Антыушяцк1я хваляванш

Прал1и, дапушчаныя пры распаусюджванш ушяцтва полащам арх1еп1скам Ясафатам Кунцэв1чам, i актыв!зацыя праваслаунай апа-з1цьа прывял! да шэрагу выступленняу на усходзе Беларуа, дзе был! больш моцныя nasiuni праваслауя, на мяжы 10—20-х гадоу XVII ст. У сваей зацятасщ уладыка полацю nepacryniy небяспеч-ную мяжу, за якой пачыналася жорсткасць: зачыняу праваслауныя цэрквы, праследавау npa4i)?HiKa5^? унЛ. Яго дзейнасць да таго распа­лила атмасферу на пауночным усходзе Беларусь пгго выкл!кала сур-'ёзную трывогу улад. 3 асуджэннем метадау Кунцэв1ча выступ!у у 1621 г. канцлер Леу Сапега. "Кого вы набылг суровасцю, такой строгасцю, запячатваннем цэрквау"? — пытае канцлер у люце да apxienicKana. - Вы згубш тых, якгя у Полацку был1 у вас у паслу-шэнстве. 3 авечак вы ix зра&Ш казлшчам}, наклгкалг небяспеку на дзяржаву, а можа, i погибель на ycix нас, катал1коу". Замест ка-рысц{, роб!ць вывад Сапега, утя прынесла "смутак, клопаты i неуладкаванасць, ... што леаш i карысней адмов1цца ад яе". На думку канцлера, грубыя мегады распаусюджвання унН стал! пры-чынай таго, што палачане узбунтавал1ся супраць свайго apxienicKa-па, што маскав!ты не жадаюць мець у сябе на троне польскага каралев!ча Уладз1слава, што у кра!не так!я вял!к!я неуладкаванасц!. Сапега папярэджвау Кунцэв1ча, што яго дзейнасць можа прьшесц} да "вялгкага абурэння i кровапралггщя ".

490

Распальванню антыушящах настрояу у enapxii спрыяла даей-насць вядомага шсьменшка - палемюта i уплывовага царкоунага дзеяча Мялещя Сматрыцкага, як! у 1620 г. быу прызначаны патры-ярхам на полацкую етекапскую кафедру, ужо занятую у 1618 г. Кунцэв1чам. Атрымалася двоеуладдзе. Сматрыцю абаснавауся у Вшьн1, абвясщу аб адлучэнт Ясафата ад царквы i разасла^ па enapxii граматы, у яих дыскрэдытавау свайго канкурэнта.

У 1619 г. apxienicKan - ушят, заручыушыся граматай Жыпмонта III на падпарадкаванне сабе ycix праваслауных цэрквау Полацкай enapxii, намравауся у Mariney з цвёрдьш камерам увесщ там ушю. Даведаушыся аб наблшэнт Кунцэв1ча, магшёуцы зачынш гарадскую браму i, засеушы на вале, навял! на "душахвата" гарма-ты, пагражаючы яму смерцю, кал} ён задумав прашкнуць у ix горад. Набл1з1ушыся да брамы, apxienicKan пачуу пракляцщ у свой адрас, крьш з патрабаваннем заб!ць адступн1ка. "Kaai гэтыулады-ка — адшчапенец яшчэ наблгзщца да города, ...то мы заб'ём яго, паколът не признаём яго свагм пастырам i етскапам i про яго ведаць не хочам ", — заявш! паустанцы.

Кунцэв1ч паскардз!уся на жыхароу Магшёва у Варшаву. Жып-монт Ш расцашу ix учынак "як образу не тольт полацкага ула-дыкг, але i нашай каралеускай улады" i загадау "шцыятарау i зачыншчыкау гэтага абурэння i бунту пакараць смерцю". Кара-леуск» суд прыгаварыу 20 гараджан да смяротнай кары, а усе пра-васлауныя цэрквы i манастыры з ix маёмасцю перадавалюя пад юрысдыкцыю Кунцэв!ча. Vcix праваслауных манахау i папоу аба-вязал! падпарадкавацца ун!яцкаму apxienicKany, а мяшчанам заба-ран1л1 умешвацца у царкоуныя справы. За кожны выпадак пару-шэння судовага прыгавору устанаугнвауся штраф у памеры 20 тыс. злотых.

У 1621—1623 гг. адбылюя антыушяцюя выстулленн! у развя-рэджаным Сматрыцк1м В5цебску.

Повадам для паустання з'яв!уся арышт па загаду Кунцэв{ча пра-васлаунага папа Iruii, яш ранкам 12 л!стапада 1623 г. праводз>у за горадам тайнае багаслужэнне у часовым культавым збудавант -"шопе". (Усе праваслауныя цэрквы был! закрыты па загаду Кунцэв-!ча). У 7 гадзш ран!цы у В1цебску ударыл! званы. 3 ycix канцоу

491

горада i з навакольных вёсак натоупы людзей запоунш вулщы горада. Каля тысячы чалавек з крыкам! "Смериь драпежтку -душахвату" рынул!ся да рэзщэнцш Кунцэв1ча.

Разламаушы плот i вароты, уварвалюя у двор. У той час, як адны распраулялюя з уладыкам, шшыя зб1вал1 еп!скапсюх слуг, трэщя абклал! саломай дом i падпалип яго. Труп Кунцэшча кшуш у Дзвшу. Разграмш рэзщэнцыю apxienicKana, "все повредили вничь обратили", захапин каштоунасщ, грошы, зерне, шматлшя даку-менты.

Хваляванш" у Вщебску працягвалгся да канца Л1стапада. Захады гарадсих улад па ix падауленню был! малаэфектыуныя. "Тыя сва-вольники, - даносгу вщебсш маггстратп, -... знову нам самим опто-ведают, обеиуючысе повторе збунтовавшисе, вязнев з турмы по-отбитити и нам самим на дамы нагиы нашодшы и нас самих позабият. И где ж дей тых бунтовников ест великая громада и мы дей сами собе и врядом своим от так великое сваволи жадною мерою отнятися не можем".

Народны гнеу зведал! на сабе i прадстаунш гарадск{х улад. Паустанцы да паусмерщ збш! в!цебскага лентвойта, "еще и на уряд грозились ".

Папа Рымсю Урбан VIII адгукнууся на тыя падзе! суровым лютом да Жыпмонта III: "Няхай будзе прокляты той, кто утры-мае свой меч ад крывИ... Няхай ерась адчуе, што ей няма лшасцг".

Па загаду караля у Biue6ci^ адбыуся надзвычайны камюарск! суд на чале з Л. Сапегам. Кам1сары правял! расследаванне i вы-несл! жорстк! прыгавор. 120 чалавек бьш прыгавораны да пака-рання смерцю (100 з ix прыгавораны завочна, бо збегл!, ix лес нам невядомы), астатн!я да 1ншых мерау пакарання. Маёмасць пакара-ных была канф!скавана. Горад быу пазбаулены магдэбургскага пра­ва i ^cix прывшеяу, але праз некальк! гадоу яны был! вернуты В^цебс^ за перамогу над маскав!там1. Акр&ъя таго, за прычыне-ную шмоду жыхары горада павшны был! заллац^ць штраф у паме-ры 3079 талерау. Званы цэрквау i ратушы звон, выкарыстаныя для заклгку да паустання, суд прадп2сау зняць i перал!ць у адзш вял ik! зюн, зраб»ушы на 1м памятны надшс аб падзеях 1623 г.

Ужо праз год пасля забойства Рым абвясщу Ясафата блажэн-

492

ным, а у 1867 г. папа ГОй IX канашзавау мучашка. Мошчы полацка-га святога захоуваюцца у Рыме, у галоуным Храме катол1кау свету — саборы св. Пятра.

Хаця прамых доказау дачынення М. Сматрыцкага да забойства Кунцэв1ча не было, ён пашчыу за лепшае схаваида - адбыу у пада-рожжа на БлЬю Усход, адкулъ вярнууся ужо прыхшьнжам ушявдва.

У 1632 г. Маскоуская дзяржава начала ванну з Рэччу Паспал 1тай за Смаленск i Чаршгау. -Яе асобныя атрады уступим у межы Бела-pyci i паспрабавал! захапщь Полацк. У чэрвеш 1633 г. да горада з поуначы, ад Вял1к1х Лук, падышоу адзш з атрадау. Наступления на гэтым напрамку юраунщгва Вялшага княства Л1тоускага не чакала, i горад не быу гатовы да абароны. Ваявода i войт, кал! стала вядома аб набл!жэнн1 чужога войска, абавязал! гараджан пабудаваць у Н1жн1м Замку вежу, даць лес для яе будаушцтва, умацаваць гарадс-к!я сцены. Адначасова было загадана, каб усе жыхары Запалоцця перасялшюя у Верхи! Замак.

Аднак вел!зарны натоуп палачан сабрауся ля ратушы i заяв!у аб адмове выканаць гэга распараджэнне. Натоуп узначальвал! 1ван i Васшь Харкев1чы, 1ван Куцок, Сп{рыдон Бацечка, Васшь Крывуша i 1ншыя гараджане. Расправ1цца з "бунтаушчыкам!" гарадск!я ула-ды не nacnejii: ноччу з 12 на 13 лшеня 1633 г. маскоусю атрад нечакана saxaniy Запалоцце, Н1жн1 Замак i асадз»у Верхи!, але узяць яго не змог.

Падыход умацаванняу, высланых каралём, прымузду маскоускае камандаванне зняць асаду i адысщ на сваю тэрыторыю: разам з iMi у Рас1Ю пайиш i мног5я жыхары Полацка. 30 жшуня Уладз1слау ГУ паслау грозную грамагу, у якой патрабавау, каб яны 'Чзноу вярнулг-ся у горад, у ш адбудоувалг i болей не разыходзшея ". За невыка-нанне гэтых патрабаванняу ён пагражау канф!скацыяй маёмасщ. Аднак перасяленн! на непрыяцельскую тэрыторыю працягвалюя.

Тады кароль наюравау палачанам новую грамату, вытрыманую у зус!м 1ншым духу. Мяшчан ён называу "слауным!", "верным!", "мшымР'. "Дошли до нас вести, - nicay ён, - что вы по сожженш неприятелем города нашего Полоцка не только не хотите от­страиваться на прежних своих местах, но и самый горад и погра­ничные крепости покинувши, переходите со всем своим имуще-

493

ством в места, временно находящиеся в руках неприятеля, и там водворяетесь, что нам причиняет немалую заботу. Поэтому напо­минаем вам и строго приказываем, чтобы вы не покидали этого города, для нас и Речи Поспалитой столь важного".

Тыя жыхары Полацка, штх> засталюя у горадзе, пращгвал! ба-рацьбу. 12 л!стапада 1633 г. на полацкага ушяцкага apxienicKana Антошя Сяляву двойчы быу зроблены замах. Слуг! Сялявы затры-мал! трох чалавек - 1вана Фшшов!ча, Хадко Мшул!ча i Сцешку Залоз1ча, ямя "учинили большой шум ", лаял! i абражаш apxienieica-па, спрабавал! ф1з1чна расправ!цца з im i яго чэляддзю, абстралял! ix з агнястрэльнай зброь Аднак вялш натоуп жыхароу горада, "учытушы вялт бунт i окрык", адбЫ затрыманых у аховы i не дазволш! расправ!цца з 1м1.

У студмю 1633 г. адбыл|"ся хваляванн! у Маг!лёве у сувяз! з камерам мясцовага ужяцкага духовенства схаваць царкоуныя каш-тоунасц!, каб яны не дасталюя маскоускаму войску, якое набл!жа-лася да горада. 1гумен Гервасгй паслау манахау-базыльян зняць званы з царквы св. Васшя. Але рамесн!к! i гарадская бедната, "збунтававшисъ, з голосом, криком, з бердышами, кийми и инши-ми, до бою належачими бронями", напал! на манахау i не дал! зняць званы, mhopix зб!л} i ранш!.

За выступление супраць мясцовага духавенства 85 маг!ляучан был! прыцягнуты да суда. У час судовага разбору высветлшася, што гараджане "неоднократно чинили духовным особам различные обиды ", што яны " издавна привыкли устраивать среди посполь-ствамятежи, восставая против властей", Удзельнш выступлен­ия был! прыгавораны да уплаты-штрафа у памеры 10 тыс. злотых, у тым лшу 5 тыс. 1гумену базыльскага манастыра. Аднак абвшавач-ваемыя адмовш!ся выканаць гэтую пастанову.

Хваляванн! у Магшёве у сувяз! з гэтан падзеяй мел! працяг i у наступныя гады. У час аднаго з судовых пасяджэнняу крауцы 1ван Алею;яев1ч, Mixaui Харытанов!ч i Андрэй Хациов!ч пры пыдтрым-цы 5 тыс. рамесншау "с галасом, тумултом немалым" прыйшл! у ратушу "и, судить помешав ... королевскому декрету противи­лись, приговор чинить за декретами... мощно не допустили", паг-ражал1 СОМ1М членам маггстрата, збш ix слуг, /вон Аляксяевгч

494

заяв$ суддзям, иипо ггумен " и монеты одной ад нас не атрымае ". Адзт з членау Магшеускага браитва выступгу з абуральнай прамо-вай супраиь духовенства: "До коих асе пор будем терпеть их,... что их бояться, великий Могилёв очиститься от чернцов ".

Трох названых юрауншоу выступления прыгаварьш да пакаран-ня смерцю за тое, што яны "узнялг руку на уладу". Справа была перададзена у каралеуск! суд, яш павял!чыу памер штрафа у тры разы.

Але гараджане па-ранейшаму катэгарычна адмаулялгся плацщь кольк! б там hi было базыльянам. Было прынята рашэнне аб заклю-чэннг непакорных у турму, але улады Маплёва у^ял! ix пад сваю абарону.

У наступнае дзесяц1годдзе на Беларус! не было буйных народ­ных выступленняу. Магнаты i шляхта назвал! тэты перыяд дзесящ-годдзем "залатога спакою".

495

ЛЕКЦЫЯ31

ВАЕННЫЯ ДЗЕЯНН1 НА БЕЛАРУС1 У 1648 - 1667 гг.

• Сацыядъна-паягтычная барацъба на Белорус! у 1648 — 7653 гг.

• Беларусь у час войны памгж Рэччу Паспалгтай i Расгяй.

Сацыяльна-палпычная барацьба на Беларус! у 1648 —1653 гг.

У першай палове XVII ст. на Беларуа паступова нарастала са-цыяльная напружанасць. Незадаволенасць значнай части гараджан i сялянства свавольствам "дзяржау"ца", цяжюм павшнасным рэжы-мам, шыроюм распаусюджваннем адкупной сютэмы, шматлш!м! шшым! наборам! выяулялася у гэты перыяд галоуным чынам у розных формах naciynara супращулення. Да ix адносинся разнае-тайныя cKapri, ямя шыромм патокам падавалшя у адрас дзяржау-най адмшютрацьп альбо царкоуных улад. Аднак прадпюанш вяр-хоунай улады щ, што таксама мела месца, заступн!цтва царкоунай iepapxii, якая асуджала самавольныя наборы феадалау, мала што мянял5 у станов5шчы сялян. Эксплуатацыя, якая бесперапынна узмацнялася, прымушала мнопх сялян шукаць лепшай дол! ва уцё-ках i перасяленнях.

Яшчэ адным напрамкам сацыяльнай барацьбы з'я^лялася суп-рацьстаянне бяднейшай частк! мяшчан з гарадск1м1* вярхам!. Най-больш яскравым прыкладам можна Л1чыць паустанне у Магшёве 1606—1610 гг.

Пераважнай формай пас5унага супрац!улення феадалам i рэл!г-шнаму прыц5ску з'яулял!ся уцёк!. Памеры масавых адыходау мяш­чан i сялян у Рускую дзяржаву, дзе за Волгай адкрывал!ся бяскон-цыя неасвоеныя яшчэ земл!, прынял! да 1643 г. так! характер, что кароль Уладзюлав IV быу вымушаны патрабаваць ад адм!н1страцы! гарадоу 5 чыно)Ш1кау прыгран!чных з Рас5яй абласцей Беларус! тэрм!новых мер па прадухлленню 5щёкау.

1648 год з'яв1)?ся пераломным у развщцд сацыяльна-палггычнай барацьбы. Штуршком паслужыла паустанне на Укра1не, якое вы­бухнула у пачатку тсАы 1648 г. Вострая нездаволенасць радавога казацтва, сялянства i гараджан Укра1ны пал!тыкай польскай Каро-

496

ны, якая адкрыта падтрымл!вала свавольства i гвалт магнатау i шляхты, каталщкага юнра, паслужыла асноунай прычынай успых-нуушага у 1648 г. паустання, што узначал!у Багдан Хмяльнщк!. Нагадаем, што Украша была вызвалена з-пад панавання Залатой Арды Альгердам i Вггаутам, далучана да Вял!кага княства Лггоус-кага, Рускага i Жамойцкага. Пауночная Украша разам з усходнебела-руск!м! землям! уяуляла сабой руск! складшк ВКЛ. Украшсюя стэпы у час вызвалення бьш амаль бязлюдным!, тольк! татареюя орды кал!-некал! праходзш! па ix. Пасля вызвалення пачалося хуткае асва-енне высокау'раджайных зямель, !мкл!вы рост насельнщтва. Пераея-ленцам! был! перш за усе сяляне i шляхта з Гал1цы1, частка яюой была падпарадкавана Польшчы. Люблшская ун!я 1569 г. i утварэнне Рэчы Паспал1тай карэнным шляхам змянш лес Укра1ны: мясцовыя магнаты i шляхта аддзялшся ад ВКЛ i перайшл» у польсвото часп^ новай дзяржавы - т. зв. Карону. Юруючыя колы ВКЛ вонкава дэ-манстравал! абурэнне, але на самай справе не вельм! пакрыудзш!-ся, бо занадта цяжка бьшо баран1ць новадалучаныя земл! перад экспанс!яй Масквы, Крымскага ханства, Турцы!. Ды i цэнтрабеж-ных памкненняу украгнскай шляхты i казацкай старшыны было не пазбегнуць, л!тв1нам1 яна звацца не намервалася.

Укра1ну ж гзты пстарычны паварот прывёу да вял!кай драмы. Паляк! разглядал! яе як калонйо, аднос!ны пам!ж палякамькатоль кам! i украшцамьправаслауным! пагаршал!ся. У рэшце рэшт раз-гарнулася крывавая укра!нска-польская вайна. Абраны гетманам казацкага войска, Б. Хмяльшша здолеу у кароти час аб'яднаць пад ceaiM началам значныя сшы паустанцау, як!я у бггвах пад Жоутым! Водам! i Корсунем (май 1648 г.) нанесл! паражэнш польсшм войс­кам.

Атрыманыя запарожсшм! казакам! i укра!нск!м! сялянам! пера-мог!, а таксама раепауеюджаныя па^станцам! закл!к! да бунту суп-раць улады вызвал! рост хваляванняу у пауднёвых painax Бела-pyci. Мясцовыя улады был! устрывожаны. У данясеннях королю паведамляпася, што "не было тводнай eectti, тводнага города, у як1х бы не раздавалгся заклш да свавольства i дзе б не замышлял! на экыцце iмаёмасць ceaix паноу".

Летам 1648 г. справа дайшла да стварэння на по^дн! Беларус!

497

ачагоу паустанцкага руху у басейнах Прыпящ, Бярэзшы i у Пад-няпроуЧ.

Развщцё падзей на Украше i поудш Беларус! выюнкала пашчны настрой сярод феадалау, як!я меркават, што створаныя абставшы зможа выкарыстаць Руская дзяржава i пачне чарговую вайну з Рэч-чу Паспаштай. Пры гэтым юруючыя колы Польшчы i Вялшага княства Лггоускага не сумнявалюя, што частка сялянства i гарад-жан акажа руск!м войскам падтрымку. У прыграшчных з Рас!яй наветах шляхцдчы стал! паюдаць свае "маёмаещ" i спяшалшя еха-вацца у замках буйных магнагау, у гарадах Барысаве, В^цебску, Мсц1слау1 i йлпых, дзе тэрм}нова рамаятавалюя умацаванн! у ча-кант хупсай аблог! русюх войск.

Сацыяльны склад удзеяьн1кау укра1нскага руху быу разнастай-ны, што паслужыла прычынай узшкнения у 1м вострых супярэч-насцей. Сяляне i радавыя казак! змагал!ся за поунае зн1шчэнне нацыянальна-рзл{пйнага i феадальнага прыгнёту. Казацкае к1раун!-цтва, мясцовая шляхта, частка праваслаунага духавенства 1мкнул1-ся перш за усе да нацыянальнага вызвалення, стварэння незалеж-най дзяржавы. Вайна прыняла вельм! жорспая формы. Польсмя войск! не брал! казакоу у палон, зшшчал! укра1нск1я сёлы i хутары разам з yciMi ix насельниам!. Казак! ж помсщл! тым, што 3a6ieani ycix жыхароу гарадоу, як!я 1м удавалася узяць. У гарадах на Укра!-не знаходзшюя польск!я гарн!зоны, калашяяьная адмшютрацыя, шляхта i катал1цк! KJiip. Заложникам! гэтай бязлтаснай бойн! стала i яурэйскае насельн!цтва гарадоу - купцы i рамесшю. Яны riHyni разам з палякам! незалежна ад таго, прымал! удзел у абароне гора-да щ не. Рэк! крыв], пралггай падчас укра!нска-польскай вайны. надоуга сапсавал! адносшы пам!ж народам! - удзельн!кам! гэтай вайны.

Зазначым, што пераможцау у гэтай вайне не было. Пасля не-калыах перамог укра!нцау перавагу атрымал! паляш. Б. Хмяльнщк! шукау дапамог! у суседзя^ - татарау, малдаван. Кал! ж i гета не дапамагло, ён перадау уладу над Укршнай рускаму цару. Укра1на так i не атрымала незалежнасщ, больш таго, па вышках вайны пам!ж Рас!яй i Рэччу Паспал!тай, яна была падзелена i у так!м стане заставалася аж да 1939 г.

498

Украша была аддзелена ад ВКЛ адм1шстрацыйнай мяжой, якая, аднак, не магла устрымаць пажар вайны. Казацюя атрады — "заго­ны" з сярэдзшы 1648 г. рабш рэгулярныя рэйды на поудзень Бела-pyci. Можна вылучыць прынамс! дзве мэты гэтых рэйдау. Па-пер-шае, пашырыць як можна больш пауетант i бунты супраць улад Рэчы Паепшнтай, як можна больш аслабщь дзяржаву, каб дапамаг-чы войскам Б. Хмяльнщкага у барацьбе з ей. Па-другое, пашырыць уплывы казацкай старшыны на тэрыторьп ВКЛ, далучыць частку гэтых тэрыторый да Украшы. Падставай для тагах планау i мэтау быу шэраг фактарау i аргументау.

Акружэнне Б. Хмяльнщкага ул!чвала таксама i наяунасць супя-рэчнасцей у грамадстве ВКЛ, можа, нават, некалью перабольшвала у ацэнках гэтых супярэчнасцей. У кожным разе антыпрыгоншщая настро! беларусюх сялян был! добра вядомы на Украше ад тых жа уцекачоу у Запарожскую Сеч, казакоу - «русшау i л!тв{нау» да паходжанню.

Сацыяльная барацьба нарастала у гарадсмм асяроддз! ВКЛ. За-можныя гараджане, купцы, рамесн!к1 был! защкаулены у абмежа-ванн! самаупрауства магнатау. Яны усе менш спадзявал1ся на аба-рону ceaix »нтарэсау каралеускай i вялжакняжацкай уладай. Частка гараджан гатова была шукаць 1ншых заступн1кау для сябе.

Моцным 1мпульсам да народнага руху у Беларус} у сярэдзше XVII ст. з'явшася вострая нездаволенасць насельшцтва узмацнен-нем катал{цкай экепанеи, якую праводзш польси enicicanaT i кара-леуская улада Рэчы ПаспалЬай.

Прауда, перыядычна на працягу XV—^XVI стст. дзяржауная ула­да некалью разоу спрабавала урауноуваць у правах катол1кау i праваслауных. Гэга рабшася з мэтай паслабщь антыкатал}цк1 i ан-тыпольск{ рух на усходнеславянск!х землях i не выклисаць вострага этнаканфес!йнага антаган!зму у дзяржаве. У 1443, 1457, 1563 гг. карал} падпювал} граматы аб параунанш у правах праваслаунай шляхты з шляхщчам1-католшаш. Аднак на самай справе пасля Любл1нскай дзяржаунай унй 1569 i уни цэрквау на Берасцейсюм саборы 1596 г. канфес!йная с!туацыя у дзяржаве адназначна змяш-лася на карысць катал{цтва i узмацнення палан!зуючага фактару. Адначасова наз!ралася канфрантацыя пам!ж прыхшьшкам! розных

499

канфесш, i гэга спяшалюя выкарыстаць к!раунш паустання на Украше.

Мнопя ricTopbuci, як!я займалюя даследаванням! сацыяльных выступленняу у еярздз!не XVII ст., адзначал! наяунасць у складзе казацюх сш вял!кай колькасц! выхадцау з Беларусь Шэраг казацюх палкоушкау был! па паходжанню лпвшам!, вялпе! быу працэнт ix i у асяроддз! нак5раваных на Беларусь "загонау". У 1648—1649 гг. у складзе Запарожскай Сечы адзначашся Менск!, Мазырсю курэн!, юнавал! Брагшск!, Рэчыцк!, Турауск! казацюя палк!.

Першым атрадам, як! прыбыу з Украшы на Беларусь, быу "за­гон" пад юраутцгвам Галавацкага. Казак! разам з далучыушымюя да !х сялянам! у сярэдзше л!пеня 1648 г. рабавап! шляхецк!я ма-ёнгк!, у раёне Брапна, Лоева, Гомеля. Жыхары гзтых гарадоу ад-чынш! казакам брамы. Пры узяцщ Гомеля, як сведчаць крышцы, было перабгга каля 600 шляхщчау. У чэрвен! 1648 г. на Беларусь прыбыл! таксама атрады Нябабы, Крывашапк!, Гаркушы, М!кулщ-кага, Няпал1ча i Хвесыа. Гэга выкл!кала далейшы рост узброеньгх выступленняу i бунтау супраць улад з боку праваслаунага насельн-1цтва ВКЛ.

Паустанцы грамш маёнтк! шляхты i магнатау, захогаивал! маё-масць касцёлау i ушяцкай царквы, зн!шчал! дакументы, праганял! вял1какняжацк!х чыноун!кау. У канцы лета - пачатку восен! пау-стаушыя авалодал! Рэчыцай, уступш! у Кобрын i Бярэсце. Тэрыто-рыя усяго Пшскага павета была пад кантролем казакоу i паустау-шых сялян. Трэба зазначыць, што у ВКЛ не было, як на Укра!не, польск!х гарн!зонау i польскай адм!н!страцы!. Узброеная барацьба тут разгарнулася унутры ад наго грамадства i таму мела рысы гра-мадзянскай вайны. Самы звычайны сацыяльны бунт шзоу супраць уладароу i увогуле багатых суайчьшн!кау цесна пераплятауся з ва-яун!чым супрацьстаяннем прых!льн!кау i прац!ун!кау прапольскай арыентацы! i памнажауся на м!жканфес!йную варожасць.

Адм!н!страцыя i буйныя феадалы Вял!кага княства Л!тоускага узял!ся за аргашзацыю адпору. Канцлер Вял!кага княства Л!тоуска-га Я. Радз!в!л усклау на сябе абавязк! польнага гетмана i абвясц!у паспал!тае рушэнне. Аднак ахопленая пан!кай шляхта пая!чыла за лепшае схавацца за модным! умацаванням! ГКнска i Слуцка. У

500

вышку паспалггае рушэнне так i не змагло сабрацца. Ускладняла барацьбу з народным! выступлениям! тая хуткасць, з якой узшкал! новыя раёны паустання, якое ахапша значныя тэрыторьи пауднёвай i цэнтральнай Беларуси Пад кантролем вял!какняжацк!х сш заста-валася- Слуцкая крэпасць, якая прикрывала шлях на Менск, Нава-гародак i Вшьню. Пры гэтым елуцк! камендант даноаду, што без падмацавання горад утрымаць не зможа, таму што у 1м рыхтуецца змова.

Паустаушых сялян Слуцкага i Мазырскага паветау узначал^у паплечнш Хмяльнщкага Я. Сакалоускэ, мясцовы ураджэнец. Аднак гетман паспеу кшуць да Слуцка падмацаванн! i у вышку утрымаць у ceaix руках горад. Пэуныя nocnexi паустаушых был! адзначаны узяццем Бабруйска пры актыунай дапамозе гараджан. Мясцовы стараста быу утоплены у Бярэзше. Касцёлы у горадзе был! раз­громлены.

Дробная праваслауная шляхта, праваслауны joiip, багатыя куп­цы, вярхушка рамесных цэхау прытрымл!валюя чакальнаи тактыю, абмяжоуваючы пратэст супраць змяншэння ceaix правоу хадайнщ-твам! паслоу на прадмет аднаулення былых свабод i прывшей. Аднак нярэдюм! был! выпад к! далучэння гзтых слаёу да паустау-шых, ятя асабл!ва стал! частым! пасля паспяховых дзеянняу каза-коу пад Рэчыцай i Бабруйскам летам 1648 г.

Да восет значная частка Беларус! была ахоплена баявым! дзе-янням!. Адной мэты Б. Хмяльн1цк! дамогся. Шырок! размах ба-рацьбы на БеларуЫ прыкрывау фланг! украшскага казачага войска, якое у верасн! 1648 г. у б!твах пад Пшяуцам! атрымала новую перамогу над арм!яй Кароны.

Казацкаму паустанню спрыяла унутрыпал!тычная, абстаноука у Рэчы Паспал1тай. У кра!не разгарнулася барацьба магнацк!х групо-вак у сувяз! з выбарам! новага караля замест памёршага Уладзюла-ва IV. Выяулялася нерашучасць, якая ахапша шляхту, магнатау i катал1цю кл1р у сувяз! з палаючым! у агн! паустанняу Беларуссю i Украшай. Вялшм! был! страты, як!я яны панесл! у б!твах з казацт-вам.

У верасн i 1648 г. адбылася надзвычайная нарада членау Галоу-нага лггоускага трыбунала i шшых прадстаун!коу вышэйшай феа-

501

дальнай знац!, на якой было принята рашэннв аб хулам фарм}ра-ванш буйнога вошскага кантынгенту i аб надзяленш yciMi магчы-мым! паунамоитвам! у падауленш паустання польнага гетмана Я. Радз^вша.

Аднак хутка прыступщь да рэашзацы! намечаных дзеянняу гет­ман не мог. Гэтаму перашкаджау шэраг абставш. Шляхта, ахопле-Ная страхам, неахвотна пакщала умацаваныя гарады i замш магна-^таУ- Друг*^{8 яе} частка уцякла за межы Лпгвы i Польшчы. Баяздоль-насць шляхты была невысокай. Традыцьн дварансюх апалчэнняу XVI ст. паступова страчвал! свае значэнне. Рэч Паспалггая дауно ваявала ужо сшам! чужаземных наёмн1кау. Але для збору наёмнага войска был! патрэбны i грошы, i час.

Фшансавыя цяжкасщ, магнатам удалося пераадолець у каротк! тэрм!Н. Я. Радз1В1л змог субсщз1раваць вярбоуку нямеших, вен-герсюх, шведск!х коншкау i пяхоты. Моцную матэрыяльную падт-рымку аказвала катал1цкая царква. 3 амвону касцёлау ксяндзы раз-гарнул! актыуную прапагандысцкую кампашю, нак!раваную суп-раць бунтаушчыкоу.

Падауленне паустанняу пачалося з тэрыторьн Берасцейскага i Пшскага паветау. Аднак актыунасць казацка-сялянск!х атрадау ака-залася вышэй намаганняу берасцейскай i тискай шляхты. У ве-расн1 1648 г. атрады пад юраушцтвам Гаркушы i Падбайла, падт-рыманыя мясцо вы м насельн!цтвам, нанесл! паражэнне шляхц!чам пад Кобрынам i Давыд - Гарадком. У пачатку кастрычн!ка казак! на чале з Крывашапкай пераправшюя праз Сож i раптоуным ударам захапш! Чэрыкау. У вын!ку апалчэнш шляхты пад к1раун!цтвам магнатау Mipcicara, Паца, Валев1ча i Лукомскага был! разбпы.

Паустанне стала паступова набл!жацца да Навагародка. Яно паг-ражала зл!цца у адз!н моцны ачаг, у яи увайшла бы уся пауднёвая, цэнтральная i пауднёва-заходняя Беларусь.

У сярэдзше кастрычн!ка паустанне пачалося у Шнеку. Гарадск1я дакументы паведамляюць, што бунт падня^ "просты люд Шнека, зрабгуумову з казакам!". Узначал1у яго рамеснж I. Шашэня. Шлях­та i ксяндзы паспел! напярэдадн! пак!нуць горад. Запал ал i шляхец-мя дамы, пачауся пагром манастырсмх памяшканняу. Гараджане зшшчал! граматы i прывиш, даугавыя pacnicKi i 1ншыя дакументы,

502

як!я захоу"вал!ся $ касцёлах i будынках магюграта. Тых шляхщчау i ксяндзоу, асабшва езуггау, яюя не паепел! схавацца, паустанцы пе-рабш!. У хутюм часе у горад увайшл! казак! на чале з М. Нябабай.

У кастрычшку хваляванш сярод сялян стал! праяуляцца i на тэрыторы! пауднёва-уеходшх ваяводствау Полыпчы, вакол Кракава i Люблша. Расла пагроза ахопу паустаннем Бельскага павета. У Вшьню паступша паведамленне, што паустаушыя "к Вельску на-бл!жаюцца лясам! i усе сяляне з mi, i брэсцюя сяляне панасаджвал! сабе косы".

Усе гэга прымусша Я. Радз!в!ла паспяшацца з пасылкай у раёны Шнека i Бярэсця шрада наёмнага войска сотн!ка MipcKara. Даве-даушыся аб набл!жэнн! да горада карнага атрада, жыхары Шнека разам з казакам!, як сведчаць крынщы, паклялюя да апошняга аба-раняцца. Насельн!цтва рабша завалы на вулщах, пагяыбляла равы i З^змацняла гарадсюя сцены. Рамеснш са св!нцовых рам esyii^ara манастыра i будынкау калегп адл!вал1 кул!.

Пад сценам! горада кавалерыя MipcKara аб'ядналася з шляхщ-чам!, як!я уцякл! з Шнека. Шнек! войт А. Ельск! паспяшауся рас-прав!цца з паустанцам!, не дачакаушыся падыходу ycix высланых войск. Ранщай 26 кастрычн!ка конныя атрады шляхщчау уварваль ся у горад. Не сустрэушы супрац!уле«ня на ускрашах П1нска, кава-лерысты спыншюя толыа у раёне рынку i будынкау езущкай ка-легН, бо мост, як! вёу на ратушную плошчу, аказауся разабраным. Вузк!я вул!цы аказалюя запоуненым! коннай шляхтай i наёмшкам!. Засеушы у будынку езущкага касцёла i паблЬу бл!жэйшых дамах, гараджане адкрыл! моцны ружэйны агонь. Наёмшк! у пан!цы па-бегл!. Аднак вул!цы, як!я вял! з горада, ужо был! загароджаны перавернугым! вязам! i грудам! каменняу. У жорсткай бойцы ля гарадсюх сцен пшчане завяршыл! разгром рэгулярных войск i шляхты. Адзш са сведка^ гэтых падзей, манах-дамш!канец, паве-дамляу, што "жыхары Шнека з жанкамг i дзяцъм1...хутка беглг...-забраушы каменш з бань i дровы з дамоу, ceaix (г.з. шляхцгчау) 6Ы як маглг, хто з ружжа, хто косамг, хто палкам!, тшыя тдалг камент, дровы i чым хто мог ".

Рэштк! шляхты на чале з войтам Ельск!м, як!я здолел! уцалець, У навакольных сёлах чакал! падмацавання. Яны прыграз!л! жыха-

503

рам Шнека самай суровай расправай, але гараджане наадрэз адмов-шея здацца пшяхце i падаепеушым рэгулярным войскам. Пачауся артылерыйск! абстрэл горада. У хулам часе у сценах утварыдгся праломы, вулщы Шнека ператварылгся у ачап абароны. Нападау-шым прыходзшася штурмам браць амаль кожны дом. MipCKi зага-дау запалщь горад. Аднак гараджане працягвал! страляць з ахопле-ных агнём дамоу. Пакшуць Шнек змагла толыа невялжая група паустанцау. Бш завяршылюя толью на наступны дзень. Шляхта жорстка адпомсцша жыхарам горада, у як!м запнула больш трох тысяч чалавек.

Увосень 1648 г. пауставш на Беяарус! працягвалюя. Асобныя атрады паустанцау вял! баявыя дзеянш каля Навагародка i Менска, у руках казакоу апынулюя Турау, Мазыр, Лоеу, Рэчыца, Гомель, Чачэрск, Кобрын, Бярэсце. Неаднаразова абвяшчал! аб сабе пау-стаушыя у вакол!цах Слуцка, Барысава. Характарызуючы абстав!-ны у цэнтральнай частцы Беларус! у пачатку 1649 г., адзш з падца-ных цара, як! праязджау па гэтых раёнах, паведамляу маскоуск1м уладам, што "повстанцы польских и литовских людей на боех и в загонах побили многия тысячы ".

У етудзеш 1649 г. пад Бярэсцем аб'яднал!ся войсы Я. Радз1в!ла i прысланыя з цэнтральнай Полыпчы наёмныя атрады агульнай колькасцю больш за дзесяць тысяч чалавек. Гетман разл!чвау уда-рыць па цэнтрах паустання у напрамку Турау-Петрыкау-Мазыр, каб спын!ць тым самым умяшальшцтва укра1'нск$х казакоу ва унут-раныя справы ВКЛ. Войска Радз^вша падышло да Турава, Горад быу узяты i спалены. Наступным горадам быу Мазыр. Да яго так-сама спяшалюя казак} на чале з М!хненкам. 9-га студзеня наёмнт i шляхц!чы ктутся на штурм Мазыра, аднак са стратам!, адступш!. Абарону горада узначал1у мясцовы майстар-сядляр, яму дапамагау Кйхненка. Войска гетмана 16 разоу штурмавала горад, але кожны раз адступала. Толыа працяглы артылерыйсю абстрэл i падрыу гарадской сцяны дазвол1л1 войскам уварвацца у Мазыр. Esyir Кая-лов^ч nicay, успам^наючы гэтыя падзе!, што "пауспктцы зачшшся у дамах i noMipani у жорсткш баю ". Апошняя група абаронцау была адцеснена да берага Прыпящ i заг1нула у ледзяных паленках, змагаючыся да апошняга. Паранены М1хненка быу узяты у палон i

504

па загаду Радз!в!ла забггы. Казак! i шшыя удзельшк! абароны был! пакараны.

Атрад шляхц!чау пад камандаваннем Валов!ча быу пасланы гет­манам да Бабруйска. Гараджане сумесна з казакам! атрада Паддуб-скага некальк! разоу адб!вал! атак! шляхты, Узяць горад з налёту не удалося. Да Бабруйска падышл! асноуныя с!лы армп Радз!в!ла. Каля тыдня яна стаяла пад сценам! города, баючыся рашучага суп-ращулення яго жыхароу i казашу. У сам!м Бабруйску частка гарад-ской вярхушк! схшшася да думк! здацца на лггаець гетмана. Лазут-чык! гетмана, прашкнуушы у горад, дамовшся з купцам! аб каппу-ляцы!.

У ноч на 12 лютага 1649 г. наёмшк! i шляхц!чы падышл! да гарадской брамы, якая загадзя была адчынена змоушчыкам!. Войс­ка уварвалася на вул!цы Бабруйска, паустанцы на чале з Пад-дубск!м пасля кароткага супращулення бьш! пераб!ты.

Др канца лютага 1649 г. войск! Радз!в!ла размяшчалюя у пауднё-ва-усходняй частцы Беларус!. Разгарнулася шырокая кампан!я рас-прау нод мясцовым насельнщтвам. Бранск! ваявода данос!у у Мас-кву, што "около Орши и Менска, и Новогрудка, и Слонима, и Брес­ти Литовской на полях многш люди, а иные на колье четверто­ванные и что ...мещане и пашенные люди в конечном разорении".

Да вясны 1649 г. асноуныя ачап паустання на Беларус! был! падаулены. Аднак Б. Хмяльн!цк! зноу нак!равау у межы ВКЛ но-выя атрады пад камандаваннем I. Галоты, як!я рушыл! у напрамку Гомеля i Рэчыцы. 3 новай сшай на Беларус! разгарэл!ся баявыя дзеянн!. Паусюду казак! i далучаушыяся да ix сяляне грамш! шля-хецк!я маёнтк! i фальварк!. Невядомы шляхщч з горыччу прызна-вау, што "чэрнь да того разлютавалася, што вырашаяа альбо заб1иь ycix гиляхцгчау, альбо загтуць ".

Новы уздым барацьбы на Беларус! не дазвол!у перавесщ jrce войск! Рэчы Паспалггай на Укра!ну. Кароль Ян Каз!м!р патрабавау ад польнага гетмана пачаць ваенныя дзеянн! у Пауночнай Украине. Я. Радз!в!л, якому была лети вядома сур'ёзнасць сганов!шча на Беларус!, пераконвау карал я у неабходнасц! стрымаць нацюк каза-коу ! сялян у ВКЛ.

У чэрвен! 1649 г. !шл! упартыя ба! казаюо^ I. Галоты з атрадам!

505

шляхты у раёнах Рэчыцы i Хойшкау. У адной з сутычак быу забггы I. Галота. Застаушыся без свайго важака, частка казакоу пераправ!-лася праз Прыпяць i схавалася на Украше. Яшчэ праз некальк! месяцау imiii 6ai у раёнах Мазыр — Рэчыца — Чачэрск.

Б. Хмяльнщк! паспешна выслау на Беларусь 6 тыс. казакоу пад камандаваннем Гаркушы i Падабайлы. Аеноунай задачай казакоу была кантраляваць броды праз Днепр ля Лоева, як!я з'яулял!ся своеасабл!вым! брамам! на Укра!ну i л!чыл!ся важным! у стратэпч-ных адноешах.

Атрады казакоу стал! лагерам супращ» Лоева, пам!ж Дняпром i Сожам, умацоувал! валы на берагах рэк, уладкоувал! засек!, каб перашкаджаць шляхце перапрауляцца праз водныя шлях!. Войска Я. Радз!в!ла стаяла пад Рэчыцай лагерам, яно адчувала вострую патрэбу у харчах i фуражы.

Па загаду караля, гетман рыхтавауся да пераправы праз Днепр i Сож. Пасля данясенняу' разведк! аб невял!кай колькасц! казакоу- ля пераправы Я. Радз!в!л аддау загад аб руху у бок Лоева. Аднак разбщь з налёту казакоу шляхце не удалося.

Б. Хмяльшцк! з трывогай сачыу за разв!ццём падзей пад Лое-вам. На дапамогу "загонам" Гаркушы i Падабайлы ён наюравау вялш» атрад казакоу пад к!раун!цтвам брата запнуушага 1лл1 Гало-ты Рыгора. Адначасова уздоуж Прыпяд! да Лоева спяшал!ся казак! на чале з бл!зк!м паплечшкам Хмяльшцкага палкоушкам М. Кры-чэуск!м, па паходжанню шляхщч з-пад Бярэсця. Агульная коль-касць казакоу узрасла да 17 тыс. чалавек. Да таго ж па шляху следавання да казакоу далучылася больш за 10 тыс. сялян i гарад-жан. Так!м чынам, агульная колькасць войска пад к!раун!цтвам М. Крычэускага склала каля 30 тыс. чалавек.

Я. Радз!в!л рассылау лазутчыкау з мэтай збору звестак аб на-бл!жзнн1 казакоу. Але вось што яму даводзшася паведамляць кара-лю: "Из-за коварной и ядовитой крестьянской злобы никаких ...сведений получить нельзя: хоть жги их, но ни шпионов, ни осве­домителей добыть не можем ".

Рашцай 21 лшеня атрады Крычэускага нанесл! удар па войсках Радз!в!ла, Бой спышуся з наступленнем цемры. Казак! тайна пак!-нул! лагер, суправаджаючы параненага напярэдадн! Крычэускага.

506

Рашцай кавалеры! гетмана удалося дагнаць казакот? i частку ix захапщь у палон разам з ix палкоушкам. Паважаючы талент апош-няга, Радз!в1л паабяца^ Крычэускаму высок! ваенны чын на кара-леускай службе i "маемасщ" за веста! аб планах Б. Хмяльнщкага. Як паказвау" сведка, паранены казак адмов!у"ся ад гэтай прапановы i ударам аб кола падводы разб!^ сабе галаву.

Бгтва пад Лоевам была буйнейшай у ходзе баявых дзеянняу" на Беларус! у 1648—1649 гг. Пасля гэтай бггвы казак! перайшл! да барацьбы метадам! партызанскай вайны, тым самым затрымл!вал! войск! ВКЛ ля Чачэрска i Гомеля.

У жн!ун! 1649 г. у г. Збораве пам!ж казацкай арм!яй пад каман-даваннем Б. Хмяльнщкага i войскам Рэчы Паспалггай было падп!-сана перам!р'е, умовы якога у большай ступен! задавальнял! толъю украшскую шляхту, праваслауную iepapxiro i багатых казакоу. Умо­вы перам!р'я прадугледжвал! вяртанне ва Укра1ну ycix казацюх атрадау з тэрьпюрьн Беларус!, таксама як i забарону дзейнасщ эм!сарау Б. Хмяльшцкага. Гэга не магао не сказацца на разв!цц} падзей на Беларус!. Пэ)?нае згортванне паустанцкага руху наступша пасля абвяшчэння дэкларацы! караля Яна Каз!м!ра. У ей каралеус-кая улада абяцала амн!стыю паустанцам, аднауленне прывшеяу беларускай шляхце, праваслаунаму духавенству, гарантавала ад­науленне дзейнасщ брацтвау, справядл!вы суд у спрэчках гараджан i сялян з шляхтай i магнатам!. Усе гэга паспрыяла прым!рэнню на Беларус!.

Аднак Збора^ск! дагавор не мог задавол!ць н! правячыя колы Рэчы Паспалггай, н! украшскае казацтва.

Адносна спакойная другая палова 1649 г. i увесь 1650 год был! па сутнасц! перыядам падрыхтоук! абодвух бакоу на працягу вай­ны. Выконваючы умовы дагавора, Б. Хмяльнщк! спышу дзейнасць казацк!х "загонау" на тэрыторьн Беларус!. Зац!шша гграла на руку Я. Радз!в!лу, як! змог на працягу 1650 i з!мы 1651 г. закончыць фарм!раванне буйнога наёмнага войска i шляхецкага апалчэння у лагеры пад Бабруйскам. Па задумках урада, арм!я гетмана пав!нна была выстушць у напрамку К!ева для нанясення Удару у тыл казац-каму войску.

На працягу 1650—1651 гг. станов!шча на Беларус! было вельм!

507

складаным. Зтшчэнне мнопх шляхещих i сялянсюх гаспадарак, заняпад гандлёва-раместцкай дзейнасщ у беларуск!х гарадах да-поушуся неураджаем 1649 г. 31мой 1650 г. на поудш Беларус! паиа-вау голад.

На думку шэрагу псторыкау, у настроях народных мае Украшы i Беларус! у 1649—1650 гг. пашыралюя nacrpoi на карысць Pacii. Ва умовах няпэунага етановинча пасля Збораускага кампрамюу Рас!я выглядала адносна спакойнай дзяржавай, да таго ж бл1зкай па праваслаунай веры i мове. Ваяводы памежных тэрыторый, царск(я дыпламаты i шшёны CBaiiwi данясенням! аказвал! уплыу на дзеянн! маскоускага уряда. У шэрагу данясенняу у 1650 г. паведамлялася, што "казаки белорусгрл, черные люди во всех городах...хотят тово, чтобы им всем быть под твоею царскую высокую руку" i што "розбегшися розно за рубеле в землю его царского величества уте­кают и там в земли хоронятца".

Урад цара Алексея М1хайлав4ча 1мкнуУся дамагчыся рэваншуза {нтэрвенцыю Рэчы Паспал1тай на пачатку XVII ст., што у руекай псторы! атрымала назву "Смутнага часу"; адваяваць Смаленск i !ншыя спрэчныя памежныя земл!. Аднак сваю пал1тыку ён будавау дастаткова асцярожна. Адкрытае умяшанне магло стаць пачаткам вайны з Рэччу Паспал1таи, да якой Рас1я не была гатова. У 1650 г. цар загадау ваяводам размяшчадь перабежчыкау-сялян на свабод-ных землях i аказваць 1м магчымую дапамогу. Што датычыцца шляхц{чау, яия был! не супраць пажыць у Pacii, каб перачакаць ваеннае л!халецце, то было загадана TaKix адсылаць назад. Выклю-чэнне рабшася толью для праваслаунай шляхты, якая прымала рус-кае падданства. Аднак ix не зал!чвал1 на рускую службу i не забяс-печвал! "падзенным кормам".

У красав1ку 1651 г. арм!я Я. Радз1вша была гатова да новых ваенных дзеянняу. У мэтах папярэджання наступлення гэтага войс­ка на Чаршгаускае i Юеускае ваяводствы, Б. Хмяльн!цк1 нак!равау у межы ВКЛ казацюя атрады пад началам М. Нябабы i свайго сына Юрыя. Зноу казацк'ш атрады рассыпался па акол!цах, зноу яны правакавал! бунты праваслаунага насельшцгва, распальвал! тут гра-мадзянскую вайну. Казак} разбш ар'ергардныя часц{ войска Я. Рад-

508

з!в!ла i штурмам авалодал! Крычавам, пагражал! Гомелю. Я. Радз!в!л спешна выстушу да Лоеусшх перапрау, каб адсекчы маг-чымае адступленне казакоу ва Укра!ну. 27 чэрвеня адбылася другая бггва за "укра!нск!я брамы". Лепш падрыхтаваная арм!я польнага гетмана атрымала перамогу пад Лоевам. У 6ai М. Нябаба быу забггы. Рэштк! казацкага войска адышл! да Чаржгава. Цяпер ужо войск! ВКЛ перайшл! мяжу з Укра!най. Першы раз у псторы! Рэчы Паспал!тай лггоуская шляхта умяшалася у ваенна-пал!тычны канфл!кт на тэрыторы! Кароны. Гэтае умяшанне было вымушаным, справакаваным агрэс!яй супраць ВКЛ.

Я. Радз!в!л рашучым! дзеянням! разб!^ казацк!я атрады на по-уначы Укра^ы ! летам 1651 г. захату яе етал!цу - Kiey. А Б. Хмяльн!цк1 тым часам у трохдзённай крывавай бггве (28—30 чэр­веня) пацярпеу паражэнне ад польсмх войск пад Берастэчкам. 18 верасня 1651 г. казацкае юраутхггва было вымушана падтсаць Белацаркоуск! м!рны дагавор, значна горшы для яго, чым папя-рэдн!. Тэрыгорыя аутаномнай Укра!ны была зменшана толыа да памерау К!еускага ваяводства.

Вын!к! гэтай вайны для Беларус! был! вельм! смутныя. Запнула шмат людзей, вын!шчана тэрыторыя цэлых паветау i староства^. М!жканфес!йныя супярэчнасц! абвастрыл!ся да смяротнай варо-жасщ. Грамадства нанесла вел!зарныя страты.

Беларусь у час вайны памик Рэччу Паспал!тай i Рас1яй

Казацкае к!раун!цтва Укра!ны не пагадзшася з умовам! м!ру. Б.Хмяльн!цк! бесперапынна вёу перамовы з сумежнм! дзяржавам!, каб атрымаць дапамогу супраць Рэчы Паспал!тай. Яго саюзюкам быу крымск! хан Дэвлет Г!рэй. Гетман спрабавау уцягнуць у вайну з Рэччу Паспал!тай Турцию, Швецыю, Малдав!ю, але у ix был! свае планы. Паступова знешнепаллгычная арыентацыя казацкага к!раун!цтва усе больш ск!роувалася у бок Масквы.

Перамовы, як!я ставш! мэтай удзел Рас!! у барацьбе на баку Хмяльшцкага з Рэччу Паспал!тай, вял!ся з 1649 г. У перашсцы казацкага гетмана з царсшм урадам падкрэсл!валася, што не толыа" казак!, але i населыпцтва Беларус! будзе аказваць рускай арм!! пад-трымку у ходзе ваенных дзеянняу. Аднак на працягу 1649—1651 гг.

509

урад цара Аляксея М!хайлав1ча хоць i заяуляу аб гатоунасщ ака-заць дапамогу украшсшм казакам, але не мог рашыцца на адкры-тае ваеннае умяшанне ва Украше i ВКЛ.

Аднауленне ваенных дзеянняу у 1653 г. i настошпвыя просьбы украшскага гетмана аб дапамозе падштурхнул! маскоусюя улады да падрыхтоую вайны з Рэччу Пашалггай. Пьгганне аб вайне было фактычна вырашана царсюм урадам ужо у лютым-сакав1ку 1653 г. Улетку гэтага года з боку Pacii паступша прапанова спынщь ва Украше i Беларус! ваенныя дзеяшп i аднавщь Збораускае перамь р'е. Аднак сойм Рэчы Паспалггай паюнуу яго без увал.

Урад Pacii вырашыу выкарыстаць зручны момант для атрыман-ня nepaeari ва Усходняй ЕзфопеЛ кастрычн{ка 1653 г. у Маскве рашэннем Земскага сабора бьин абвешчаны вайна Рэчы Паскшптай i прыняцце "гетмана Богдана Хмельницкого и все войско Запо­рожского с городами их и с землями под государскую высокую руку".

Не менш важным урад цара л1чыу рашэнне даунейшага "бал-тыйскага пытання", г. зн. захоп партовых гарадоу на усходшм пабя-рэжжы Балтыйскага мора. Акрамя таго, уключэнне у свой склад Украшы дазваляла б Pacii з дапамогай казакоу вырашьщь праблему arpaciyHara Крымскага ханства, якое ceaiMi штогодн!м{ набегам! непакоша Paciro на працягу некальк1х стагоддзяу. 1ншым1 словам!, тэрытарыяльныя набытк!, у тым тку на Беларус!, адыгрывал! га-лоуную ролю у рашэнт Pacii аб'явщь вайну Рэчы Паспал^тай.

У рашэнт Земскага сабора прычынай вайны называл!ся ганенн! на праваслауных веруючых i здзеи над святыням i праваслауя. Ад­нак найбольш важк!м аргументам Рэчы Паспалггай было разумен­ие Масквой растучай унутранай слабасц1. Амаль што шасщгадовая вайна казакоу i бунты сялян был! доказам нетрываласц! асноу шля-хецкай рэспубл!и, тэндэнцыяй яе эканам!чнага, пал!тычнага i ваен-нага аслаблення. Гатоунасць казацк!х cin аказаць Pacii дзейсную дапамогу у выпадку вайны з Польшчай у значнай ступен! пан!жала магчымую рызыку.

Урад цара разл!чвау i на падтрымку на Беларус!. Вясной 1653 г. паслы ад Сечы у Маскве запэушвал!, што "гетман пошлет свои листы в Оршу, Могилев и иные города, к белорусским людям, кото-

510

рые живут за Литвой. И де белорусские люди тотчас учнут с ляхи битца, а будет их до 200 тысяч ".

Аб тым, што Рас1я рыхтуецца да вайны, добра разумел! i у Рэчы Паспалиган. Каралеусюя универсалы прадтсваш мясцовай адмшь страцьп умацоуваць прыграшчныя гарады i замк!, павял!чваць ту-тэйшыя гаршзоны. Быу абвешчаны спешны збор шляхецкага апал-чэння на тэрыторьн Аршанскага павета.

Стратэпчныя планы рускага камандавання прадугледжвал! кан-цэнтраванне на лшн гранщы сш агульнай колькасцю каля 75—80 тыс. чалавек, зведзеных у тры арми. Асноуныя сшы (больш за 40 тыс. чалавек) пад началам ваявод князя Я. Чаркаскага, князя Н. Адоеускага i князя М. Цемкш-Растоускага павшны бьш захапщь Смаленск i далей наступаць на Барысау. Пауночнае крыло руск1х войск пад камандаваннем ваяводы Б. Шарамецева мела мэтай за-няць Невель, Полацк i В1цебск. Нарэище, пауднёва-заходняя група ваяводы князя А. Трубяцкога павшна была дзейн1чаць па лш!1 Мсцюлау-Барысау. Казацк! гетман выдзел^у 20-тысячны атрад пад началам Т.Залатарэнк!, яю быу павшен дзейн!чаць у пауднёва-за-ходшх паветах Беларус!. Агульная задума рускага камандавання заключалаея у заняцц! важных етратэпчных пунктау на шляху да Вшьш i магчымай абароне ад непрадбачаных дзеянняу з боку Шве-цьи, якая магла выстутць з Л1вонн.

У планах рускага камандавання, задумах Б. Хмяльнщкага, а так-сама з боку польска-лтоускага камандавання Беларусь лгчылася важным тэатрам ваенных дзеянняу. У раёне Оршы спешна фармь равауся больш як 20 тыс. корпус наёмшкау i каля 10 тыс. апалчэн-ня мясцовай шляхты. Я. Радз1вш прыняу булаву вшенскага ваяво­ды, а польным гетманам быу прызначаны В. Гансе^ск!.

У Л1пен1 1654 г. руская арм!я уступ!ла натэрыторыю Беларус!, у хутюм часе заняла усе Полацкае ваяводства i В^цебсы павет. Падрыхтоувалася аблога Смаленска. На пауночным напрамку ар-М1я Б. Шарамецева заняла 1 лшеня Невель, 17 - Полацк, затым Дзшну. У сярэдз!не лшеня руская войск! авалодал! Друяй i Усвя-там1. Адначасова быу абложаны В1цебск. Каля трох месяцау цягну-лася аблога горада. Яго гарн!зон складал! некальк! тысяч саадат i значная колькасць шляхты, якая загадзя схавалася за гарадск1М1

511

сценам!. Напярэдадн! царская аршя авалодала Мсщславам, у як!м быу размешчаны моцны гаршзон, падмацаваны шляхтай, пасля жорстюх баёу горад быу амаль цапкам зшшчаны.

Масшуск! урад разгдядау Беларусь як будучую царскую вотчы-ну„ Сацыяльнай апорай рас!йск!х феадалау тут маша быць тольк! шляхта, якую маскоуек!я улады !мкнул!ся прыцягнуць на свой бок.

Гэтыя абставшы вызначыл! мякюя адносшы да тых дваран, як!я не змагалюя супраць русмх войск. Выпадк! арышту i зняволення ix иа пачатку кампанп был! давол! рэдюм!.

Пасля узяцця Мсцгслава руская арм!я авалодала таксама Копыс-сю, Дуброунай i Оршай. 26 жшуня пасля доуг!х перагаворау, яюя вял! русюя ваяводы з жыхарам! i гарн!зонам акружанага Маплёва, горад каштулявау. Арм1я Шарамецева авалодала Глыбоюм i В!цеб-скам.

Амаль тры з паловай месяца цягнулася аблога Смоленска. На дапамогу гораду прарывалгся войск! Радз!вша, яки знаходзшюя у раёне Оршы. Аднак у вышку шэрагу бпвау л!тоускае войска выму-шана было адступ1ць да Копыс! i Шклова. Шматл!ю гарнизон Сма-ленска (па розных даных каля 4,5—7 тыс. чалавек), аснову якога складал! рэгулярнае войска i шляхта, страц!у надзе! на дапамогу звонку. Пачауся абмен парламенцёрам!, яюя абмяркоувая! умовы кап!туляцьй. У вышку перамоу Смаленси ваявода Ф. Абухов!ч згадз!уся на здачу города. Пазней ён i шэраг шшых юраун!коу абароны адшуквал!ся па загаду сойма па абв!навачванню у здрадн-1цтве. 23 верасня адбылося урачыстае уступленне царскай свпъг i русих войек у Смаленск.

1накшым было становшча у пауднёва-усходняй частцы Бела-pyci, дзе дзейн1чал1 казацкая атрады I. Залатарэню. Па плану яны бьшг пав!нны узаемадзейн1чаць з русюм! войскам!. Аднак вельм! павольным было прасоуванне казацк!х сш на тэрыторыю пауднёва-усходняй Беларуси Прычынай слабай узаемасувяз! казакоу з русым! войскам! было !мкненне казацк!х старшынь замацаваць сваю ^ладу у памежных з Укра!най беларуск!х землях. Згодна з Пераяслауск!м дагаворам 1654 г. казак! атрымал! права валодаць гарадам!, як!я яны здабудуць у баях з польска-оитоускай шляхтай. Менав!та гэтым тлумачыцца жаданне L Залатарэнк! авалодаць гарадам! i перадаць

512

ix пад юраванне казацкай вярхушк!. Прадстаушю казакоу угавор-вал! гараджан здацца не на !мя рускага цара, а на !мя казацкага гетмана i у выпадку нязгоды разарат дашчэнту навакольныя вески Б. Хмяльнщк! паслау" на Беларусь вялжую колькасць казацюх еш. У хупам часе у лагери Залатарзнк! паустал! еупярэчнасц!, казак! начал! пакщаць свае аграды. У канцы кастрычнжа 1654 г. на Бела-pyci з 20 тыс. казако^ засталося усяго каля 8 тыс. Сам I. Залатарэн-ка вымушаны быу праещь цара аб дапамозе, скардзячыся на неда-вер да яго баявых сяброу.

Тым не менш к канцу 1654 г. казак! авалодал! Гомелем, Рэчы-цай, Чачэрскам. Так!м чынам, пад кантропем царсшх войскау зна-ходзшася тэрыторыя пауночна-усходняй, усходняй i пауднёва-усходняй Беларус!. Поспех! рускай арш! i казакоу, а таксама мэта-нак!раваная прапаганда з боку Масквы прывял! да таго, што пра-васлауныя гараджане, сяляне цэлым! воласцям! пачал! падаваць заявы з просьбай прыняць ix у рускае падданства. Пры гэтым шлях­та праяуляла асцярожнасць, прасша пацвердз!ць яе правы i прывь ле{. Маскоусю урад ахвотна давау так!я пацвярджэнш.

Шырок! рэзананс у тэты перыяд атрымала дзейнасць магшёус-кага шляхц!ча В. Паклонскага. У чэрвен! 1654 г. ён з групай адна-думцау звярнууся да цара з прапановай сфарм!раваць панк! з прад-стаун!коу беларускай шляхты i "усякгх служимых людзей, якт на верное падданства прысягнулг". Цар вельм! прыхшьна аднёсся да 1дэ1 аргатзацьн з л!ку мясцовага дварансгва вошекага кантынген-ту i запэушу Паклонскага, што захавае яму i яго прыхшьн!кам былыя правы i "маёмасщ". Паклонск! быу прызначаны у палкоунш i стау на чале палкоу, яюя фарм1равалюя. У xynciM часе з Л1ку шляхты, гараджан i сялян узн!кл! палю у Чавусюм, Навабыхауск!м, Магшёусюм i 1ншых паветах.

Micii Паклонскага маскоуск!я улады надавал! вялшае значэнне, разглядал! яе як дэманстрацыю жадання усей беларускай шляхты зраб!цца паплечн!кам1 Рас!!» Аднак надзе! цара i яго акружэння не здзейсн!л!ся. Пали, як!я сфарм!равау Паклонск!, выявш! сваю няз-дольнасць весц! актызшыя баявыя дзеянн!. Ужо у кастрычн!ку 1654 г. аф!цэры i саддаты пачал! пакщаць "беларуеюя палк!", а тыя, хто яшчэ заставауся, не жадал! пад начал ьвацца прарасШскаму ка-

Зак. 82

513

мандаванню. Гэга было выюнкана паводзшам! pycicix войск i аку-пацыйнай адм1шстрацьп, як!я рабавал! i разбурал! маёнтк! шляхты, гарады i мяетэчк!, сёлы незалежна ад таго, прысягал! уладальшк! ix цару ц! не. Так, царек! ваявода Трубяцкой у сва!м данясенн! цару паведамляу: "... ис-под Слуика со всеми твоими государевыми рат­ными с конными и петыми людьми пошли к Слониму в 26 день. А идучи, государь, дорогою, села и деревни, и хлеб и сало, и всякие конские корма мы, холопы твои, по обе стороны жгли и людей побивали, и в плен имали, и разоряли совсем без остатку, и по сторонам потому ж жечь и разорять посылали...Пришли к город­ку Мише августа 31 день и мшостию, государь, божиею литовс­ких людей, которых зостали, побили и языков взяли многих людей и городок Миш выжгяи и разорили без остатку".

Руек!я ваяводы перайшл! да тактык! "выпаленай зямл!". Зшшчал! усе, што можна было зншчыць, а сялян, i асабшва рамее-шкау, сотням! тысяч вывозш! у вечны палон. У Маскве i шшых pycKix гарадах узшкл! цэлыя слабодк! з гвалтоуна пераселеных туда "беларусцау", як называл! у Pacii усходонх л1твшау.

На пачатку з>мы баявыя дзеянш pycKix армш был! прыпынены. Частка войск была адведзена у гарн!зоны, другая адпушчана на адпачынак. Выкарыстаушы перадышку, Я. Радз1вш змог сфарм!ра-ваць болын як 24 тыс. армио i нак!раваць яе у раён Огарога Быхава, дзе казак! пад камандаваннем I. Залатарэнк! беспаспяхова вял! аб-логу горада. Казащи'я атрады баялшя адкрытай б!твы, схавал!ся за сценам! Новага Быхава, як! з налёту узяць войску Радз!в!ла не удалося.

Тым часам Паклонск! i яго паплечн!к! вырашыл! перайсц! на бок ceaix суайчынн!кау. Паклонск! пасля тайнай перагиск! з Радз1в-шам дамов!уся аб здачы Магшёва, але гэты план не удауся. Пача-лася планамерная аблога горада, якая цягнулася некальк! месяцау. 1 мая войска Радз!в!ла адышло за Бярэз!ну. Дзеянн! Паклонскага был! высока ацэнены соймам Рэчы Паспалггай. Яму было вернута адабранае годам раней шляхецкае звание, а таксама падораны чын каменданта некальк!х паветау.

У перыяд аблог! Магшёва дал! знаць аб сабе разнагалосс!, як!я !снавал! пам!ж масгаусшм урадам i I. Залатарэнкам. Нягяедзячы на

514

прамыя загады цара icqi на дапамогу рускаму гаршзону, казащи гетман так i не выстушу з Новага Быхава, адгаворвауся то мара-зам1, то вяееншм бездарожжам.

У канцы вясны 1655 г. пачалося новае наступление pycKix войск, Бггвы у раёне Барысава, Слуцка, Св^слачы, Ашмян прынесл! пера-могу рускай арми. Арм{я пад камандаваннем ваяводы Я. Чаркаска-га i казацкая "загоны" 3 лшеня авалодаш Менскам, а войска А. Трубяцкога узяло Клецк, Слошм. У канцы лшеня на тэрыторьн Ашмянскага павета сустрэлюя асноуныя сшы рускай i полъска-л4тоускай армш. 26 лшеня адбылася рашаючая б{тва, у вышку якой войска Я. Радз4вша было рассеяна. Дарога на Вшьню - сгалщу ВКЛ - была адкрыта. 31 лшеня была узята В1льня, а у жн$ун{ -Гродна i Коуна.

Да BOceHi уся тэрыторыя Беларус} была занята руск1м войскам i казацк!М1 атрадам!, як!я авалодал! Давыд-Гарадком i Стол1нам. Только Слуцк, IliHCK, Стары Быхау i Бярэсце, дзякуючы модным гарн!зонам, знаходзш^ея пад кантролем польска-л1тоуск!х ст.

Царек! урад Bbipauiiiy, што прыспеу час анекшраваць усходнюю частку ВКЛ, дзе значная колькасць насельн!цтва прытрымл1валася праваслауя. Дзеля адэалапчнага абгрунтавання анекс!! руск1я ула-ды укаранял! назвы "Белая Русь" у адносшах да сучаснай усходняй Беларус! i "беларусцы" у адносшах да лгсвшау-праваслауных, хаця у ВКЛ гэтая назва не ужыъалася. Нейю час у Маскве i у царсюм войску абмяркоувалас^я щэя стварэння "Вял^кага княства Белая Русь" з Аляксеем Раманавым на чале. Аднак у рэшце рэшт было вырашана проста захап1ць большую частку беларуемх зямель. 4 верасня Аляксей М1хайлав1ч прыняу тытул самадзержца "всея Ве-ликия и Малыя i Белыя России".

На Беларус! пашырыуся антырусю настрой. Вострее незадаваль-ненне праяуляла насельнщтва гарадоу, як{я ва умовах вайны, шматл{к{х паборау i кантрыбуцый, рабаун!цтва ваюючым! бакам!, прыходзш! ¥ заняпад.

Восенню 1655 г. зноу абвастрылюя аднос!ны пам!ж русим бо­кам i казацк1м гетманам I. Залатарэнкам. Апошн! кляуся у вернасщ Чару, а адначасова pa6iy перашкоды у перадачы занятых у ходзе вайны Чачэрска, Мсщслава, Чавус i шшых гарадоу i мястэчак у

515

пауднёва-усходняй частцы Беларус! пад к!раванне царсшх ваяво-дау. Узаемаадносшы яшчэ больш пагоршылюя, кал! стау вядомы змест тайнай nepanicKi, якую падтрымл!вау Залатарэнка з саноун!-кам! Рэчы Паспалггай.

Пасля ранения i смерц! гетмана у кастрычшку 1655 г. пачалюя хваляванн! радавых казакоу. Супраць ix был! пасланы руск!я кар-ныя атрадьь У выжку большая частка казакоу вярнулася ва Укра!-ну, а рэштк! улился у рады царскай apiviii.

Цяжкае паражэнне польска-л!тоуск!х войск на Беларус! i Укра!-не спакусша шведскага карал я Карла X здзейснщь свае планы, узяць пад поуны кантроль усе узбярэжжа Балтык!, уключаючы Польскае Памор'е. Кал} руская арм!я увайшла у Вшьню, шведсюя войск! пад началам М. Дзелагардз! уварвалюя з Л4вон11 у пауноч-ныя раёны ЛЬвы. Адначасова шведск! дэсант захагау Познань, Кра-кау i у жн4ун1 1656 г. Варшаву. У канцы верасня шведы занял! значную частку Польшчы i Л1твы.

Гэтыя падзе! кардынальным чынам змян|л1 ход вайны. Рэч Пас-пал1тая апынулася на гран! ваенна-пал!тычнай катастрофы. Кароль Ян Каз!м1р выехау на поудзень кра!ны. Магнаты i шляхта был! пастаулены перад дылемай выбару на карысць шведскай або рас-шскай арыентацы!. Карл X абвясц!у сябе польсюм каралём, а нека-торыя вышэйшыя саноунш Рэчы Паспал!тай стал! васалам! шведс­кага караля. Ад !мя к!руючых колау Л!твы канцлер Я. Радз!в!л i гетман В. Гансеуск! у жн!ун! 1655 г. падп!сал! дагавор аб прыз-нанн! пратэктарату Швецы! над Вялшм княствам Л!тоуск!м з заха-ваннем правоу i прывшеяу магнатау, шляхты i катал!цкага кл!ру.

Пагроза манапольнага панавання Швецы! на ус!м узбярэжжы Балтыйскага мора, захоп ею значнай тэрыторы! Лггвы i Польшчы прымусш рускага цара рыхтавацца да вайны з новым праш'ушкам. Цар i яго акружэнне л!чьш!, што асноуныя мэты, як!я был! пастау­лены напярэдадн! вайны з Рэччу Паспал!тай, был! дасягнуты. Польшча i Л!тва прадстаулял!ся цяпер менш небяспечным!, чым Швецыя. Ваенныя дзеянн! супраць !х был! прыпынены.

12 жн!уня 1655 г. пачал!ся перамовы у В!льн! пам!ж рускай i лггоускай дэлегацыям!. У !х ходзе руск! бок прапанавау м!р i саюз з Рэччу Паспал!тай супраць Швецы! узамен за анекс!ю усей Бела-

516

pyci. Гэтыя прапановы был! адхшены лггоускай дэлегацыяй. Таму 29 жн!уня перамовы закончил 1ся падтсаннем тольк! часовага пе-рам!р'я, што давала магчымасць Расп устушць У вайну са Швецы-яй.У Mai 1657 г. пачалася амаль трохгадовая руска-шведская вайна, у якой Рас!я даб!валася заваявання узбярэжжа Балтыйскага мора.

Пасля смерц! Б. Хмяльнщкага у 1657 г. ускладншся адносшы Pacii з Украшай. 1657 г. Гетманам быу абраны 1ван Выгоуск!. Новы гетман i казацкая вярхушка л!чыл! магчымым шляхам кампрамюу з к!раун!цтвам Рэчы Паспал!тай дабщца абмежавйнай аутаноми для Украшы пад сва!м к!раваннем. Яны угостился, што руск! цар-са-мадзержац аутаном!Ю Украшы не падтрымл1вае.

Перамена арыентацы! К1раунщтва казацкага войска знайшла свае пацвярджэнне у дзеяннях камандз!ра казацмх атрадау на Бе-ларус! — палкоушка I. Нячая, прызначанага замест I. Залатарэнкк Палкоунш замацавауся у раёне Чавус, Старога Быхава i Мсщслава, усталява^? тут шраванне па прыкладу Сечы. У канцы 1657 г. Нячай адкрыта пачау супрацьдзейшчаць пасланым сюды русюм ваяво-дам. Асабл1вую незадаволенасць казацких старшынь выкл!кал! спробы царск!х ваяводау прывесц! "беларусау на подданства цару".

У другой палове 1657 г. казак! пачал! адкрытую аг!тацыю бела-руск1х сялян аказваць супращуленне рускай адм1н1страцьп. Па пау-днёвых i пауднёва-усходшх паветах БеларуЫ пракацшася хваля пагромау маёнткау прарас!йскай шляхты. Рускае камандаванне вы-лучыла частку сш для падаулення выступления^ казакоу i "аказача-ных халопау". А пасля таго, як у 1659 г. гетман 1ван Выгоуск! ^ыу звергнуты, руск!я войск! змапп нанесщ паражэнне атрадам I. Ня­чая. "Беларусю палкоун{к" быу покараны смерцю.

М{ж тым Рэч Паспалггая коштам вял!к!х ахвяр адбша шведскую афэс!ю. Шведск1я гарн!зоны у Польшчы i Л1тве был! лшвщаваны. Актыуны удзел у гэтай барацьбе прынял! войск! ВКЛ пад ираун!ц-твам Caneri, як! не прызнау змовы Радз1в!ла са шведам!. Кароль Ян Каз1м!р бы^ вымушаны шукаць дапамог! за межам! сваей кра!ны. Так, у 1657 г. ён пагадз!уся з аншлюсам Брандэнбургск!м курфюс-там Прус!!, якая да гэтага была васалам Рэчы Паспалггай. У вын1ку на пауночна-заходн!х межах дзяржава - Прус!я, якая адыграла у

517

наетупны перыяд вельм! драматычную ролю у лесе Рэчы Паспал!-тай. Аднак у той момант галоуным ворагам была Швецыя.

Вясной 1660 г. памик Швецыяй i Рэччу Паспаштай было заклю-чана м!рнае пагадненне. Гэта дазволша польека-лггоускаму боку сканцэнтраваць буйныя сшы для наступлення у Беларусь У студ-зен! да Вшьш был! перак!нуты з Ilpycii i Л!флянды! войск! пад началам кароннага гетмана Л. Caneri i С. Чарнецкага. Русюя войск! пад камандаваннем В. Хаванскага i Б. Шарамецева не змагл! стры-маць нацшку польскай арми i адступш! у напрамку Полацка.

Апорным пунктам польека-лггоусих войск на пауднёвым захад-

, зе Беларус! заставался Шнек. Тут яшчэ з пачатку вайны склауся

буйны гаршзон рэгулярных войск, падгрыманы шляхтай наваколь-

ных паветау. Царскае камандаванне вырашыла л!кв!даваць гэты

ачаг абароны л!твшау, яю пагражау тылам руск!х войск. 25 чэрвеня

1660 г. з дапамогай казакоу руская арм!я штурмам авалодала Шнекам. Аднак гэта была амаль што апошняя перамога русюх у вайне.

Другая палова 1660 г. была адзначана канчатиовым пераходам ваеннай шщыятывы у рук! польска-л!тоускага камандавання. 3 прычыны рознагалоссяу у асяроддз! казацкай вярхушк! i антырус-кай пазыцьп, якую заняу Ю. Хмяльшцк! (сын Б. Хмяльн!щсага), выбраны гетманам пасля Выгоускага, ва Укрш'не кап1тулявала ар-м!я Б. Шарамецева. У хулам часе уся Правабярэжная Укра!на (ак-рамя Kieea) знаходзшася пад кантролем Польшчы.

На Беларус! войскам! Рэчы Паспалигай был! узяты гарады Кры-чау i Мсц!слау. У 1661 г. войск! Caneri i Чарнецкага вызвал!л! Себяж, Дзюну, !ншыя крэпасц!, а у л!стападзе - Вшьню.

Наступление польска-л!тоускага войска аказала уплыу на на­строй части шляхты i гарадскога насельшцтва, як!я раней прысяг-нул! рускаму цару. Пашыралюя партызанск!я дзеянн!, у лютым

1661 г. паустал! жыхары Мат!лёва пад мраушцтвам бурм!стра Леванов!ча. Яны перабш амаль увесь сям!тысячны руск! гаршзон, а брамы горада адчынш! прыспеушай шляхецкай кавалеры!. Ка- роль i вял!к! князь узнагародз!у паустанцау, а гораду надау прыв!- ле1, роуныя прывшеям Вщьн!.

Ваенныя дзеянн! з 1663 г. пачал! набываць зацяжны характар.

518

Абодва 6aid был! знясшены. У 1664 г. пачашся м!рныя перамовы, як!я цягнулюя амаль чатыры месяцы. У 166^-г. у в. Андросава памЬк Расшй i Рэччу Паспал1тай было заключена пагадненне тэрмшам на 13,5 года. Да 1680 г. абодва баю павшны был! узгаднщь умовы "вечнага nipy".

Беларусь разам з Правабярэжнай Украшай засталася у межах Рэчы Пacпaлi"raй. Аднак Смаленск i смаленская зямля адышш да Pacii.

Казащая паустанш, руская i шведская 1нгэрвенцы{ у межы Рэчы Паспалггай вельм! дорага каштавал) ВКЛ, абярнулюя трапчным! вын{кам{ для беларускага народа. Па падтках псгорыкау насельш-цгва Беларус! зменшылася амаль што у два разы, у зруйнаваннях ляжал! гарады i мяетэчю, был! спалены тысячы сёл. Аб'ёмы ганд-лю i рамесшцкай вытворчасщ у 1670 г. дасягнул! 40% ад узроуню 1646 г. Асабл1ва цяжюм было становшча у сельекай гаспадарцы, найбольш панесшай ахвяры за 1648—1667 гг. На усходзе, поудш i пауднёвым усходзе Беларус! было запушчана «аля палав!ны вор-ных зямель, у вёсках адчувауся востры недахоп рабочых рук.

519

ЛЕКЦЫЯ 32

БЕЛАРУСЬ У ДРУГОЙ ПАЛОВЕ XVII ст.

• Дзмаграфгчны рэгрэс i экономичны зантад.

• Змена канфесШнай с1туацы1

• Даягтычны крызгс.

Дэмаграф!чны рэгрэс i эканам!чны заняпад

Трактат, падтеаны у беларускай вёсцы Андрусава, стауся най-важнейшай надзеяй ricTopbii Цэнтральна-Уеходняй Еуропы. Баланс сш ва Усходняй Еуропе быу" канчаткова парушаны на карысць Мае-шускай дзяржавы, якая выйшла на першае месца па магутнасц!, завалодала шщыятывай. Рэч Паспаштая наадварот, ужо у Андруса-ве падпгсала сабе прысуд, Прыйшоу час хуткага заняпаду Рэчы Паспал»там. Да зам!рэння 1667 г. тут аднеслюя па-рознаму. Частка магнатау i шляхты 5Ьшаляла яго. Групоука сенатарау на чале з Янам Сабесшм катэгарычна выступша супраць Андрусавага трак­тата i закл1кала працягваць вайну. Гэга, зразумела, бьша утотя.

Шмаггадовыя ваенныя дзеянн{, палвдка татальнага спусташэн-ня зямл! i вываду палонных прывял! Беларусь да дэмаграф!чнай i гаспадарча-эканам!чнай катастрофы, на стагоддзе.адшнул! яе на­зад. Па стратах i адмоуных вын!ках вайна 1654—1667 гг. была самай трапчнай у нашай г!сторьп, гэта наша першая нацыя-нальная катастрофа. Да канца стагоддзя Беларусь так i не узнавша свайго даваеннага гаспадарчага i дэмаграф{чнага патэнцыялу.

Дашна беларускага народа гэтай вайне была жудаснай. 3 1650 па 1667 гг. колькасць насельн4цтва скарацшася больш як удвая — з 2,9 да 1,4 млн, чалавек. Большасць людзей гинула не у битвах, а з голаду t эшдэмш. Беларуск{я ваяводствы абязлюдзел! таксама з-за перасяленняу, вывазу сялян i рамесшкау у Paciro. Частку палонных прадавал! на рынках, у сувяз! з чым разв^уся гандаль нявольн!кам1. 1х куплял! мусульмансия купцы i высылал! у пауднёва-усходн!я красны. Асабл^ва пацярпела жыхарства паветау, сумежных з Мас-коускай дзяржавай: у Аршанск!м, Мсцюлаусмм, Полацим паветах пуставала ад 69 да 75% хат, тут засталася менш за трэць ад даваен-най колькасщ насельн!цтва. Трэцяя частка гаспадарак Берасцейска-

520

га i Наваградскага ваяводствау засталася без гаспадароу, Спат-рэбшася 125 гадоу, каб насельшцтва Беларуа дасягнула узроуню сярэдзшы XVII ст.

Зямля Беларус! уяуляла сабой суцэльнае папялйича. Цяжк1я вышш вайны асабшва адчувалюя там, дзе адбывал!ся ваенныя дзеянш ц! прасоуванне войск. Дакументы сойма, яю адбыуся у 1661 г. у Варшаве, сведчьии: Гарадзенсм павет «ператвораны у руты iy большой частцы спалены», Браслаусю «ушчзнт зрушава-ны», Слотмск! «амалъ дотла спалены i разрабаваны», Ваукавыст «у шмапийкгх месцах выпалены», Аршанск! «ушчэкг разбуравы i спалены», ваяводства Берасцейскае у «.большой сваей частцы пе-ратворана у попел i поунасцю разбурана», Менскае — таксама «усе вытшчана» i г. д. Был! спуетошаны Бярэсце, ГОнск, Турау, Мазыр, Рэчыца, Бабруйск, Чэрыкау, Лоеу, Браг1н, Гомель, Сма-ляв!чы, амаль цалкам был! зшшчаны Маеты, Жыров1чы, Вщзы, Докшыцы, Быцень. Ад Гародш, як сведчыць чэшск! падарожн!к, «толыа i засталося гарадское смецце». У 1656 г. у Менску нал!ч-валася тольк} 156 чалавек, сам ён ляжау у pyinax. Быу "цалкам зруйнаваны» Нясв1ж, «спалена Орша». Соймавым! пастановам! 60-х гадоу XVII ст. 20 беларуск!х гарадоу, у тым л!ку найбольш буй-ныя, был! вызвалены на чатыры гады ад ycix дзяржауных па-в1ннасцей.

Непазбежныя спадарожнш вайны — неураджаь Вайна, галеча i голад был! прычынай валацужн1цтва i жабрацтва. «У месцах г мяс-тэчках нашых Вялтага княства Лтоускага бядоты такая вялтая моц намножылася, - чытаем мы у каралеускай грамаце 1653 г.,-што усе вулщы i месцы ш/ заполнены, адкулъ немалая погода да розных хшробау i заразы». 3-за голаду \ бадзяння абяздоленага насельн}цтва пачалася эпщэм1я сыпнога тыфу, якая лютавала з 1653 па 1658 гг. i успыхнула зноу у 1664 г.

Застаушыся без хатняй жывёлы, хлеба, насення, сяляне рата-валюя ад галоднай смерщ масавым! уцёкам! ва Укра1ну i Расшскую дзяржаву. Рэзка скарац!лася насельнщтва гарадоу, абязлюдзел! шматл!К1я вёск!.

Гарады i мястэчк! цярпел{ не тольк} ад разбурэнняу. Да крайняга збяднення даводзш! жыхароу пасто! войска i ваенныя наборы. У

521

цэлым гарадское насельшцтва Беларуа у сярэдзше XVII ст. змен-шылася прыкладна на 55%. Прыйшло у заняпад рамяство.

Corai кавалёу, кафляроу, разьбяроу, тысячы шшых рамесшкау, гвалтам адарваных ад сваей зямл!, предавал! цяпер у Pacii. У адной тольш Збройнай палаце Крамля у 1660 г. было 68 выеокаква-Л1ф1каваных майстроу з Полацка i В1цебска. Затое у са\пм Вщебску пад канец вайны заставалася не болын за 70 ycix рамесшкау. Наогул, развщцё рамеснай вытворчасщ на спустошанай Беларус! i за стагоддзе не дасягнула даваеннага узроуню. Напрыклад, у пачатку XVII ст. у Мапшёве было болыо за 2 тысячы рамесшкау, у 1745 г. — тол ыи 95. У 1650 г. у Гародш працавала 130 рамесшкау, а у 1680 г. засталося толыа 12.

Ступень разбурэння ва Усходняй Беларус! была больш высокая, чым на Захадзе. У пстарычнай лггаратуры зацвердз!лася думка, што ад войту сярздзщы XVII ст. больш етратау панесл} кара-леусюя i царкоуныя уладанн!, чым шляхецк!я. Гаспадарка усей Беларус! апынулася у катастраф!чным стане, а для яе аднаулення не было людзей, амаль не засталося рабочей жывёлы. Пасля вайны не апрацоувалася i паловы ад ранейшых плошчау ворыунай зямл!. У В1цебскай swcaHOMii, Мсщслаусюм ваяводстве, Шклоуск!м граф­стве, Прапойск1М i Крычаусюм староствах ад 60 да 75% ворыуных зямель ператварылася у пустк!. Бязлюдныя вёск! i сялянск!я пал! зарастал! лесам i хмызняком. Яшчэ i у пачатку XVIII ст. пуставау 41% валок у Берасцейскай i 71% у Гарадзенскай эканом!ях.

Вайна быццам перайначыла усю Беларусь. Край добра разв!тай гаспадарк!, рамеснай вытворчасщ, далека вядомы вырабам! ceaix майстроу, ayciM запусце^ i стау непрыкметнай ускра!най.

Заключэнне АндруеоуЪкага перам!р'я паклала канец вайне. На* ступныя 30 гадоу был! перыядам ад нос на Mipnara развтцця Бе-ларусь Пасля ваенных гадоу трэба было аднауляць гаспадарку. Але як?

У гэтых умовах зямельныя уладальшк! вырашыл! пайсщ на ча­совую лжвщацыю фальваркау i перавод сялян з адпрацовачнай на грашовую рэнту. Масавы перавод сялян на чынш меу месца у каралеусюх уладаннях. У магнацк!х маёнтках працэс аднаулення iinoy па-рознаму: у адных шляхам спагнання грашовай рэнты, у

522

друпх — праз фальварак. Ва уладаннях дробнай шляхты адрад­жэнне гаспадарк} часцей iuuio праз фальварак.

Адраджэнне сельскаи гаспадарк! мела свае асабл!васщ на захад; зе i усходзе Беларусь На усходзе фальваркова-паншчынная астэма у XVII—XVIII стст. не атрымала ташга шырокага развщця, як на захадзе. Таму тут адраджауся, галоуным чынам, не фальварак, а разбураная сялянская гаспадарка. Цяжкасщ у гэтым аказашся мно-га болыным!, чым на захадзе, бо больш значным! был! спуста-шэннк Да таго ж зямельны уластк тут не мог дапамагчы даведзе-ным да галечы сялянам насеннем, цяглавай сшай, паколью ён сам трымауся амаль выключна на сялянскаи гаспадарцы. Феадалы на усходзе БеларуЫ, ул1чваючы узшкшую спуацыю, часова iumi на ycrymci сялянам. Прадастауленне льгот стварала пэуны стымул для вяртання сялян у ранейшыя валоданш i у нейкай меры прыцягвала новых пасяленцау. Гэты працэс стау бачным ужо у канцы 60-х гадоу. А з ростам колькасц! вясковага насельн1цтва адбывалася асваенне пустэчау. Значная частка сялян брала пустуючую зямлю дадаткова да свайго асноунага надзела. У аднауленчы перыяд дзяр-жауная улада уводзша розныя льготы для сялян, ятя брал! для апрацоук! дадатковы надзел. Такая пал!тыка станоуча уплывала на стан сялянскаи гаспадарк! i садзейшчала эканам1чнаму уздыму кра!ны у цэлым.

Адраджэнне фальварюовай гаспадарк! патрабавала ад феадалау значных грашовых укладанняу. Ва умовах пасляваеннага спуста-шэння наваг магнаты не заусёды мел! дастаткова сродкау. Таму з 60—70-Х- гадоу XVII ст. шырокае распаусюджванне атрымл!вае арэнда i аддача у залог феадальных маёнткау. Арандатарам! был} шляхц1чы, радзей купцы. Пераважала кароткатэрм!новая арэнда на 1—3 гады. У гэтым выпадку арандатары 1мкнул1ся як мага хутчэй выц!снуць з маёнтка пабольш грошай. Гаспадарку яны вял! па-фабежнщку, даводзш! сялян да галечы. Ва умовах узмацнення феа-Дальнага прыгнету адраджэнне сельскаи гаспадарк! зацягнулася на Дзесяц1годцз1.

Свавольства феадалау i падатковы цяжар адмо^на уплывал! на адраджэнне гарадоу i мястэчак. У адмш1страцыйныя i судовыя установи паступал! шматл1к!я скарп на абрабаванне феадалам!

523

купецюх абозау, рабаушцтва i бясчынствы на рынках i у час роз­ных з'ездау шляхты. Феодалы рабип у ceaix валоданнях мытт. Незаконныя i завышаныя пошлшы бралшя на дзяржауных мытнях. Гараджане пакутвал! ад празмерных падаткау.

Адраджэнне гарадоу тармазшася таксама наяунасцю у ix зя-мельнай уласнасщ феадалау, асабгнва уладанняу — юрыдык. Яны выкарыстоувал! цяжкае етанов1шча гарадоу для захопу новых га-радск!х зямель i распаусюджвання сваей улады на ix насельшцтва. Гэга сулраваджалася павел!чэннем феадальных павшнасцей.

Але наваг i у таюх неспрыяльных умовах паступова адрад-жашся гарады i мястэчш. Гэтаму працэсу садзейн!чала далейшае развщцё таварна-грашовых адносш, павел!чэнне рол! плацяжоу у феадальных павшнасцях сялянства, пашырэнне работ з грашовай аплатай у памесных гаспадарках. Улады Рэчы Паспалгёай выму-шаны был! спецыяльным! пастановам! у другой палове XVII ст. вызвал!ць ад уплаты дзяржауных падаткау на некалыа гадоу Магшёу, Ашмяны, Оршу, Бярэсце, Гародню, В!цебск, Полацк i некаторыя 1ншыя. Паступовае умацаванне вярхо5^най улады i яе мясцовых органау вяло да некаторага змяншэння феадальнага сва-вольства у кра!не, да паляпшэння умоу унутранага i знешняга гандлю. Хутчэй за 1ншыя аднаулялюя Магшёу, В|цебск, Менск, Нясв1ж, Наваградак. Ажыуленне гарадоу праяв!лася найперш у павел!чэнш колькасщ насельн!цтва. Але большасць гарадоу i мяс-тэчак амаль да сярэдзшы XVIII ст. усе яшчэ заставалася у глы-бок!м заняпадзе.

Цаной неймаверных выс!лкау беларуси народ адбудоу'вау гаспа-дарку. У канцы XVII ст. колысасць насельн1цтва вырасла да 2,2 млн. чалавек. Але навала Пауночнай вайны зн!шчыла вынш нама-ганняу людзей.

Татальная дэструкцыя, выкл!каная вайной, як сцвярджае Г. Са-ганов!ч, змянша усе — матэрыяльныя умовы жыцця, сацыяльную структуру насельнщтва, моуна-культурную i канфес!йную спу-ацыю. Без yniicy наступствау той ваеннай катастрофы нельга рас-тлумачыць шмат як!я з'явы нашай далейшай гюторы!. Менав1та да тых падзей сягаюць сва1м! вытокам! прычыны крьшсу, у як! на доуг! час трашла беларуская культура. Гарады, што паступова

524

аднаулялюя, был! ужо шшыя, шшае абл!чча меу пласт прадпры-мальшкау, мяшчан, гандляроу, арыстакратьн.

Пазбауленыя сваей эл!ты, вышэйшых станау, мяшчанства (ме-нав!та тэты пласт пацярпеу у вайне найбольш), беларусы стал! народам з няпоунай сацыяльнай структурай грамадства, ператва-рылгся у народ сялянскь А разбурэнне мехашзму перадачы ш-фармацьп наступным пакаленням азначала падрыу асновы нацыя-нальнай кансалщацьи беларуеау.

Змена канфесшнай спуацьн

Вайна адкшула у м!иулае былую рэл!г1йиую талерантнасць, змянша умовы юнавання праваслаунай царквы. Другая палова XVII ст. на Беларус! праходзша пад знакам канфес!йнай напру-жанасц!, нестабшьнасц} у грамадстве i звязаных з 1м! сацыяльных каташпзмау, sirsaray у рэл!г!йнай пал!тыцы урада Рэчы Паспал{тай i улад ВКЛ, змены суаднос!н розных хрысщянсюх плыняу i выха-дам дыс!дэнцкага пытання у разрад М1жнародных.

Моцна пащснутае Рэфармацыяй i контррэфармацыяй правасла-уе, тым не менш, у сярэдзше XVII ст. заставалася самай масавай канфеС1ЯЙ на Беларус!. Яно дзейшчала у межах легальнасц} i цяр-п1масц! i было забяспечана канстытуцыйнай падтрымкай на дзяр-жауным узроуш (грамата 1632 г. i дышюм 1633 г. караля i вял1кага князя Уладз1слава IV, дыплом Яна KasiMipa 1650 г.). Пасля вайны стауленне да яго пачало мяняцца. Урад бярэ курс на абмежаванне i нейтрал!зацыю праваслаунай царквы, якую адз1ную прызнавал! акупацыйныя улады. Прамаскоуская арыентацыя праваслауных пабудзша Урад зрабщь круты паварот у бок спрыяння ynii, якая яшчэ syciM нядауна, здавалася, была асуджана на поунае вын!Ш-чэнне. Рост ун!яцк!х настрояу у грамадстве, унутраны расколку праваслаунай царкве, адыход ад яе шляхты, спад пал1тычнага зна-чэння казацтва як абаронцы праваслауя спрыял! павел!чэнню уплы­ву ун!яцтва на тэрыторьп з перавагай правасла^нага насельшцтва. Ужяцтва расце колысасна i умацоуваецца унутрана.

У 1685—1686 гг. К{еуская М1трапол1я падпарадкоуваецца Мас-коускаму патрыярхату. Была паламана 600-гадовая традыцыя ары-ентацы! яе на Канстанцшопаль. Умяшанне Рас1йскай дзяржавы у

525

справы беларуска-украшскай праваслаунай царквы cxinuii на мяжы XVH—XVIII стст. трох праваслауных етскапау — перамышльска-га, львоускага i луцкага — да уни. У Рэчы Паспал1тай засталася тольк! адна праваслауная — Беларуская (Магшёуская) enapxia.

Вайна 1654—1667 гг. ютотна развеяла шюзи аб выратавальнай Micii расшскага самадзяржауя, разбурыла !мщж цара-вызвалщеля, хаця русафшьсмя настро! сярод праваслаунага насельшцтва быт давол! моцнымь

3 другой паловы XVII ст. трывалым фактарам рэлтйнага жыц-ця становщца маскоуекая прысутнасць на Беларус» у якасц! аба-ронцы праваслауя, што знайшло замацаваннв У Андрусоуск1М пе-paMip'i i «вечным м5ры» 1686 г. Царызм 1н1цьиравау беларуска-укра!нскае праваслаунае насельн^цтва на пошук! пратэкцьй у Pacii. Ф. Энгельс зауважыу на гэты конт, што факты прымусовага далу-чэння насельн!цтва Беларус! i Украшы да катал11ггва давал! «вял1-карускш царам жаданую зачэпку для прэтэнзп на тэрыторыю Лтоускага княства, як на нацыяналъную рускую вобласцъ, прыгпе-чаную, аднак, Полъгичай. Другая зачэпка для умяшання была у тым, кабу якасщ абарощау праваслауя выступщъ у абарону пра­васлауных унгятау, хаця апошн1я дауно ужо змгрылгся са сват становшчам у дачынент дарымска-каталщкай царквы».

Аднак адносшы беларуска-украшскага праваслауя з Масквой былг больш складаным!, чым гэта можа здацца на першы погляд. У падзеях 1654—1667 гг. яно апынулася у двухсэнсоуным стане. 3 аднаго боку, Масква падтрымл^вала сва!х аднаверцау у барацьбе за выжыванне, давала ш грошы, прытулак i г.д. Але праваслауныя iepapxi у другой палове XVII ст. был! амаль адз!ныя у жаданш заставацца пад вяршэнствам Канстанц1нопальскага патрыярхату. Маскоуск! цэнтрал!зм i залежнасць расшскай праваслаунай царквы ад самадзяржаунай улады был! 1м не да спадобы. Пазбауляцца ад пэ)шых кантытуцыйных i рзлМйна-багаслоуЧдах свабод, адноснай !нтэлектуальна-культурнай талерантнасщ, юнаваушых у Рэчы Пас-паштай, яны не жадал!. Адмоуна став^уся да прамаскоускай арыен-тацьй Б. Хмяльнщкага ураджэнец Беларус! м1трапал1т Сшьвестр Ко-сау. Тольк! пад прымусам ён прызнау Пераяслауск! дагавор 1654 г., але i пасля яго падп!сання працягвау супрацьстаяць памкненням

526

падпарадкаваць Юеускую мпрапол!ю Маскоускаму патрыярхату. Косау наюроувае пасольства у Маскву, каб пераканаць расшсю бок не рабщь гэтага. Але enapxii на акушраванай у 1654 — 1655 гг. тэрыторьп был! падпарадкаваны уладзе Н1кана, як! стау называць сябе патрыярхам «усяе Вялтгя i Малыя i Белыя Pyci». Тады ж, у 1655 г., уладзе Маскоускага патрыярха была падпарадкавана i Магшёуская праваслауная епарх!я.

Так канфесшная палггыка Маскоускай дзя ржавы абумовша прынцыпова шшае стауленне да праваслауя на Беларусь З'яуяяюц-ца пастановы, як!я абмяжоуваюць правы «дызуштау». Законам! 1668, 1674 гг. адетугапцтва ад катал1цтва i ушяцтва абвешчана крым!нальным злачынствам i падлягала пакаранню выгнаннем з дзяржавы. У 1676 г. праваслауныя брацтвы был! пазбаулены пры-вшеяу, ускладнёны ix сувяз» з Канстанц1нопалем. У 1699 г. правас­лауныя страцш права займаць выбарныя мапстрацкЬ пасады.

У другой палове XVII ст. пры актыунай падтрымцы дзяржауных улад i пануючага класа умацоувае свае пазщьп на Беларус! ката-Л1цтва. Пасля войнау сярэдз!ны XVII ст. праходз!ць рэл!г!Йная кансал!дацыя шляхецкага саслоуя i рэштк! праваслаунай шляхты пераходзяць у катал 1цгва. Атрымаушы у другой палове етагоддзя канчатковую перамогу над пратэстанвдвам, касцёл 1мкнецца пакон-чыць з праваслауем i разам з ун1яцкай царквой дасягае у гэтым значных поспехау.

Пал!тычны

Разам з эканам!чным банкруцтвам шляхта страивала i пал1-тычнае вяршэнства у краше, пападаючы у залежнасць ад моцнай магнацкай aflirapxii. Шляхта у сярэдз!не XVI ст. складала 8% насельшцгва, у другой палове XVIII ст. агульная колькасць яе была каля 10% насельнщтва.

У дзяржауным ладзе Рэчы Паспал1тай вылучаюцца тры перыя-ды: шляхецкай дэмакратьн, магнацкай anirapxii i фарм!равання кан-стытуцыйнай манархИ, як!я не закончыл!ся з-за падзелау дзяржавы. На другую палову XVII — першую палову XVin ст. прыходзщца Apyri перыяд.

У XVI ст. наибольшую актыунасць праяуляла сярэдняя шляхта.

527

Кожны шляхщч, ski меу зямлю, быу паунапрауным грамадзяншам Рэчы Паспалигай, мог удзельшчаць у абранш караля. Выбарнасць караля, яи Myciy гарантаваць шляхце усе большыя устуши, хутка прывяла да канцэнтрацьи у яе руках фактычна поунай заканадау-чай i выканаучай улады. Баючыся гэтую уладу згуб1ць, шляхта прызнавала юнуючы у краше лад аптымальным i рашуча супра-щулялася любым рэформам. Прынцып "непарушнасщ" паштыч-нага ладу знайшоу адлюстраванне у Канстытуцьп 1669 г.: «... тякая навта у Рэчы Uacnajiimau не можа быг^ь дапушчаная як пагроза разложения i вялгкгх рэвалюгрлй». Палтгычная праграма Л1твшскай шляхты зводзшася да адзшага найгалоунейшага патрабавання — «nihil novi» — н!чога новага.

Падмуркам "залатых шляхецк!Х вольнасцяу", а фактычна шля-хецкага самауладдзя i анархп, гарантам нязменнасц! ладу Рэчы Паспал1тай л!чьиася права «Hberam veto»- Згодна з 1м, кожны дэпу-тат сойма (з 1673 г. соймы праводзшюя па чарзе у Варшаве'! Гародш) мог аднаасобна заблаклраваць прыняцце любой пастановы ц! наваг увогуле сарваць сойм. Прэцэдэнт зрыву працы сойма ад-ным дэпутатам быу створаны у 1652 г., кал1 пасол ад ВКЛ Сщшсю, выконваючы волю Радз1вшау, выказау свой пратэст супраць пера-вышэння двухтыднёвага тэрм!ну пасяджэння. Сойм прызнау яго «вета» правамоцным i спынту сваю працу. 3 гэтага моманту i да 1764 г. аналапчным чынам бьин сарваны 42 соймы з 55. Выкарыс-танне магнатам! праз падуладнае шляхецтва права «л!берум вета» вяло да фактычнага парал!чу дзяржаунага юравання, магчымасц! зрыву любога памкнення да змен i рэформау.

Для дасягнення ceaix мэт i абароны ceaix правоу шляхта на чале з магнатам! аб'ядноувалася у канфедэрацьи (узброеныя пал1тычныя союзы), а тыя пераходзш! у рокашы (мяцяжы). У той час юнавала прыказка: «Шляхц{ч на агародзе роуны ваяводзе». «Залатая воль-насць» абарочвалася самавольствам, беспарадкам}, анарх!яй, асаб-л4ва у перыяды бескаралеуя. Кал! у Езфопе мацнел! абсалютысцк!я Manapxii, то у Рэчы Паспалггай, наадварот, адбывалася аслабленне каралеускай улады.

3 конца XVI ст. пачынаецца узмацненне магнацтва. Тэта было звязана з разв!ццём буйных латыфундый, яюя стал! пераважаць у

528

аграрнай структуры Беларус! з XVII ст. Яны ахопл!вал! шэраг вёсак i фальваркау, а таксама прыватныя гарады i мястэчк!, был! вял!к!м! комплексам! i звалгся «дзяржавам!».

Разам з аслабленнем цэнтральнай улады у другой палове XVII ст. узмацнялася магутнасць буйнейшых зямвльных магнатау. Для па-шырэння eeaix уладанняу яны не грэбавал! шчым: заманьвал! да сябе сялян суседшх уладальшкау, а то i сигай заб!рал! ix у свае вотчыны, дамагалюя праз суд далучэння да сва!х маёнткау зямель менш уплывовага уладальшка. Дзе не мог дапамагчы суд, справа вырашалася сшай. Немалую ролю у пашырэнн! магнацих уладан­няу адыгрывал! выгадныя шлюбы. Для вядзення войнауурад Рэчы Паспал!тай займау буйныя сумы у магнатау. Не маючы сродкау для ix пакрыцця, ён раздавау рэштк! дзяржауных зямель.

У вышку гэтых працэсау на Беларус! утварыл1ся вял!зныя латы-фундьп магнатау Радз1вглау, Сапег, В1шнявецк1х, Пацау, Глябов!чау, AriHCKix, Чартарыйсмх, Тышкев1чау, Масальсмх, Вшенскага enic-капства. Значна узмацншюя кантрасты у размеркаванш зямельных уладанняу сярод пануючага клаеа. У той час, кал! у дробнапамес-ных шляхц!чау было тольк! па некальк! прыгонных, у сярэднепа-месных — па 1—2 воет, магнаты мел} вялшя вотчыны, дзе жыл} тысячы сялян. Так, ва уладаншк дачк! Багуслава Радз1вша тольк! на тэрыторы! Беларус! было 70 тыс. сялян i мяшчан. Каз1м1р Ян Сапега, вял!к! гетман ВКЛ, у 1690 г. валодау 18563 «дымам!». Чартарыйсюя у сярэдз5не XVIII ст. валодал! насельнщтвам амаль у 25 тыс. чалавек мужчынскага полу.

Магнаты занял! незалежнае станов!шча у аднос!нах да цэнт­ральнай дзяржаунай улады i ператварылюя па сутнасц! ва удзель-ных князёу. Радз!вшы, Сапег!, В!шнявецк!я акружыл! сябе шмат-людным!, поуным! залежнай шляхты дварам!, як!я здз!улял! сучас-н!кау сва!м багаццем. Асабл!ва приславшей двары Радз!в!ла5^? у Нясв!жы i у Белай (Берасцейскае ваяводства). Феадалы вял! пар-аз!тычны лад жьщця, прамотвал! вял!к!я сумы у замежных паезд-ках, балях i гулянках. «Mapuampaycmea спустошое маёнтш, — nicay адз!н з сучасн!кау, — з'ядаюцца i прапгваюцца фольварк!, вест, наветы».

Заможныя i уплывовыя магнаты мел! прыватнае войска (так

529

званыя «надворныя харугвы»), з дапамогай якога вял! пам!ж сабой барацьбу за у^шыу" у дзяржаве. 1х звмл! вартавал! шматлшя замкь крэпасщ, нярэдка болыл сучасныя i умацаваныя, чым дзяржауныя. Эканам{чна адасобленыя уладанн! уяу"лял! своеасабл1выя «дзяржа-вы у дзяржаве». У ix заможныя «крулявяты» карысталюя неабме-жаванай уладай, уводзш уласныя законы, вял! прыватныя войны, праводзш! уласную замежную палггыку, аргашзоувал! выправи за межы дзяржавы, падпарадкоуваш сабе шляхту. Вага магната у паяггычным жыцщ вызначалася колькаецю прыхьльных да яго шляхщчау". Вакол магната згуртоувалася шляхта, якая шукала пра-тэкцы!, абароны свайго жыцця i маёмасщ i служила яму у латы-фундыях i у прыватным войску. У ХУП i XVHI ст. магнатэрыя стала рашаючай сшай у краше, яна фактычна юравала дзяржавай щ, дакладней, сва!м! непамерным! амб!цыям} вяла яе да скону. У ceaix бойках за першынство яны усе часцей звяртаюцца за падт-рымкай да тшаземных дзяржау.

У канцы XVII — пзнхгку XVIII ст. амб!цьп магнацк!х родау у ВКЛ даходзяць да узброенага сапершцтва, перарастаюць у гра-мадзянсю'я войны. У ма! 1655 г. Багуслау Радзгвш прапанавау кур­фюрсту Брандэнбурга пратэктарат над ВКЛ, а у жн!ун! 1655 г., у час польска-шведскай вайны, перайшоу на бок шведау i падтсау дагавор аб унН ВКЛ са Швецыяй, за шго атрымау ад шведскага караля шмат грошау. У наступным годзе Радз{вш здрадз^у шведам i стау генерал-губернатарам герцагства Ilpycii. У 1662 г. ён ужо пра-паноувау свае паслуп Францьи супраць курфюрста пры умове, што яму больш заплацяць.

Каралеуская улада 1мкнулася не дапусщць умацавання Радз1-вшау. У процшегласць 1м Ян Каз1м1р падтрымл!вау Вшцэнта Корв1на Гансеускага, Паула Сапегу, Пацау. У 60-х i першай палове 70-х гадоу XVII ст. у Беларус! найбольшага пал1тычнага уплыву у ВКЛ дамагл1ся Пацы — ираунш шляхецкай прааустрыйскай групоук!.

Пасля выбрання каралём Яна Сабескага (1674 г.), аднаго з KipayHiKoy прафранцузекай парты!, Пацы узначалш! апаз!цыю ка-ралю у ВКЛ. Яны атрымл1вал1 грашовыя субсщы! ад Аустры! i Брандэнбурга, наладзш! сувяз} з Рас1яй. Кароль падтрымау сем'! Сапегау i Агшсюх, яия выступал! супраць Паца. Гэга сапершцтва

530

закончылася перамогай Сапегау у першай палове 80-х гадоу. Яны атрымал! ад караля высокая пасады у дзяржаве. Латыфундьн гэтай сям.4 размяшчашся на Беларус!, Жамойцн, Украше, приносил ей вял1зныя прибыли i забяспечвал! значны палгшчны угшыу у вы-шэйшых органах дзяржаунай улады. Яны уплывал! на рашэнш з'ез-дау шляхты, пастановы мясцовых сойм1кау. Законы ВКЛ i судовыя органы ^гярэдка бьин бяссшьным! перад ix свавольствам. Умацавау-шы свае становшча, Caneri выступш! супраць караля, маючы на-мер стаць на чале самастойнай Лггоускай дзяржавы.

МЬк тым у асяроддз! лггвшскай шляхты i буннейшых магнатау — Радз1вшау, Пацау, Arincidx — расла незадаволенасць усеулад-ствам i злоужыванням! Сапегау. У 1696 г. супраць ix пачалася адк-рытая барацьба большай частк! ттвшскай шляхты. Ей удалося да-магчыся на канфедэрацыйным сойме 1696 г. канчатковага урауна-вання ceaix правоу з польскай шляхтай адносна узмацнення кант-ролю над дзеннасцю службовых асоб.

У тым жа годзе памёр кароль Рэчы Паспал^тай Ян III Сабескь Выбары новага караля заужды суправаджал1ся вострай пал!тычнай барацьбой. Суседн1я дзяржавы 1мкнулюя падтрымаць выгадную для сябе кандыдатуру i часта дзейшчаш пры гэтым сшавым! мета-дамк Пётр I, каб падтрымаць свайго саюзн!ка — саксонскага кур­фюрста Фрыдрыха-Аугуста II i яго прьшльшкау, нак!равау да ме-жау Рэчы Паспалггай арм!ю пад камавдаваннем князя Рамаданоус-кага.

У 1697 г. каралеускую i княжацкую пасаду заняу Фрьщрых-Аугуст II (1697—1733). Ён 1мкнууся прым!рыць варожыя баю. Ка-ранацыйны сойм 1697 г. пацвердз!у ураунаванне правоу лггвшскай i польскай шляхты. Тым не менш, канфл!кт пам!ж Сапегам! i боль­шай часткай шляхты ВКЛ, на чале якой стаял! Грыгорый Аг!нск1 i В!шнявецк1я, набыу характар грамадзянскай вайны.

Канфл{кт пам!ж Сапегам! i ix прац!ун1кам1 у канцы 1690-х гадоу нельга разглядаць тольк! як барацьбу магнацк!х груповак за уладу у ВКЛ. Сутнасць гэтага канфл!кту заключалася у спробе сапегаускага дома на чале з вял!к!м гетманам Янам Каз!м!рам (1637—1720) i падскарб1ем Бенядз!ктам Сапегам! разарваць ушю ³ Польшчай i дамагчыся незалежнасц! княства. Caneri нават рас-

531

пачшн перамовы з аустрыйск1м !мператарам i шшым! манархаш Еуропы, шукал! падтрымк! у справе аддзялення ВКЛ. Абодва баю выкарыстоувал! шляхту (a Caneri яшчэ i сялянства) у ceaix цета-рэсах, абашралюя на сшу i маншуляваги лозунгам абароны «шля-xeiudx вольнасцяу».

Супрацьстаянне дзвюх партый дасягнула апагею у 1700 г. У лмггападзе 1700 г. пад Алькешкам! (пабл!зу Вшьш) адбылася вы-рашальная бггва. Атрады шляхты разграмин войска {мкнуушыхся да неабмежаванай улады у ВКЛ Сапегау. Пасля чаго мнoгiя ix уладанн! был! разрабаваны, канфюкаваны i раздадзены шшым феа-далам. Пал1тычны уплыу Сапегау, пазбауленых ycix дзяржауных пасад, аслабеу. Яны вымушаны был! пак!нуць Kpainy i шукаць заступнщгва у шведскага караля Карла ХП. Тэта скарыстау Аугуст, каб умацаваць сваю уладу у ВКЛ. Яго прыхмьнщ! на чале з Агшск1м выстав1л! праект аддзялення ВКЛ ад Полыпчы i стварэн-ня з княства спадчыннай манархп для Аугуста II i яго нашчадкау. Для гэтага у Беларусь i Жамойш'ю был! уведзены саксонск!я войск! Аугуста II быццам бы дзеля аховы гэтых зямель ад шведскага нашэсця. Курфюрст саксонск! Аугуст II заключыу саюз з Рас$яй i Дaнiяй i сумесна з ш\ пачау вайну супраць Швецы i. Тэты саюз атрымау назву Пауночнага.

Грамадзянскую вайну, якая западала у ВКЛ, не магл! не ска-рыстаць суседз!. Шведск! кароль, абвясщушы сябе абаронцам правоу Сапегау, рушыу свае войск} у межы ВКЛ. Bopari апаль-нага вял!кага гетмана л!тоускага сх1лш!ся да Pacii. Разумеючы, што гэтым яны падтрымл!ваюць Аугуста II, i баючыся ягоных абсалютысщох памкненняу, пачал! раб!ць захады адарваць ВКЛ ад Кароны. 3 гэтай мэтай npaiiiyHiKi Сапегау начал! выступаць як «Рэч Паспал1тая Л1тоуская». Вясной 1702 г. яны заключьш дамову з Масквой, паводле якой фактычна адцавал! сваю дзяр-жаву пад пратэктарат цара, атрымл!вал1 ад яго вайсковую i гра-шовую дапамогу i згаджал1ся упусц^ць рэгулярнае расШскае вой­ска на сваю тэрыторыю.

Так1м чынам, да пачатку ХУШ ст. ВКЛ, як i Рэч Наспал1тая у цэлым, прыйшло слабым эканам!чна, з унутраным! суоя-рэчнасцям!, крайне дэцэнтрал!заваным.

532

ЛЕКЦЫЯ 33

БЕЛАРУСЬ У ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XVIII ст.

• Беларусь у Пауночнай войне.

• Эканамгчнае становпича i сацыяльныя супярэчнасцг.

• Паглыбяенне палтычнага кризису.