Знешняя пал1тыка вял1кага княства л1тоу ската у канцы XV - першай палове XVI ст.

• Умацаванне сувязяу з Полъшчай.

• Канфрантагрля з Маскоускай дзяржавай.

• Адпор набегам крымски татар.

Умацаванне еувязяу^ з Полыпчай

У звешвяй палггыцы Вялшага княства Лггоускага у* гэты перыяд галоуыым! был! тры цесва узаемазвязаныя наврамш: адносшы s Польшчай, Маскоускай дзяржавай i Крымсюм хан­ствам. МЪкнароднае становшча княства на гэтым этапе характа-рызавалася узмацненнем сувязей з Польшчай, з якой ВКЛ зна-ходзшася у персанальнай унн; далейшым! канфшктам! з Маеювуе-кай дзяржавай, якая 1мкнулася захапщь беларусшя i украшск!я зешп; арган!зацыяй адпору набегам крымск!х татарау, а таксама стратай Ягелонам! ceaix паз!цый у Еуропе.

Персанальная ушя пам!ж Польшчай i ВКЛ, якая з перапынкаш 1снавала з 1385 г., сшнчылася у 1492 г., кал! памёр вял{ю князь лггоуси i адначасова кароль польсю Каз1шр Ягелончык. Л1тоуск1я, беларуск!я i укра!нск1я магнаты, не зважаючы на ранейшую унио з Польшчай, па просьбе Каз1м»ра выбрал! на вял!какняжацк1 трон Аляксандра Каз1м!рав1ча (1492—1506), а польсюя магнаты абрал! каралём Польшчы яго брата Яна Ольбрахта. Аднак складаныя пал}тычныя абстав!ны у абедзвюх дзяржавах, канфл!кт ВКЛ з Мас­коускай Русею, а Польшчы - з Крымсюм ханствам прымусш! k зраб!ць захады да аб'яднання. Маско^ская i крымская небяспека прымушала лпвшск!х пал1тыкау бачыць у саюзе з Польшчай кал! не выйсце з нялёгкага становшча, то магчымасць аблегчы£р> яго. Але княству было патрэбна "ровное злучэнне", без прынЬкэння "почесности обеюх панств", а не рабаун!цкая ун!я, якая пазбауляла б яго дзяржаунай самастойнасц!.

У 1501 г. памёр Ян Ольбрахт. Каралём Польшчы быу" абраны вял!м князь лггоусш i руск! Апяксандр Каз1м1рав!ч (1502—1506).

Ю Зак 82

Больш таго, у Мельшку у 1501 г. быу падшсаны акт аб унн. Ён прадутеджвау стварэннв аб'яднанай дзяржавы з агульным улада-ром,соймам i адзшай грашовай сютэмай. Мельнщю акт аб уни прадугледжвау', што "Карона i Вял!кае княства навиты аб'яднацца i згургавацца у адно непарыунае цэлае, абы был! адна нация, адзш народ, адно брацтва i агульныя рады". Але гэга дэкларацыя i яе 5?знеслыя словы засталюя на паперы, бо у 1505 г. сойм ВКЛ адмов-1уся ратыф!кацаваць ушю, якая пагражала лжвщацыяй лггвшскай дзяржаунасщ, i пам!ж Польшчай i ВКЛ заставалася аж да 1569 г. толью персональная ун!я, хаця палпыка дзяржау стала лепш каар-дынавацца.

Саюзшкаод ВКЛ i Польшчы у Е)фопе бьш Чэмя i Венгрыя. У 1471 г. сын вял шага князя л1тоускага KasiMipa Ягелончыка Уладзш-лау стау каралём 43xii, а з 1490 г. — адначасова i каралём Венгрьн, так!м чынам, пал!тыка гэтых дзяржау узгаднялася.

У адрозненне ад свайго бацьк! Каз1м1ра Жыпмонта, вщаць, менш хвалявал! еурапейск!я справы. Можа таму з такой лёгкасцю ён i cacryniy Габсбургам чэшскую i венгерскую кароны. У 1515 г. пам!ж Жыпмонтам Каз1м!рав!чам i германсмм {мператарам Макс!-мш^янам Габсбургам было заключана пагадненне аб аднос!нах пам!ж Габсбургам! i Ягелонам!. Было дамоулена, ыгго, кал1 у А^ст-pbii згасне род Габсбургау, яна стане ваподаннем Ягелонау, а кал! згасне чэшска-венгерская л!Н1я Ягеяонау, то ix пераемн!кам1 будуць Габсбург!. У 1526 г. утатуся у балоце падчас уцёкау разам з венгерсюм войскам ад туркау пасля няудалай бпвы Людв!г II Яге-лон, на як!м скончылася чэшска-венгерская л!н!я Ягелонау. Вялшя па тэрыторы!, багатыя эканам!чна каралеуствы Венгры1 i Чэкп перайшл! (аж да 1918 г.) у рук! Габсбургау. Такое станов»шча змянша суаднос!ны пал!тычных cin у Езфопе на карысць Габсбур­гау, як!я валодал! таксама 1спашяй, Нщэрландам! i шшым! землям! на старым кантыненце, калон!ям! Icnanii у Амерыцы, i мела важнае значэнне для лесу мнопх народау.

Затое у 1525 г. Тэутонск! ордэн быу пераутворакы у свецкае герцагства Прус!ю, залежнае ад Польшчы. Звязанае з ей ун!яй, ВКЛ атрымала магчымасць умешвацца ва унутраныя справы Пру-cii, а з 1539 г. — Л1вонн.

290

Канфрантацыя з Маскоускай дзяржавай

У XIII—XV стст. пагроза незалежнасщ i юнаванню ВКЛ зыход-з розных бакоу: Пийцка-Валынскага княства, да пачатку XV ст. наибольшую небяспеку уяуляу Тэутонсю ордэн, з другой паловы гэтага стагоддзя галоуная пагроза щзе з Усходу, дзе усе больш адкрьггую варожасць дэманстравала Маскоуекая дзяржава.

У 50—80-я гады XV ст. адносшы пам1ж ВКЛ i Маскоускай Русею рэгулявалюя трактатам 1449 г., ям у пстарычнай Л1таратуры квашф1куецца як "вялт акт падзелу Pyci памгж Вгльняй i Моск­вой". Манарх! Каз1М>р i Васшь II абавязвал!ся захоуваць непаруш-насць усталяваных межау памЬк дзяржавамь Маскоусю князь брау на сябе абавязак "не вступатися" у вотчьшу KasiMipa: "ни в Смо­ленск, ни в Любутеск, ни во Мценск, ни во вси.„ вкраинные мес­та". У сваю чаргу, Kasinip адмауляуся ад прэтэнзш на Ноугарад Вял1К1 i Пскоу, але Цвер заставалася сферай уплыву ВКЛ. Дагавор закл!кау суседн1я дзяржавы "жыти в любви, быти везде заодин". Аднак гарачае {мкненне адных захаваць за сабой беларусшя i укра1нск!я земл!, а друг!х авалодаць mi не давала магчымасць ажыццяв1ць гэты высакародны закл!к.

Асноунай праблемай у палпычных дачыненнях Вшьн! i Масквы у канцы XV — пачатку XVI ст. з'яулялася т. зв. "спадчына Рурыкав1чау" - населеная пераважна праваслауным! ("русюмЬ> - па тагачаснай тэр-MiHaiiorii) земл!, як!я у ГХ—XII стст. уваходзш у cicrawy княствау Pyci. Гэтае супернщгва брала свой пачатак яшчэ з XIV ст. Ыцыятыву спачатку трымал! у ceaix руках вял^юя лпоусюя княз!, як1я у ХШ— XTV стст. сабрал! пад эпдай Наваградка i В1льш большасць зямель шл!шняй Pyci. 3 цягам часу {тцыятыва у зб!рант "русюх зямель" пачала пасгупова пераходз1ць да Масквы, якая у спрэчках з Лггвой выкарыстоувала 2 галоуныя аргументы: рэпи'гшнае першынства i пры-належнасць ceaix уладароу да дынасты! Рурыкав1чау.

У 1471—1478 гг. вял!К1 князь маскоуси 1ван III (1462—1505) падпарадкавау сабе схшьны аддацца пад уладу Л1твы Ноугарад, у 1484—1485 гг. перамог дауняга ворага i апошняга канкурэнта Мас­квы — здауна саюзнае Л1тве княства Цвярское. Тады ж 1ван Ш упершыню у практыцы двухбаковых адносш выставку nparaHsii адносна Пола1^са, Смаленска, В1цебска i 1ншых "русих" гарадоу.

291

Фактичная шкарпарацыя Цверы з'яулялася парушэннем дамо-вы 1449 г., па яшй на гэтае княства распаусюджвауся пратэктарат Лггвы. Аднак вялш лггоусю князь Каз1м1р, заняты у той час пауд-нёвым! справам!, не жадау дзеля Цверы ускладняць i без таго на-пружаныя адносшы з 1ванам III. Ён толью дау збегламу князю цвярскому палггычы прытулак, але аказаць яму ваенную дапамогу катэгарычна адмов!уся.

Пасля канчатковага звяржэння мангола-татарскага ярма (1480) i узмацнення сваей дзяржавы князь маскоусю прыстушу да актыу-най экспансн на захадзе, абгрунтоуваючы сваю палпыку тэзюам аб праве Масквы на абшары усей былой !мперьн Рурыкав1чау.

Прэтэнзп на еуседшя беларусмя i украшсшя земл! з кожным годам становяцца усе больш катэгарычным!. Ужо у 1489 г. Каз1м1р Ягайлав1ч пачуу адкрыты папрок 1вана Щ: "Нашы гарады i воласцг, i землг, i воды кароль за сабою трымае... "

Абвяшчэнне беларусюх i украшсюх зямель сваей вотчцнай было падрыхтавана таксама пал!тычным1 выступлениям! правас-лаунай знаш усходнеславянсих (рускЬс) зямель ВКЛ, якая, будучы незадаволенай CBaiM нераунапрауным станов!шчам у параунанн! з феадалам1-катол!кам1, выказвала прамаскоуск1я настро!. Гэтыя пе-рабежчыю з ВКЛ i магш падказаць 1вану III щэю "адз!най Pyci"i наваг пераканаць у рэальнасщ яе выканання. Адным з першых перабег у 148Ьг. на бок Масквы, ратуючыся ад кары, удзельшк нядауняй змовы князь Фёдар Вельск}. 3 1483 па 1493 гг. "на службу у Маскву" перайшл! княз! Варатьшсюя, Бялеуск^я, Мярэщая, Вя-земск!я, Адоеусия. Так! аргашзаваны пераход быу падрыхтаваны вял1к1м маскоусюм князем, яю умела выкарыстоувау незадаволе-насць царкоунай пал!тыкай Kasiviipa i Аляксандра — л1тв!нск1Я пас-лы абвшавачвал! яго у пасылцы "прелестных листов" (ад слова "прельщать"). Прыняушы маскоускае падданства, здрадн!к1 за-хоувал! за сабою зямельныя надзелы, як!я з вайсковай дапамогай суседскай дзяржавы уключал!ся у яе склад.

Гэтак без абвяшчэння адкрытай вайны у апошняе дзесяц!-годдзе панавання KasiMtpa на усходн1х межах княства пачалгся сапраудныя ваенныя дзеянн!. 1дэалапчным прыкрыццём далу-чэввя новых тэрыторый для маскоускага урада бы^ лозунг

292

абароны праваслауя у ВКЛ. Вайна Мае коей знкняствам рабышся нем!нучай.

Яна выбухнула адразу, як толыа 1ван III даведауся пра смерць KaaiMipa. Вял(кая армш рушыла з-за усходняй мяжы на тэрыторыю ВКЛ i на працягу 1492—1493 гг. захашла шэраг зямель i гарадоу да Вязьмы. Не жадаючы ющ на канфписг з суседам, вшенска двор намеравауся нейтрашзаваць яго прая шлюб вялжага лггоускага кня­зя Аляксандра з 1ванавай дачкой Аленай. У 1494 г. было дасягнута пагадненне аб новай мяжы пам!ж дзяржаваш. Да Масквы адышш Вяземскае княства i земл! у басейне верхняй Акк Аляксандр прыз-навау усе ад'езды вярхоусмх князёу i далучэнне да Масквы ix уладанняу, а таксама адмауляуся ад прэтэнзШ на Ноугарад, Пскоу, Цвер i Разань. Вял1кае княства Лггоускае ^стушла значныя тэ-рыторы», як^я цяпер клшам уразалюя у глыб крашы. 1ван Щ пацвер-дз^у абавязацельства свайго папярэднгка не "вступатися" у Сма-ленск. Абодва гасудары абяцшн дапамагаць i шанаваць адзш адна-го. MipHbi дагавор быу замацаваны шлюбным саюзам.

Дынастычны шлюб, на жаль, не прынёс Л1тве жаданага мц?у. Гван III хоць i не вёу цяпер супраць зяця адкрытай вайны, цнеодз1у яму чужым! рукам! - падбухторвау крымскага хана МенгпЮрэя, з як(м быу звязаны м!рным пагадненнем 1480 г. Называючы яго "бра­том и другом", 1ван III нак!равау хана пустошы1№ суседнюю кра!ну: "Садись на конь и иди на Литовскую землю не мотчая!" 3 таго часу пачашся штогадовыя набег! татарау на ВКЛ: 1483, 1494,1495, 1496, 1497, 1498...

М1рнай згоды 1494 г. пашж 1ванам Ш i Аляксандрам ханша на шэсць гадоу. VyXVI ст. абедзве дзяржавы увайиш у стане вайны пам^ж сабою*? fc -/*'///', , -"• { - * ,

Фармальнай зачэпкай для яе з'явшася раздутае маскоускай пра-пагандай пытанне аб веры 1ванавай дачи вял1кай княпн$ лггоускай Алены, якую н1быта схшял! у катап1цтва, i быццам бы маючых месца пераследаваннях праваслаунага насельнщтва ВКЛ, а таксама аб новым тытуле маскоускага князя - "государь всея Руси", яю заключау у сабе непрыхаваную» адкрытую прэтэнзио на "руск{я" земл! Вял1кага княства Лггоускага, Рускага i З^мойцкага, вызначау палЬычную праграму 1вана П1. Аляксандр не прызнау за мас-

293

коуск1м уладаром новага титула, бачачы у ш замах на дзяржауную улаенасць сваей красны.

Абураны гэтым, маскоусм уладар абвясщу Аляксандру вайну. Але фактычна новае ваеннае сутыкненне было справакавана пера-ходам вясной 1500 г. на бок Масквы некаторых памежных князёу, незадаволеных умовам! службы у Аляксандра: Сямёна Бельскага, Сямё'на i 1вана Мажажшх, Васшя Шамяц1ча. Разам з 'mi адпал! ix валоданж: Ноугарад-Северсю, Чартгау, Старадуб, Гомель, Рагачоу i шш. Прымаючы уцекачоу, 1ван QI апраудвау гэга неабходнасцю баранщь аднаверцау, яия быццам бы церпяць ущск i гвалт у сваей кра!не.

Каб урэгуляваць канфлнег пам!ж дзяржавам!, у Маскву адразу нашравалася лггвшскае пасольства. Вялш князь Аляксандр пай-шоу на кампрашс i упершыню звяртауся да 1вана Ш як да "госуда­ра всея Руси", патрабуючы вярнуць "здрадцау" (князёу - перабеж-чыкау) i не чын)ць больш крыуд на межах. Але вял!ю князь мас-коусю пераклау усю В1ну на Аляксандра i, выслаушы назад яго паслоу, у Mai 1500 г. нак)равау на ВКЛ свае войска. Толыа пасля гэтага у Виьню быу адпраулены ганец з граматай пра абвяшчэнне 1вана Ш, ям "христианство хочет стояти", вайны. Яго войска тым часам авалодала Бранскам, Пущулем, Старадубам, Гомелем, Ноу-гарад-Северск1М i 1ншым1 гарадам!.

На пачатку вайны Аляксандр нак!равау з Вшьш на усход "сце-рагчы межы" атрад гетмана Канстанц1на Астрожскага. 14 лшеня 1500 г, ён сустрэуся на рацэ Ведрашы (цяпер гэга у Ельн1нск1м раёне Смаленскай вобласц!) з маскоуск!м войскам "и учинили межы собою бой и сечу великую, и побила москва литву". Здава-лася, весщ 4 тысячы на 40 — самагубства! Але Астрожск! цвёрда вырашыу: "Мала цг много масквгчоу будзе, ды только узяушы бога у подмогу бщца з iui, а не б1ушыся - назад не вяртацца". Яго малал!кая конн!ца спачатку ашаламша ворага атакай, але по-тым, сщснутая маскоуск!м1 палкам!, прайграла б1тву i была амаль цалкам зн!шчана. Загшул! лепшыя вайсковыя сшы княства, сам гетман Tpaniy у полон. Гэга была першая значная перамога над войскам ВКЛ у палявой б}тве, як1х раней маскоуск1я ваяводы пазбягалк "Бысть тогда радость велия на Москве", — занатавау

294

ix трыумф летапюец.Трагедыя на Ведрашы стала пачаткам новага этапа супрацьстаяння дзвюх найбуйнвйшых дзяржау Усходняй Еуропы. Вп-аутаву праграму стварэння тут магутнай дзяржавы, ядром якой з'яулялюя б усходнеславянсюя земл!, атрымау у спад-чыну яго унук 1ван III.

Не падрыхтаваны да вайны, разгублены вялЫ лггоуск! князь Аляксандр спадзявауся урэгуляваць канфлжт дыпламатычным шляхам, апелявау да хрысщянскай марал! i заклшау свайго цес-ця апамятацца, скардз1уся, што яго ваяводы "шкоды вялтя учынш, замш знакамшыя паздабывал1, воласцг папалш i яюд-зей пабралг... да Москвы завялг", прызнау за {м новы тытул. Паслы ВКЛ спрабавал! нейтрал!заваць саюзн1ка Гвана III хана Менпи-Прэя i разарваць небяспечны маскоуска-крымск! саюз, заручыл!ся падтрымкай Заваложскай Арды i Швонскага ордэна. Абранне Аляксандра польским карал ем у 1501 г. давала магчы-масць выкарыстаць i польскую дапамогу у вайне з Масюдаяй. Войск! той у 1502 г. беспаспяхова намагал^ся узяць непрыетуп-ны Смоленск, ям адкрыу бы маскавггам шлях у глыб Л{твы, але па словах "Хроник! Быха^ща", пад горадам "пераможаны был! i з ганьбою ды няславаю прагнаны". Але яны захалш! i спалил Оршу, разрабавал! вакол!цы Мсц2слауля, Полацка, В1цебска, да-ходзш! аж да Бярэз1ны.

Тольк! заключэнне ynii з Польшчай i падтрымка ВКЛ Л1вонск1м ордэнам сх1л!л! 1вана III да перамоу. Спын{ць вайну яго закл4кау i Папа Рымск!, i дачка - вяяжая Л1тоуская княпня Алена. У 1503 г. было абвешчана 6-щ гадовае nepaMip'e i вызна-чаны новыя межы пам!ж дзяржавамь Да Масквы адышла трэцяя частка тэрыторы! ВКЛ з 19 буйным! гарадам!, у тым Л1ку Гоме­лем, Бранскам, Чарн1гавам, Ноугарад-Северск1м, Старадубам, i 70 валасцям! у вярхоуях akj, Дзясны i Дняпра i у н!жшм цячэнн! Сожа. Гран{ца набл{зшася да яго жыццёва важных цэнтрау. Тады Беларусь упершыню страцьиа свае этшчныя зямл!: Гомельшчы-ну, Смаленшчыну, а таксама Браншчыну. На перамовах 1503 г. упершыню у ricropwi узаемааднос!н дзяржау маскоуск! бок за-патрабавау усяе "Рускай зямл1": "вся Русская земля, Божьею волею, из старины, от наших прародителей наша отчизна". 1ван

295

Ш ужо забылся, што "из старины" яго вотчынай быу невял1чк1 маскоусю удзел.

Як аденачыу А.Гваныш, "за адзт ваенны поход i за адзт год Масквщт закату усе тое, што шмат гадоу / з вял1кш1 цяжкасцям'г здабывау вялт князь nimoycKi Bimaym ". Гэга рабша непазбежнай новую вайну з Маеквой, на карысць якой рэзка змяшла суадноЫны ал у рэпёне наемная кампашя 1500—1503 гг. Моц ВКЛ заставала-ся нязломленай, але яе не хапала, каб вярнуць захопленыя земль

На аслабленую вайной ды стратай тэрыторый дзяржаву актыв!-завалюя напады крымсюх татар. *•* / С ; Л ^f > ,

Ilocnexi 1вана Ш у барацьбе з ВКЛ натхнш! яго пераемн!ка Васшя III на працяг агрэсн. Пасля няудалай спробы авалодаць Л1тоуск1м тронам (яго кандыдатура не атрымала падтрымк! з боку шляхты ВКЛ) Васшь амаль адразу стау рыхтавацца да вайны. Рых-тавауся да яе i новы польем кароль i вялш лпо^сш князь Жы-пмонт. Для барацьбы з Маскоускай дзяржавай за вяртанне страча-ных зямель ён спрабава)? аб'яднаць сшы ВКЛ, Польшчы, Лiвoнii, Крымскага i Казанскага ханствау i распачау тайныя знос1ны з бра-там вял1кага маскоускага князя Юрыем 1ванав1чам i яго акружэн-нем. Васшь III, у сваю чаргу, заключы^ пагадненне з MixauiaM Глшсюм - усемагутным фаварытам Аляксандра, яи папау у ня-мшасць пры Жыгхмонце.

Вясной 1507 г. пасольства Жыг1монта I, як{ бачыу асноуную задачу у вяртанн} страчаных зямель, у Маскве ва ультыматыунаЛ форме запатрабавала вярнуць гарады i земл!, захопленыя 1ванам III, MacKDjfcici урад адмов!^ся i, каб апярэдз1ць прац1ушка, нак!рава^ свае палю на Беларусь, як!я узял'кя пустошыць яе земл! аж да Бярэз1ны. Так пачалася чарговая вайна.

Ваенныя дзеянш у 1507 г. сур'езных вын!кау не дал! н1водна-му з бакоу. Кампания 1508 г. была цесна звязана з узнятым у студзеш 1508 г. на БеларуЫ мяцяжом М1хаша Гл1нскага. Вайна 1507—1508 гг. шкому не прынесла поспеху i скончылася так званым "вечным М1рам", яю замацрувау межы, што склал^ся пам!ж ВКЛ i Маеквой у вышку папярэджх войнау. I Жыпмонт, i Васшь ГО разгля-дал! яго тольш як чарговую перадышку перад новым змаганнем.

"Вечнасць" утворанай згоды цягнулася усяго пяць гадоу. Васшь Ш

2%

рыхтавауся да заходу буйнога эканашчнага i стратэпчнага цэнгра i магутнай крэпасщ ля caaix заходшх межау- Смоленска. У 1512 г. вайна аднавшася. Яна цягнулася 10 гадоу. Зачэпкай для яе пачатку паслужыу напад крымсклх татарау, з ятмг ВКЛ у 1512 г. заключила м!р i саюзнае антымаскоускае пагадненне, на земл» MacKoeii. Толь-к1 у вышку трэцяй наступальнай аперацы! 80-тысячнага войска Васшя III (першая - з!мой 1512—1513 гг., другая - летам 1513 г.) 31 лшеня 1514 г., пасля няспыннага абстрэлу з 300 гармат Сма-ленск каппулявау. Масква дабшася важнай ваеннай i палпгычнай перамоп. ВЬО1 нанесла цяжкую страту.

Каб замацаваць перамогу, Васшь Ш намравау свае 80-тысячнае войска у глыб ВКЛ у напрамку Оршы, Друцка. Яго рух наперад спынша узмоцненая польскай коншцай арм!я ВКЛ ( усяго 35 тысяч вояу) на чале з гетманам К.Астрожск1м, выступаушая пад чырво-ным сцягам са срэбнай пагоняй на 1м. 8 верасня 1514 г. у генераль-най бггве на рацэ Kpaniyne пад Оршай Астрожсы дашчэнту разб!у больш за удвая пераважаючае маскоускае войска. Хггрым манеу-рам пад выглядам адсгуплення ён уцягнуу пращун1ка у пагоню i вывеу яго пад агонь ceaix замаск1раваных гармат. Тэты нечаканы баявы прыём прывёу да замяшання у варожым стане, якое ператва-рылася у пан!чныя уцёк!.

"Лапоуцы, - nicay M.M. Карамзин у "Истории госудаства Российс­кого", - ншш не адтрымл1вал1 такой славутай перамогг над расш-намг. гном, рэзап,... целамгусеялг пая! памгж Оршай i Дуброунай... Многш з уцекачоу патанулг у Дняпры i Крсяиуне. Толькг ноч i лясы выратпавалг acmanmix.» Ад 30 да 40 тысяч забггым! i 5 тысяч палон-ным1, паводле звестак тагачасных замежных крын!ц, cicnani страты маскоускага войска. У палон трапш галоуныя ваяводы 1ван Чаляднш, М. Булгакау-Гол{ца i яшчэ 25 военачальн1кау. Васиь Ш заяв}у, што для яго "той, хто Tpaniy у палон,- мёртвы". 20 тысяч трафейных коней i палову абозу раздал! пераможцам. Сярод вайсковых трафеяу был! ^се маскоуск!я сцяп i агаястрапьная зброя. Трыумф К. Астрожскага i яго войска быу поуны. &t стау своеасабшвым рэваншам за паражэнне на р.Ведрашы у 1500 г., кал! гетман сам папау у палон.

Аршанская б!тва з'яуляецца славутай старонкай беларускай вай-сковай псторы!, адной з буйнейшых б!твау на тэрыторы! Еуропы у

297

пачатку XVI ст. Еурапейсюя стратэп i пазней вывучаш тактыку К. Астрожскага у ей.

Бггва пад Оршай паюнула глыбою след у тагачаснай беларус-кай, украшскай i польскай лггаратуры. Каля 1520 г. невядомы мас­так намалява^ карщну, на яшй перадау момангг перад самым пачат-кам бою, - яна Л1чыцца першым творам батальнага жывотсу Ус-ходияй Еуропы (зараз захоуваецца у Нацыянальным музе! Поль-шчы у Варшаве).

Перамога 8 верасня 1514 г. дала магчымасць вызвалщь уеход-нюю Беларусь ад непрыяцеля. Пасля яе Аетрожсю павё^ свае войс­ка на Смаленск, але авалодаць горадам не змог. Ваенныя дзеянт прынял4 зацяжны характер i вялюя з пераменным поспехам - абод-ва баю рабш асобныя рэйды у глыб тэрыторьи суседа. У 1518 г. Васшь Ш актьнизавау' дзеянш на тэрыторьн Benapyci: пасыяау свае войска на Полацк, В1цебск, яно даходзша да Слуцка, Менска, На-ваградка. Нак1роуваючыся да Вшьш, яно рабавала, палша гарады i вёск1, брала палонных i, дасягнуушы Крэва, Ашмян, Медн1кау", па-мрнула назад. Урэшце, пасля доупх перамоу у 1522 г. было заклю­чена nepaMip'e на пяць гадоу. Смаленская зямля засталася за Маск-вой, шматл!к! "MacKOjcKi палон" - за ВКЛ. Але Mip так i не бы^ падпюаны з-за спрэчак наконт Смаленска. Таму nepaMip'e было лрадоужана у 1527 i 1532 гг.

} Смерць ваяун1чага Васшя III (1533 г.) абудзша у ВКЛ надзе! на рэванш i вяртанне страчаных у папярэдшх войнах тэрыторый. Яно ультыматыуна запатрабавала ад Масквы вярнуць Севершчы-ну i Смаленшчыну. Кал! ж атрымала адмову, вяпш князь Жып-монт I нашравау у 1534 г. адно войска на Смаленск, другое - на северсшя гарады. Але наяуных сш было мала, каб даб!цца значна-га поспеху. Лепш падрыхтаваная, маб1л!заваушая на вайну амаль увесь свой патэнцыял Маскоуская дзяржава юнула на Беларусь буйныя сшы, яюя, паводле слоу рускага летап1су, "воевали коро­леву землю: Речицу, Свислач, Горвол, Петров-город, Мозырь, Слу-ческ, Рогачев, Бобруеск, Туров, Брягин, Любоч и до Новагородка Литовского и посады у городов жгли, и села жгли, и люди, и живот, и животину выимали, а иное выжгли и вышли по-здоро-ву". У сваю чаргу, у 1535 г. лггвшская арм!я вызвал 1ла Гомель,

298

потым шшыя гарады, заняла уЧло Северскую зямлю. Але мас-коуЧ;мя ваяводы зноу ударыл! па Benapyci - пустошыш Полаччы-ну, Падняпроуе. Войска ВКЛ пак!нула занятый звмл!, захаваушы за сабой адзш Гомель.

М1рныя перагаворы был! доуг!м1 i цяжкшь Бак! выставлял! тэрытарыяльныя дамаганнь Масква патрабавала Kiey i Полацк, Вшьня - Ноугарад i Пскоу, вяртання усей Северскай зямл! i разбурэння збудаваных непрыяцелем замкау - Себежа, Завалоч-ча, Вел1жа. МаскоуЧж! бок настойвау на даваеннай мяжы i npaci^ абмяняць ycix палонных, але ад прапановы вярнуць ix у абмен на горад Чарн1га^ адмов!уся. Перагаворы завяршылюя падга-саннем у лютым 1537 г. пящгадовага перам!р'я. Тольк! Гомель быу вернуты княству. FlepaMip'e прадоу*жвалася у 1542 i 1549 гг. На гэты раз спакой на уеходн!х межах Беларус! трывау два дзесящгоддз!.

Так1м чынам, у вын1ку серьн войнау канца XV - першай паловы XVI ст. Маскоуская Русь адваявала значную частку ус-ходн1Х зямель ВКЛ. Аслабленая няудалым! войнам! i беспе-рапынным! набегам! крымскгх татар, Лота у сярэдз!не XVI ст. ужо не магла весщ за ix спрэчку. Суаднос^ны cm Масквы i Вшьн! няумольна змян!л}ся. Час раунаваН, гэтак траг!чна зас-ведчаны на Ведрашы, быу страчаны разам са стратай Смаленска. У сярэдзше XVI ст. ВКЛ сустрэлася з дамаганням! 1вана IV ужо иа сучасныя беларусюя i украшсюя земль Гэга сведчыла аб пагрозе 1снаванню ВКЛ. Ход барацьбы з усходн1м суседам i логика падзей падштурхоувал! ВКЛ да яшчэ больш цеснага дзяр-жа^нага аб'яднання з Польшчай. Л1вонская вайна i далейшыя м1жнародныя акцьп ВКЛ был! выкл!каны папярэдн!м1 аднос!-нам! з Масков!яй.