лес беларускага i шшых народау, яия насялял! Рэч Паспал1тую. Ун!я фармальна была анулявана Канстытуцыяй 3 мая 1791 г., але фактычна юнава-ла да 1795 г.

342

ЛЕКЦЫЯ21

ПАЛ1ТЫЧНАЯ С1ТУАЦЫЯ У РЭЧЫ ПАСПАЛ1ТАЙ У 70—80-ыя гады XVI ет.

• Першае бескаралеуе. Стэфан Баторый.

• Статут Вялшага княства Лгтоускага 1588 г. - выдатны пам- hik правовой думт.

Першае бескаралеуе. Стэфан Баторый

Заключэнне Люблшскай унй пауплывала на далейшы ход Jli-вонскай вайны. У 1570 г. Руская дзяржава i Рэч Паспалггая зак-лючьии nepaMtp'e на тры гады. 1ван ГУ у гэты перыяд аднав1у барацьбу супраць Швецьи. У 1572 г. памёр Жыпмонт II Аугует (1548—1572). Паводле звычаю, кароль a6ipayc» з дынасты! Ягело-нау. Але паколыа са смерцю Жыпмонта яна перапыншася, было вырашана абраць каралём чужаземца, што з'явшася зачэпкай для далейшага абмежавання каралеускай улады. 3 1572 г. пачалася эпо­ха выбарных соймам каралёу. Палпычнае жыццё новаутворанай дзяржавы часта ускладняецца перыядам! бескарале^я, яшя часам цягнуцца цэлыя гады да абрання наступнага правщеля, наносячы вял!кую шюоду дзяржаве, аслабляючы цэнтральную уладу.

Першае мгжкаралеускае безуладдзе цягнулася больш года пасля смерц! Жыпмонта II. Яно было запоунена анарх!яй i барацьбой розных пал!тычных груповак унутры дзяржавы, а таксама i eypa-пейсюх двароу, кожны з яюх дамагауся здабыць каралеускую каро-ну свайму стаулен{ку. Найбольш сур'ёзным! прэтэндэнтам! на ка­ралеускую пасаду быу сын 1вана Грознага царэв1ч Фёдар, ауст-рыйск! прынц Эрнэст i прынц франи^ск} Генрых Валезы (Генрых Валуа). На элекцыйным (выбарчым) сойме 1573 г. разгарэлася ба-рацьба пам!ж прыхшьткам! розных кандыдатау. У ход пускалася усе: грошы, хлусл!выя абяцанн!, неверагодныя 1нтрып i плётк». Перагаворы з Грозным нашит Фёдара не дал! шчога. Польсю бок патрабавау, каб Фёдар зраб!уся катол1кам i каб да Рэчы Паспалггай был! далучаны Смаленск i Полацк. Грозны пасмяяуся з апошняга патрабавання, гаворачы, што Фёдар — "не красна девица" i пасагу яму не належыць. Супраць гзтай кандыдатуры был! уцекачы з Мас-

343

квы, у тым л!ку А. Курбск!, яюя разумел!, што юраваць дзяржавай будзе не Фёдар, пазбаулены не толью палггычнага, але i звычайна-га розуму, а яго бацька 1ван Грозны, ад тэрору якога яны i збепн з Масквы. Не дагаварылюя польсюя паслы i з Эрнэстам Ауст-рыйсюм. Пасля доупх перамоу каралём Рэчы Паспалггай быу аб-раны Генрых Французск! (1573—1574). Пры абранш ён падтсау дакумент, як! атрымау назву "Генрыхавы артыкулы". Згодна з 1м, Рэч Паспал1тая абвяшчалася шляхецкай рэсвублпкай з выбар-ным каралём. Кароль не меу права прызначаць сабе пераемшка, мець зносшы з замежным i дзяржавам!, прызнаваць паспалггае ру-шэнне. Кароль абавязвауся падтрымл!ваць рэлигшны м!р у краше (будучы у Францьп, Генрых меу дачыненне да Варфаламееускай ночы - разн! пратэетантау у Парыжы 24 верасня 1572 г.). Закана-даучая улада належала сойму, sad зб1рауея праз кожныя два гады. Гэга было сур'ёзнае абмежаванне каралеуск!х прзрагатыу, манарх пазбауляуея заканадаучага i судовага права, абмяжоувалася яго пра­ва устанаул!ваць падало.

Новы кароль i usuimi князь Генрых npaeiy усяго шэсць месяцау. Спадзяванш як л!тв{нау, так i палякау на Генрыха Валуа не спрауд-зшся. Распусны гуляка, легкадумны, самазакаханы, ён быу абса-лютна абыякавы да дзяржауных праблем, не ведау н! польскай, Hi беларускай, Hi лац!нскай моу. У мнопх ваяводствах шырыуся рух за пазбауленне Генрыха прастола. Незадавальненне выкл1кала i яго нежаданне жанщца на Ганне Ягелонцы - апошняй з роду Ягелонау. Убачыушы, што к1раваць у Рэчы Паспалггай не так легка, як, на-прыклад, у Францьп, ён уцёк з красны на сваю бацькаушчыну, каб заняць больш надзейны спадчынны французск! трон, як! стау ва­кантным пасля смерщ яго сгарэйшага брата Карла IX, Пагоня, арган!заваная польским! магнатам!, каб затрымаць караля i сшаю вярнуць яго на трон, перахапша уцекача толыа за аустрыйскай мяжой i вярнуць назад не здолела. Ён паспяхова дабрауся да Пары-жа, дзе стау каралём Францы! Генрыхам Ш (апошн!м з дынастьи Валуа). Яго уцёк! ведьм! уразш ycix як у Кароне, так i у княстве. Трон у сташцы Рэчы Паспал1тай зноу застауся вакантным.

7 лютапада 1575 г. у Варшаве адкрыуся чарговы элекцыйны сойм. Зноу загучал! шчодрыя абяцанн! кандыдатау, што пад ix ула-

344

дай Рэч Паспалггая будзе квггнець i багацець. Абяцаню сыпалюя адна за другую лепшыя. Найбольш сур'ёзным! прэтэндэнтам! на каралеускую пасаду на гэты раз был! аустрыйсю 1мператар Мак-Ыминян II i трансшьванск! князь Стэфан Баторый (1штван Багоры) — выхадзец са старажытнага венгерскага магнацкага роду. Ён нарадз!уся $ 1533 г. i быу амаль аднагодкам 1вана Грознага. 3 15-ui гадоу знаходз!уся на вайсковай службе у караля Венгры! i Чэхи Фердынанда Габсбурга. Некаторы час вучыуся у Падуансюм уш-верспэце у 1талп, добра размауляу на нямецкай, лацшскай, ггаль-янскай, венгерскай мовах. А вось па-польску i па-беларуску гава-рыць ён так i не навучыуся. Karri быу абраны каралём Рэчы Пас-палггай, то тут ён гаварьгу з мясцовым! жыхарам! на лац!нскай мове вд праз перакладчыка. Стзфан Баторый у маладосщ з?дзель-н!чау у пал{тычнай барацьбе, у ваенных бггвах i з щгам часу набы^ вопыт адмшютратара i дыпламата, бы^ вядомы сва!м палкаводчым талентам.

Кароль Рэчы Паспал1тай, у адрозненне ад мнопх еурапейсюх кра1н, дзе каралеуская улада была спадчыннай, выб^рауся толью пажыццёва соймам, дзе асноуныя паз!цьп займала шляхта, а не магнаты. Большасць магната^ Польшчы i ВКЛ, большасць сената был! супраць кандыдатуры Баторыя, жадаючы мець каралём Максь мшЫна II, як! быу далека у Вене i наязджау бы у кра»ну рэдка, а яны тады бесперашкодна к!равал1 б дзяржавай. Кандыдатуру Бато­рыя падтрымау уплывовы магнат Замойск!, сярэдняя i дробная шляхта. Дэпутаты ВКЛ, як!м патрэбен быу спрактыкаваны палка-водзец i дыпламат, таксама падтрымал! Баторыя.

12 снежня 1575 г. элекцыйны сойм абрау Стэфана Баторыя каралём Польшчы i князем ВКЛ (1576—1586). Нежанатаму Бато-рыю, якому тады было 44 гады, сойм пастав!у абавязкам ажанщца з каралеунай Ганнай, дачкой караля i вял!кага князя Жыпмонта Старога i сястрой апошняга з роду Ягелонау Жыпмонта Аугуста. Так1м чынам як бы законна працягвалаея панаванне дынасты! Яге­лонау. 54-гадовая Ганна н!кол! не была замужем.- Але карона так вабша Баторыя, што ён згадз}уся на гэтую умову. Вядома, чакаць нашчадкау ад гэтага шлюбу было дарэмна.

У 1576 г. Баторый быу каранаваны у Кракаве у каралеусим

345

замку Вавель i ажаьиуся з Ганнан. Ён стау каралём насуперак вол! магнатау, паводле патрабаванняу шляхты, якую ён потым шчодра аддзякавау прывшеям!. Яшчэ шмат месяцау Баторый вёу у Поль-шчы узброеную барацьбу з апазщыяй, прых!льн!кам! !мператара Макс1мшяна П. Супращуленне аказау i Гданьск. Тольк! у 1577 г. пасля паражэння атрадау, нанятых багатым! гараджанам! Гданьска, упада караля была прызнана апазщыяй.

Пасля гэтага Стэфан Баторый мус!у звярнуць увагу на адносшы

3 Рускай дзяржавай. Яшчэ у час каранацьп ён дэкларавау, што адбярэ усе заваяваныя ею земл!. 3 вял!кай карьюцю для Рэчы Паспал!тай ён ваявау з Масков!яй на апошшм этапе Л!вонскай вайны (1579—1582 гг.). Усходн! нак!рунак знешняй палиым стано- вщца галоуным. У сувяз! з гэтым каралеуская рэзщэнцыя перанось вда з Кракава у Гародню, каб быць бл!жэй да тэатра ваенных дзеянняу i f той жа час не аддаляцца ад Польшчы. Горад на нейк! час станов!цца неафщыйнай сталщай не тольк! ВКЛ, але i усей Рэчы Паспал!тай. Тут распрацоуваецца план паходу на усход.

Выкарыстаушы складанае палпычнае становшча Рэчы Паспалгтай у час м1жкаралеуя i выбарау караля, 1ван IV пачау новы наступ у Люшю i да 1577 г. авалодау yciM узбярзжжам — усщцняй часткай цяперашняй Латв11 i пауднёвай часткай Эстон!!. Цялер Маскоуская дзяржава Mycina мець справу з Рэччу Паспалгтай. Аб'яднанне Поль­шчы i ВКЛ на аснове Любл!нскай уш! дазволша Баторыю сабраць новае лггв!нска-польскае войска, падмацаваць яго атрадам! венграу i наёмн!кау — немцау. Гэгу 40-тысячную арм!ю ён рушыу на Полацк i

4 жшуня 1579 г. аблажыу горад. Больш трох тыдняу' трымауся асаджа- ны там масюусю гарн!зон. 30 жн!уня ён каппулявау. Был! узяты i {ншыя другарадаыя крэпасц! i замю, пабудаваныя па загаду 1вана Грознага на пауночным усход^зе Беларусь Даведаушыся пра страту Полацка, цар адступ!у з гаяоуньви сшаш у глыб сваей кра!ны i 3pa6iy спробу да прым1рэння, запрас!ушы у пасрэднш Папу Рымскага. У сувяз! з гэтым у Рэч Паспалпую, а потым у Масковио наюравалася ватыканскае пасольства на чале з езугтам А. Пасевта (1581—1582). На сва!м шляху яно спынялася i у Гродне.

Наступную кампанию 1580 г. Баторый праводз!у ужо на маскоус-кай тэрыторьн — занйу крэпасщ i гарады УсвяТы, Вял1юя Лук!,

346

Невель, Старую Русу i шш. У канцы 1581 г. ён пачау" аблогу моц-най рускай крэпасщ — Пскова. На працягу пящ месяцау абараняу-ся яе гарнизон на чале з Шуйсюм. Штурмы Пскова не датл вышкау. Але i гаршзон не мог трымацца далей. Сшы абедзвюх дзяржау (Рэчы Паспалггай i Маскови) быш вельм! аслабленыя вайной.

15 студзеня 1582 г. Маскоуская дзяржава i Рэч Паспалггая пад-гпсал! 10-гадовае nepaMip'e. 1ван IV адмауляуся ад Прыбалтьта (Л5вони) i ад Полацкай зямл!, а Рэч Паспалггая вяртала ё*й крэпасщ на яе тэрыторьн. Дзяржауная мяжа практична не мянялася. Масква страцша толью прыграшчны Вел1ж. 24-гадовая Л!вонская вайна скончылася. Пакольк! Баторый не бы^ задаволены яе вынжам!, ён пачау рыхтавацца да новай вайны супраць усходняга суседа, але нечаканая смерць караля паламала планы.

У вын!ку вайны уся пауночна-усходняя частка Benapyci была спу-стошана i зруйнавана. Па звестках сучасшкау, тэрыторыя больш як на 50 вёрст вакол Полацка амаль абязлюдзела, тут зн!кл! усе вёск!.

Прауленне С.Баторыя азнаменавалася не тояыа пераможным за-вяршэннем шматгадовай Л1вонскай вайны, але i узвышэннем ВКЛ, яго эканам!чным умацаваннем. Праз некалью дзён пасля прыняцця прысяг!, ён выдау радным панам, шляхце i рыцарству княства прывшей, у як!м пацвердз^ захаванне ycix k право- i свабод. 3 першых дзён свайго гаспадарання ён пайшоу насустрач патраба-ванням шляхты Вял{кага княства i прызнау, што яго манарх!я — Рэч Паспалггая — гэга не унитарная кра!на, а канфедэрацыя дзвюх рауиапрауных дзяржау. Першым! сва!м! прывшеям! Баторый адмян!у рашэнт Любл1нскага сойма, што прышжал! годнасць кня­ства, i падкрэсл!^ яго незалежнасць ад Польшчы. Кароль дазвол1у княству праводз1ць свае вальныя соймы i соймш, а таксама чышць судовыя справы у адпаведнасщ са сва!м Статутам. Ён дау загад стварыць кам)С1Ю па ^дакладненню дзяржауных межау памш Ка-ронаю i Княствам.

Баторый намагауся узмацн1ць дзяржауны лад Рэчы Паспалггай. Яго рэформы был! ск!раваны на узмацненне паз!цый сярэдняй i дробнай шляхты i на аслабленне паз!цый магнатау у дзяржаве. Ён таксама быу прыхшьн!кам узмацнення цэнтральнай улады i перш за усе — каралеускай. 3 найбольш важных яго рэформау трэба

347

адзначыць утварэнне галоуных судоу — Трыбунала Кароннага у Польшчы i Галоунага трибунала ВКЛ (1581), склад яюх выб!рауся са шляхецюх дэпутатау, а не прызначауся як!мсыд! органам улады.

Каб мець пастаяннае войска не з наёмшкау, а з мясцовых урад-жэнцау, у дадатак да апалчэнскай коннщы, якая зб!ралася падчас вайны, С. Баторый правёу вайсковую рэформу. Ён стварыу атрады выбранцау — еалдат-пехащнцау з сялян каралеуоах (дзяржауных) маёнткау, яюя за сваю вайсковую службу вызвалялюя ад усяляк!х павшнасцей i падаткау i надзялялюя участкам} зямл! у 1—1,5 валок!.

С. Баторый увайшоу у петорыю як рэфарматар, мецэнат навук! i культуры, заступшк езуггау.

У сваей унутранай i знешняй палггыцы ён ашрауся на падтрым-ку каталщкай царквы. Праз пашырэнне каталщызму i патуранне Ордэну езу!тау ён i яго наступн1к! 1мкнул1ся умацаваць свае па-л!тычныя пазщьп у ВКЛ. Кароль шчодра надзяляу землям! i пры-гонным! сялянам! езу|цк1я калег{1, рэзщэнцы! i Micii, як!я з'явшюя на Беларус! i у Летуве на хвал! контррэфармацьп з мэтай адваяван-ня пазщый, страчаных катал!цкай царквой у вышку рэфармацый-нага руху. Менав1та у часы Баторыя пачалася 1дэалаг1чная падрых-тоука царкоунай ynii, якая павлина была дапоун!ць унш пал!-тычную, 1569 года. У 1577 г. быу выдадзены каралеуск! загад, як! забараняу будаваць новыя праваслауныя цэрквы у Вшьш.

Вял!к!м крокам у пашырэнн! адукацы! у нашым кра! было утва­рэнне пры Баторы! у 1579 г. Вшенскай акадэмН - першай вышэйшай навучальнай установы ВКЛ. Яна была роунай у правах Ягелонскаму ун{верс1тэту у Кракаве. У гэтай акадэмп вучылюя сотн! студэнтау з Беларус!, Л1твы i !ншых зямель на працягу больш за 250 гадоу.

Улюбёным горадам Баторыя быу Гродна. Упершыню прыехау-шы сюды у 1579 г., ён лератварыу яго у сваю рэзщэнцыю i фактыч-на зраб!у другой стал11щй Рэчы Пашалггай. HieoflsiH з каралёу польсмх I вял!к!х князёу л!тоуск1х не удзял!у столыа yeari раз-в!ццю i дабрабыту горада. Нездарма сучасн!ю i нашчадк! называл! яго "горадам Баторыя". Ён дау гараджанам выключнае права про­дажу прывоз!май з Гданьска i Каралеуца (Кец1гсберга) сол1, выз-saraiy ix ад уплаты мнопх пошл!н. У Гродне ён прымау рускае (1581) i .ангашскае (1584) пасольствы, правёу савет сенатарау па

348

разгляду дамагаиняу Швецы! (1582), вырашы^ справу жыхароу Рып, не прыняушых грыгарыянскае летазл!чэнне. Па яго рас-параджэнн! у Гродне быу умацаваны i перабудаваны Верхи! (Ста­ры) замак. Баторыю належала !дэя стварэння у Гародн! калегп езуггау — буйной для таго часу навучальнай установы. Ён сябравау з мысл!целем, юраун!ком антытрынггарыяу на Гродзеншчыне Кас­парам Бекешам.

Баторый памёр у Гародн! 12 снежня 1586 г. У сувяз! са спрэчкай аб прычыне смерц! караля пам!ж прыдворным! лекарамЫталь-янцам! С!мон!ем ! Бучэлай, як!я ставил розныя дыягназы, гро-дзенск!м цырульн!кам Янам Знулщам было зроблена першае вядо-мае на Беларус! анатам!раванне цела нябожчыка. Захавауся прата-кол анатам!равання; яно усе ж так! не высветлит гэгай загадк!. С!мон!й i Бучэла настойвал! кожны на сва!м дыягназе: першы став!у астму, друг! знаходз!у у нябожчыка эпшепс!ю. Потым гэтыя медык! прадоужыл! памвк сабой друкаваную палем!ку i выдал! некальк! брашур, у як!х абв!навачвал! адзш аднаго у няправшьным лячэнн! свайго каранаванага пацыента. Загадка смерц! караля, згод-на з легендай атручанага к!мсьщ з яго ворагау, не вырашана да нашага часу. Паутара года астанк! Баторыя знаходз!л!ся у Гродне у Фарным касцёле, а потым, насуперак яго завету, был! перазахаваны у Вавельск!м замку у Кракаве.

Пасля нечаканай смерц! Баторыя у псторы! Рэчы Паспал!тай зноу пачауся складаны перыяд бескаралеуя. 3-за адсутнасщ манар-ха узн!к востры пал!тычны крызю, адзначаны барацьбон пам!ж розным! магнацка-шляхецк!м1 групоукамь Абранне манарха у Рэчы Паспалггай не было тольк! унутранай справай дзяржавы. Амаль заусёды гэга падзея аказвалася у цэнтры усей еурапейскан па-л!тыю. Toe, што гаспадарск! трон у Рэчы Паспал!тай быу¹ не дына-стычны, а выбарны, яшчэ больш ускладняла i без таго няпростую с!туацыю. Пасля смерщ Баторыя барацьбу за каралеусю трон па-вял! тры буйнейшыя дзяржавы Еуропы: Швецыя, Свяшчэнная Рым-ская !мперыя i Масков1я. Галоуным! прэтэндэнтам! на гэты пасад был! аустрыйск! эрцгерцаг Макс!м!л!ян, родны брат Рудольфа — главы Свяшчэннай Рымскай {мперьй; маско^ск! цар Фёдар, што незадоуга да гэтага узышоу на трон пасля смерц! свайго бацьк!

349

1вана IV Грознага; а таксама прадстаунж роду Ягелонау па жано-чай лши — Жыпмонт Ваза, сын шведскага караля 1аана Ш. Яны панаш шукаць прыхшьшкау сярод вялисакняжацкай шляхты.

Рада ВКЛ i канцлер Сапега прапаноувал! абраць каралём i вялшм князем Фёдара i pa6tni усе, каб ix кандыдатура атрымала большасць галасоу. Пры у"сёй небяспецы аб'яднання з Маскоускай дзяржавай яны хацел! выкарыстаць гэты саюз для узмацнення кня­ства i разл!чвал1, што у гэтым вел!зарным еурааз!яцк!м аб'яднашп (Масков1я, ВКЛ, Польшча) княства зойме месца лщэра. 3 другога боку, аб'яднанне з Масквой пазбавша б княства небяспею з усходу i дазволша б у перспектыве разарваць уюю з Польшчай. Пры-хшьнда Фёдара разлгчвал!, што ён Hi пры як!х абстав!нах не пакше надзейны трон у Маскве, не рызыкне пераехаць у Рэч Паспал1тую i не зможа сур'ёзна угшываць на пал!тыку ВКЛ.

На канвакацыйным (перадвыбарчым) i элекцыйным (выбарчым) соймах разыграйся пал!тычны спектакль абрання караля, у яшм адыграл! свае рол! i прадста^нш ВКЛ. Асабл!ва таленав!та гэта spa6iy Леу Сапега. Ва умовах усеагульнага упадку i неуладка-ванасщ, што, як правша, наступал! у Рэчы Паспал1тай у перыяд бескаралеуя, ён 1мкнууся адстаяць 1нтарэсы княства. Спачатку ён падтрымл1вау рускага цара Фёдара, але кал! пстарычныя шал! схшш!ся у бок Жыг!монта, ён адмов!уся ад далейшай падтрымк! кандыдатуры Фёдара i прапанавау Жыпмонту умовы, на як!х ВКЛ згаджалася прызнаць яго каралём i вялшм князем. Жыпмонт, як! яшчэ павшей быу з дапамогай сшы даказваць сапершкам свае пра­ва на каралеуси трон, вымушаны быу пайсщ на кампрамю, прапа-наваны яму княствам. Дзякуючы гэтаму Вял1кае княства выйшла са складанай с!туацьн, што з^зшкла у цэнтры еурапейскай палпык!, без як!х-небудзь 1стотных страт. Было дасягнута галоунае: княства, працягваючы уваходз1ць у так! неабходны саюз з Польшчай, заста-валася у той самы час амаль незалежнай дзяржавай. У im па-раней-шаму захоувал!ся усе атрибуты сярэянявечнай дзяржавы: непаруш-ныя, дакладна акрэсленыя i дастаткова моцна ахоуваемыя дзяржау-ныя межы, разгалшаваная сютэма мясцовых улад розных узроуняу, падпарадкаваных вышэйшым дзяржауным органам. У княстве пра-цягвау 1снаваць вышэйшы заканадаучы орган — Вальны сонм,

350

дзейшчау незалежны урад, захоувалася установа для знешнепа-лпычных зносш — Канцылярыя, функцыянавал! свае праваахоу-ныя i карныя органы, быш асобныя фшансы i валюта, а таксама вайсковыя фарм!раванш, падпарадкаваныя непасрэдна вялжаму гетману княства.

Акрамя таго, Жыпмонт Ш вымушаны быу падтеаць Статут 1588 г. У еувяз! з барацьбой палпычнай элиты ВКЛ супраць злщця з Польшчай захаванню самастойнага права у дзяржаве надавалася

вялнсае значэнне.¹

Статут Вял шага княства Лггоускага 1588 г. — выдатны помшк прававой думк!

Статуты 1529 i 1566 г. дзейтчаш параунальна нядоуга. Яны стал! своеаеабшвай апрабацыяй найбольш выдатнага зводу законау — Статута 1588 г. Ён — зус{м не перавыданне I i II Статутау, як гэта можа здаващщ. Новая кадыф!кацыя каштавала вялЬных вы-сшкау лепшых людзей кра'шы. Яна нарадзшася у вострай дыплама-тычнай барацьбе з больш моцным заход him суседам.

Ужо на Люблшеым сойме 1569 г. было пастаноулена стварыць спецыяльную камю1ю, якая б занялася перапрацоукай Статута 1566 г., змяняючы апошн! адпаведна да иактау Любл1нскай ynii i новага станов1шча ВКЛ. У склад кашсн увайшл! выбраныя на тым сойме асобы: ад Рады — Валерыян Пратасев1ч, вшенсш бюкуп, жамойцк! кашталян Мэяьхюр Шэмет, "доктар абодвух правоу", вшенск! войт Аугусцш Ратундус. Ад шляхты у камш!ю увайшл£ па аднаму прадстаун1ку ад кожнага ваяводства ВКЛ i два земсюя тсары. Камю1я працавала у Вшьн!. На угрыманне дэпутатау быу вызначаны асобы падатак, як! плацш падданыя ВКЛ. Склад камюН не быу увесь час пастаянны: некагорыя яе члены пам1рал1, 1ншыя звальнял!ся. Паводле рашэння Любл1нскага сойма, яна пав)ииа была не тольк! змянщь або зус!м выкрэсл!ць супярэчньш з пактам! Люблшекай yaii артыкулы, але i узгадннд» правы ВКЛ i Польшчы. Апрацаваны так!м чынам Статут пав!нен быу зацвярджацца су-польным соймам.

Праца KdMicii прасоувалася вельм! павольна. Падрыхтаваны ею праект абмяркоувал! на пасяджэннях Рады, на павятовых сойм!ках,

351

на агульных з'ездах у 1582 i 1584 гг., скгиканых Баторыем. Канчат-ковае рэдагаванне тэксту праводзшася у вял!какняжацкай Кан-цылярьп А .Вал сдачам i Л.Сапегам. Менавгга яны — высокаадука-ваныя людз! еурапейекага еветапогляду, выдатныя знауцы права i етарабеларуекай мовы — щ не найбольш пауплываш на гума-нгетычную наюраванасць Статута, па-майетэреку дакладна пера-даш усе прававыя паняццк

У 1584 г. Стапут быу гатовы, але паколыа ён imapaeay акт Люблшекай унн, Полынча не згаджалася зацвердзщь яго на агуль-ным сойме Рэчы Паспалггай.

Зацвярджэнне Статута адбылося пры незвычайных абстав!нах. Скарыстаушы барацьбу за прастол у Рэчы Паспалггай пам!ж Жыпмонтам Вазай i МакамЫянам i першым$ даведаушыся пра перамогу прыхшьн!кау Жыпмонта, прадста^нш! ВКЛ прапана-вал! яму падтрымку, кал! ён зацвердз!ць Статут. Той згадз^уся. 28 студзеня 1588 г. сваей граматай ён зацвердз^у Статут без згоды супольнага сойма, як таго вымагала утя, i абавязауся "права, вольности и свободы их не только цело и непорушно держати, але што бы наболей примножати, справедливость и оборону чы-нити. Статут Великого князьства Литовского новоправленый сим пршилъем нашим ствержаем и всим станом Великого князь­ства Литовского ко уживанью на ecu потомные часы выдаем. Водле которого еже якосмы сами, господар, так и ecu станы, обыватели Великого князьства Литовского, заховатися маем". Летам гэтага ж года падканцлер Сапега выдау у Вшьш гэты зака-надаучы звод уласным коштам i разаслау у мясцовыя суды ycix ваяводствау дзяржавы.

Па ступен! дасканаласщ гэты звод не меу роунага ва ^сёй ejfpa-пейскай юрыдычнай думцы таго часу. З'яуляючыся адным з пер-шых прававых кодэксау у Efpone, ён быу настольк! дасканалым, што больш за двух з паловай стагоддзя вызнанау усе бак! жыцця ВКЛ i захоувау сшу закону наваг у XIX ст. — дзейшчау пасля далучэння Беларус! да Pacii у Вщебскай i Магшёускай губернях да 1831 г., а у М1нскай, Вшенскай i Гродзенскай - да 1840 г.

Ён аказау зншнБГуплыу на разв!ццё права Pacii, Полынчы, Ук-ра1ны, Латви i ЭстонИ. Вядомы палЬычны дзеяч Рэчы Паспалггай

352

Г. Калантай на сойме 1791 г. так ахарактарызавау Ш Статут: " Я кажу аб той кшзе, аб якой нельга уепомшць без вялшага захаплен-ня... Статут робщь павагу чалавечаму розуму..., екладзеньг так разумна, аеабшва у адносшах вдау пакарання, што яго можна л1чыць самай дасканалай кшгай законау ва усей Еуропе",

Гэга рэдакцыя Статута атрымала прызнанне i вял!кую папуляр-насць ва yciM свеце, бо на тыя часы шчога падобнага hi у одной краше яшчэ не было. Неузабаве яго бяруцца перакладаць на мнопя мовы i карыстацца у розных кражах як ceaiM. Польскш шляхецюя суды карыешнея III Статутам як дапаможньгм правам, а рэдакцый-ная камЫя расшскага кодэкса, вядомага пад назваю Укладання 1649 г., брала беларуска-лггоусю законшк як крын!!^ для вып-рацоук! ceaix паетаноу. На палях арыпнала Укладання Аляксея М1хайлав1ча насупраць 56 артыкулау^ был! знойдзены надпюы "з Л1тоускага". 1ншыя даследчык! нал1чвал1 172 так!я артыкулы, зна-5й>дзш» цэлыя раздзелы рас!йскага кодэкса, огго уяулшн лггараяьны пераклад або пераказ III Статута.

Статут складауся з 14 раздзелау i 487 артыкулау, як^я уключал} нормы дзяржаунага, адм1Н1страцыйнага, ваеннага, судова-працэсу-альнага, грамадзянскага, сямейнага i апякунскага, спадчыннага i зямерьнага, крым1нальнага права. У аснову е1стэматызаць« норм Статута пакладзены новыя, характэрныя для пераходнага перыяду ад сярэднявечча да новага часу прынцыпы: абмежаванне улады гасудара, падзел улады на заканадаучую, выканаучую i судовую, абвяшчэнне насуперак сярэднявечнаму царшунаму касмапалпыз-му захавання дзяржаунага суверэн1тэту; усе нормы Стшута прасяк-нуты щэяй усталявання прававой дзяржавы.

Гзта своеасабл1вая Канстытуцыя, што з'явшася у феодальную эпоху, не стращла сваей каштоунасц! i сёння. Статут не толью выдатны помн1к прававой культуры i юрыдычнай думк! феадальна-га грамадства, але i выдатны помшк беларускага тсьмоваге слова. У 1м было заканадаз^ча зафшсавана, што дзяржаунай мовай на ^сй! тэрыторы! ВКЛ з'яуляецца беларуская, якая у Рэчы Паспал1тай называлася рускай мовай. "А писар земский, — гаварылася у Ста-туце, — мает по-руску литерами и еловыми рускими ecu листы, выписы... писати, а не иным языком и словы".

12 Зак 82 oc-i

Гэга феодальная Канетьпуцыя i сёння даволг дасканалая, на-прыклад, у адносшах да аховы природы i наваг абароны правду чалавека. Скажам, ужо тады забаранялася узорваць земл! па бера-гах рэк i азёр, паляваць у м1жсезонне на звяроу i тушак, разбураць пчалшыя борщ. Адным з першых у Еуропе III Статут брау пад дзяржауную ахову прыроду, рэгламентавау карыстанне зямлёй i лесам, рэкам! i азёрамь

Законы таго часу простыя i зразумелыя, напоунены разважным сэнсам i ужо шяк не дапускаюць множнасщ тлумачэнняу: "Не можа быць асуджаны невтаваты ", "Бацька не адказвае за вту сына, а сын не адказвае за вгну бацьм ". Характэрны i тат зварот аутарау Статута: "... народу соромна права свайго не ведаць, aca&iiea нам, якгя не чужой якой мовай, але сваей уласнай правы тсаныя маем i у кожны час, што нам неабходна дт адбгцця усякай крыуды, можам ведаць ".

Ужо ва уступе да Статута Л.Сапега сфармулявау галоуную щэю прававой дзяржавы, да якой i сёння 1мкнецца наша рэспублиса: вяршэнства закону над любой уладай. Швах каралю тут прыгад-ваецца, што улада яго выбарная, добраахвотна прынятая i зацверд-жаная воляй ВКЛ i ён абавязаны строга прытрымл1вацца законау, не выходзячы за рамю дапушчальнага.

Статут заканадауча замацавау суверм!ггэт ВКЛ насуперак акту Любшнскай ymi, гарантавау эканам!чную, палпычную i культурную незалежнасць дзяржавы. Паказальна тое, што шводным словам новы закон наваг не прыгадвау Любл1нскай ynii, як маучау i пра тое, што вярхоуным уладаром княства пав!нен быць полыж кароль, што вы-шэйшым органам заканадаучай улады у федэрацьй Л1чыуся агульны сойм у Кароне. Наадварот, III Статут адназначна сцвярджау, што важнейшыя знешнепал!тычныя пытанн! (абвяшчэнне вайны, скл1-канне пастал1тага рушэння i шш.) меу права вырашаць тольк! Валь-ны сойм княства. Наваг дзеля таго, каб правесцд польсюя узброеныя сшы праз тэрыторыю ВКЛ, патрабавауся дазвол Рады i вшнкага князя. Паляк!, дарма што сябры i суседз!, у тэксце ф1гуравал1 як чужаземцы. Каб забяепечыць незалежнасць свайго войска i канцы-ляры! ад Польшчы, Статут пакщау права на гетманск1я, ваяводсшя i 1ншыя камандз1рск!я чыны найбольш значным феадалам мясцовага

354

паходжання. Дэклараванае актам Люблшскай унн раунапрауе паля-кау i грамадзян ВКЛ на тэрыторьн усей федэрацьп так1м чынам касавалася. Статут адмяняу прынцыповы для польскага боку пункт пастановы Любшнскага сойма аб набыцщ зямельнай уласнасщ у межах княства. Пасля увядзення у дзеянне Статута польская шляхта не мела юрыдычнага права набываць земл! i займаць дзяржауныя пасады у ВКЛ: усе гэга можна было даваць "тольт Jlirme, Pyci, Жмудзг, родзпам старажытным i ураджэнг1ам Вялтага княства Лгтоускага г тых зямелъ, тому Вялгкаму княетву прыналежачых". Гэты артыкул Статута, а таксама друг!, огго заканадауча пацвярджау дзяржаунаець беларускай мовы, стрьншпвал! працэс апалячвання бе-ларусау, пгго распачауся ужо у другой палове XVI ст.

Новы кодэкс права не прызнавау i ранейшых тэрытарыяльных страт на карысць польскай щ якой 1ншай дзяржавы, а, наадварот, абавязвау гасудара захоуваць недатыкальнасць тэрыторы» ВКЛ, а раней страчаныя земл1 - вяртаць. Шводньш артикулам ён не абмя-жо^вау суверэнгёэт дзяржавы.

Хоць Статут не касавау пастаноу Люблшекага сойма адкрыта, ён быу складзены так, быццам актау 1569 г. не юнавала. Нездарма у Польшчы шмат як!я павятовыя сойм1ю запатрабавал! скасаваць гэты кодэкс, як нак1раваны супраць унн.

Што да з^нутранага жыцця кра1ны, то i тут Статут у параунанш з ранейшым! кадыф1кацыям1 бы^ вял1к!м крокам наперад. Сабраныя у !м нормы права адпавядал! едэям еурапейскага Адраджэння, вызначал!ся гумашзмам. Так, новы кодэкс упершыню прызначау смяротнае пакаранне за забойства простата чалавека — незалежна ад сацыяльнай прыналежнасщ ахвяры i забойцы абвяшчау прын-цып 1ндывщуальнай адказнасц» за злачынства i 5^водз1у прэзумп-цыю нев1наватасц1, вызваляу ад крым!нальнай адказнасщ непа^-налетн!Х да 16 гадоу, рашуча абмяжоува^ нявольн!цтва i патраба-вау ад мены самога слова "няволыпк" як ганебнага для чалавека. Статут узмацняу прынцып абавязковасц! выпрацаванай астэмы права для усяго насельн1цтва кра1ны i наваг для чужаземцау, кал! тыя траплял! на тэрыторыю княства.

Выключна важным было абвяшчэнне рэл$г1Йнай талерантнасцд, што мела на мэце паслаб!ць усе нарастаючыя канфесшныя супя-

355

рэчнаец!. Ва уводзшах да збору законау гаварылася, што правы ! прывше! у дзяржаве даюцца уом феадалам, незалежна ад ix вера-вызнання, а у адным з артыкулау вялш князь абяцау "покой поспо-литый межы розорваными и розными людьми в вере и набоженстве заковывать". Статут брау пад ахову некаталщюя храмы i каеава^ абвшавачванне у epaci як падставу дзеля пазбаулення спадчыны.

Прапаведвал1ся паваяонвыя адносшы да жанчын. Напрыклад, уетанаул!валася дваиное пакаранне за злачынства, якое здзейснена у адносшах да жанчыны.

Статутавыя нормы замацоувал! феадальны грамадск! лад жыц-ця. У 1м выразна выявился сацыяльныя адносшы пам!ж феадалам! i залежным! еяляыам!, адноешы залежнаец! дробнай шляхты ад буйных землеулаешкау.

Так, у Статуце абвяшчаецда фармальная роунасць ycix перад за-конам, усе павт'нны судз!цца "тым одньш правом тканым", хоць сам закон не бь$ роуным для j?cix. У т гаворыцца аб праве простых людзей нароун! з феадалам! удзелынчаць у выбрани! вял!кага князя, хоць на справе удзел сялян у палггычным жыцц! абмяжоувауся валасным! справам!. Сялянам адмаулял! у праве уласнасщ на зямлю, !м забаранялася набываць ва уласнасць маёнтк! i земл!. Уласн!кам ycix сялянск1х зямель прызнавауся тальк! феадал або феадальная дзяржава. Феадальна залежны чалавек не мог без дазволу свайго гаспадара змян!щ> месцажыхарства або пайсц! да другога феадала. Самай бяспраунай часткай насельн!цгва была чзлядзь дворная i па-лонныя, як!я знаходз!л!ся на становинчы рабоу. Статут завяршы)? юрыдычнае афармленне прыгониага права на Беларус!.

У феадалънаЙ дзяржаве усе гэтыа прагрэс!уныя для свайго часу !дэ! i прынцыпы фактычна толыа дэкларавалюя i рэальна шчым не замацоувалюя. Але ужо тое, што яны был! уведзены у асноуны закон дзяржавы, мела выключна прагрэс!5?нае значэнне. Наваг ацэньваючы Статут з сучасных пазщый, мы адзначаем яго сапраудную ricra-рычную каштоунасць. Яго галоуныя прынцыпы, як прэзумпцыя невшаватасщ, дзяржауны i нацыянальна-культурны суверэттэт, рэль пйная талерангнасць i !ншыя, бьш! прагрэс!уным! не тольк! для свайго часу. Яны i сёння выступаюць як прынцыпова важныя пы-танн! грамадзянск!х кодэксау мнопх дэмакратычных кра!н свету.

356