Добавил:

Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.

Вуз:

Витебский государственный университет им. П. М. Машерова

Предмет:

[НЕСОРТИРОВАННОЕ]

Файл:

ПСТОРЫЯ БЕЛАРУС1.docx

Скачиваний:

Добавлен:

12.09.2019

Размер:

1.67 Mб

Скачать

☆

<<< < Предыдущая 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 1819 / 3819 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 > Следующая >>>

Лекцыя 22

АФАРМЛЕННЕ ПРЫГОННАГА ПРАВА У БЕЛАРУС1

(XV— XVIcTCT.)

Формы феодального землеуладання i феодальных адност у ВКЛ.
Аграрная рэформа Оггзмунда-Аугуста «Устава на залога'» 1557 г.

* Асноуныя этапы юрыдычнага оформления прыгоннага права.

Формы феадальнага землеуладання i феодальных адносш у ВКЛ

Аеноунай вытворчай ячэйкай феадальнага грамадства з'яуляец-ца гаспадарка непасрэднага вытворцы матэрыяльных каштоунас-цей - селяшна. Таму пры вывучэнш псторьн феадагшму мы асноу-ную увагу павшны надаваць высвятленню пытанняу, што характа-рызуюць яго станов1шча. Яно у любым грамадстве залежыць ад формы уласнасщ на сродк! вытворчасщ.

Пры феадалтзме асноуным сродкам вытворчасщ з'яулялаея зям-ля. Яна знаходзшася у руках ^еадалау. Але феадальная уласнасць на зямлю — гэга не адноешы феадалау да зямл!, a ix адносшы да тых, хто быу пазбаулены свабоднага доступу да яе, пзн. аднос!ны феадалау, манагшнзаваушых зямлю, да сялян-земляробау, як!я яе апрацоувал!. Тут выступаюць, з аднаго боку, феадал — уласшк зямл!, асноунага сродку вытворчасщ i, з другога боку, селян!н — уласшк рабочых рук. Злучэнне рабочих рук з зямлёй (працэе вытворчасщ) i вызначала аднос!ны пам!ж феадалам i селян^нам. Селян!^ пазбаулены зямл!, вымушаны быу атрымл!ваць яе з рук феа-^ дала. Але атрымл1вау ён яе не ва улаенасць, а у карыстанне. За карыстанне зямлёй ён заусёды, пры любых умовах павшен быу несщ на карысць уласн!ка розныя пав!ннасщ.

У пстарычнай л1таратуры вядомы чатыры формы феадальных

ja^

на. Самай першай формай феадальнай экеплуатацьи была дан! на. Яна спаганялася, як правша, прадуктам! неземляробчага характару. Гэга было выюпкана тым, што ^ перыяд станаулення феадальных аднос!н узровень вытворчасщ працы у сялянскай гаспадарцы быу яшчэ невысоюм. Яна яшчэ не вырабляла лшкау прадуктау, як!я

357

феадал мог заб!раць у селянша, не наносячы шкоды яго гаспадарцы. У перыяд феадал (зму, акрамя прынцыпу "няма зямл! без пана", дзейшчау i друп прынцып — "карыстацца селяншам так, каб яго хапша на заутра", г. зн. даваць магчымасць сялянскай гаспадарцы узнауляцца. Кал! феадалы нарушал! гэты прынцып, брал! у се-лянша больш, чым ён мог даць, то гэтым падсякал! сук, на яюм сам! ж сядзель Селянш тады непазбежна разарауся i не у стане бь$ выконваць павшнасщ на карысць феадала. А дабрабыт феадала цалкам залежау ад таго, у яюм стане знаходзшася сялянская гаспадарка, щ здольная яна была выконваць ускладзеныя на яе павшнасць

Вось чаму у IX—XI стст., каш вровень прадукцыйнасщ працы у сялянскай гаспадарцы бы)? яшчэ вельм! тзюм, асно^най формай феадальнай эксплуатацьп была данша. Але, як вядома з "Рускай прауды", у перыяд юнавання Юеускай Pyei мел! месца i прадуктовы, i грашовы аброк!, i наваг паншчына. Усе чатыры формы феадальнай экеплуатацы! cyicHaBaai адначасова, а адна з ix, у моц тых ц! шшых умоу, была асноунай, дам!нуючай. УIX—XI стст. ею была данша, у XII—XIV стст. — прадуктовы аброк, у XV — першай палове XVI ст. — грашовы аброк, з сярэдзшы XVI ст. — паншчына.

Пры феадал!зме !снавал1 дзве формы феадальнай уласнасщ на зямлю — умоуная i бе^моуная, або абмежаваная i неабмежаваная.

У Вялшм княстве Лгюуск1м, як i у шшых раннефеадальных дзяржавах, вярхоуным уласшкам зямл!, яе распарадчыкам быу вял!к1 князь. Зямельная маёмасць феадалау, у першую чаргу сярэдн!х i дробных, знаходзшася у залежнасщ ад вялисага князя. Ён рэгулявау ix уладанш у csaix ваенна-палггычных i фшансавых мэтах.

Сярэдн5я i дробныя феадалы складал! шляхецкае саслоуе, лача-так якому паклау прывшей Ягайлы 1387 г. Пазней ён быу1лашерд-жаны Гарадзельск!м прывшеем 1413 г. Гэтыя прывше! надавал{ л!ТО)?смм "баронам" i знатным бая рам катал щкага веравызнання правы, ЯК1М1 карысталася польская шляхта. Так1я ж маёмасныя правы атрымал! у 1432 i 1434 г. (прывше! Ягайлы i СИзмунда Кейс-тутав1ча) i беларуеюя праваслауныя феадалы. У асноуным гэга бьш! былыя дружыншш князёу.

Мел! месца выпадк! узвядзення у шляхецтва i цяглых сялян, як!я

358

выконвал! земскую службу. Але часцей за усе у^водзшся у шляхецтва не прама з цяглай, а з пашдарнай щ якой-небудзь шшай службы. Сгупенню дасягнення шляхецтва была таксама канцылярс-кая ui прыдворная служба Вялш князь узводиу у шляхецкае звание не толые! ceaix паддацых, яюя вызначылгся на ратным пол!, але i ceaix заслужаных дваровых прыслужшкау — адверных (швейцарау), машталёрау (шнюха^), каморшкау (лакеяу), а таксама вызначыу-шыхся канцылярсюх служачых (nicapay) i т.д.

На амаль аднолькавым станов!'шчы з баярамьшляхтаю i зямя-нам1, як!я атрымл1вал1 шляхещва не за ваенную, а за цывгпьную службу i выйшл! з сялян i слуг, не карыетаючыея ix палггычным) правам!, знаходзшся у Вял1к1м княстве Л1то^ск{м татары.. Пасля паходаУ на Дон у 1397—1398 гг. Вггаут гшиипу мноства палонных татар у заходах землях Вягпкага княства Лггоускага, У Беларус! яны жыл! на тэрыторы! сучаснага Лщскага, Навагрудскага i lyey-скага раёнау. Татары у асноуным несл! ваенную службу, за што атрымл1вал1 зямельныя надзелы.

Баяры-шляхта, зямяне i татары трымал! пад гаспадаром, вял!юм князем, зямельныя надзелы на розных умовах. Самым старажыт-ным тыпам феадальнага землеуладання было фактычнае уладанне зямлёй з падарункам вял!кага князя. Гэтыя уладанн!, як правша, был! наследным! i перадаваш'ся у спадчыну жонцы, дзецям i наваг пабочным родз!чам. Тольш пры адсутнасц! спадкаемцау ix надзелы вярталюя назад вярзаэунаму уласн1ку зямл! — вял1каму князю.

Побач з выслугам! "на вечнасць" вял1Ю князь са складу свайго дамену раздавау зямельныя надзелы i да "вол! i ласк! сваей гаспа-дарскай", не вызначаючы дакладна тэрм!нау валодання i карыстан-ня. Але тэты парадак не вельм! задавальняу ix уладальн!кау, па-кольк! трымау ix у няпэунасщ i невядомасци Таму вял!к1 князь хутка стау акрэсшваць тэрм^н валодання зямлёй. З'яв!уся новы тып "часовага" землеуладання: "да жывата" — г.зн. пажыццёва, "да двух жыватоу" — г.зн. з правам перадаць дзецям, "да трох жыва-тоу" — г.зн. з правам перадаць дзецям i унукам.

У imrapscax дзяржаунай службы узн^к асобны тып землеуладання на ленным праве, г.зн. з правам пераходу зямл! да спадкаемцау тольк! мужчынскага полу.

359

Але пры yciM тым ева!м! памесцям! баяры-шляхта, зямяне i татары валодал! тольк! пры умове службы вярхоунаму улаешку зямл! — вялжаму князю. Памесце усе роуна, да якога б тыпу з юышэй перагичаных не належала, адб!ралася ад уладальшка, кал! ён не з'яуляуся на службу або выконвау службу недобрасумленна.

Побач з вялисакняжацкга даменам (у канцы XIV ст. ён займау прыкладна 70% тэрыторы! ВКЛ) юнавала i вялжая колькасць незалежных маёнткау, уладальшк! як!х распараджалюя mi "з по-уным правам i панствам". На гэтых маёнтках не ляжал! тыя абмежаванш, як!я был! на памесцях "пад гаспадаром". Вял!к! князь захоувау у адносшах да 5х тольк! права вярхоунага пра-В1целя дзяржавы. 1х уладальн!к! распараджал!ся сва!м! землям} самастойна, раздавал! ix сва!м слугам. Тэта был! у асноуным уладанн! былых заходнеруск!х i л!тоуск!х князё^ — Рурыкав!чау i Гедымшаичау. Яны не был! пазбаулены ceaix правоу пры уста-ляванн! f Л!тве адз!надзяржауя. За !м! было признана права вот-чыннага землеуладання. Мног!я з !х потым паноунш свае вало-данн! за кошт "падарункау" вял!к!х князёу.

Аднолькавым! правам! з уладанням! былых удзельных князёу карысталюя земл!, як!я належал! ешскапск!м кафедрам, саборным цэрквам i манастырам.

Так!м чынам, феадальная уласнасць на зямлю j? Вял!к!м княстве Лггоуск!м была саслоунай i насша !ерарх!чны характар. Феадаль-нае землеуладанне, асабл!ва дробных i сярэдн!х феадалау, было першапачатшва умоуным i абмежаваным.

Але таюе станов!шча не задавальняла феадалау. Яны вял! ба-рацьбу за передачу !м зямл! у безумоунае валоданне. Першым! дамагл!ся гэтага права л!тоуск!я феадалы у 1387 г. У 1413 г. гэтае права атрымал! i беларуск!я феадалы, прыня^шыя катал!цтва. Пра-васлауныя беларуск!я феадалы атрымал! гэга права тольк! у 1432 г. Пазней яно было пацверджана прывшеям! С!г!змунда Кейстутав!ча f 1434 г. i Каз!м!ра Ягелончыка у 1447 г.

Але феадал, валодагочы зямлёй (або вотчынай, або памесцем на любой з умоу), не мог абысцюя J5es сялян. Зямлю трэба было апрацоуваць, каб атрымаць ад яе карысны прадукт. Апрацоувал! яе еяляне. Пакольк! яны был! пазбаулены права уласнасц! на зямлю,

360

то атрышпвагп яе з рук феадала. Гэга i вызначыла розныя формы залежнасц! сялянства. Яны складвалюя у працэсе эвалюцы! памеш-чыцкай гаспадарк!.

Сяляне у Беларус! да сярэдзшы XVI ст. у падауляючай боль-шасш садзел! на участках самых розных памерау i гаспадарчага складу. Н!якага землеупарадкавання сялянсклх гаспадарак не пра-водзшася. Таму i памеры подацей i павшнасцей, як!м! абкладвал! феадалы сялян, устанавщь немагчыма. 1х памеры вызначалюя ве-л!чынёй зямельнага надзела i якасцю зямл! непасрэдна кожнай ся-лянскай гаспадарк!. Ды i сама сялянская гаспадарка у той час насша складаны характар.

Сялянск!я надзелы i угоддз! у большасщ выпадкау знахо-дзшюя у карыстанш не асобных сялянск!х сем'яу, а складаных таварыствау, яшя утварая[ся з разросшихся сем'яу. У гэтых та-варыствах разам з бацькам! жьип дарослыя сыны са сва!м! сем'ям!, зящ i наваг стрыечныя браты i сестры. Так1я экана-М1чныя узаемааднос1ны выклшал1ся неабходнасцю карчавання лесу, адначасовай эксплуатацыяй шшых сельскагаспадарчых угоддзяу. Малым! сшам! у той час немагчыма было весщ гаспа-дарку i спрауляцца з ускладзеным! на яе пав!ннасцям1. Таму малал1к1я гаспадарк! вымушаны был! прымаць для падмоп i па-бочных людзей (не родз!чау) — "патужншау" на розных умовах (на дшн, палав!не i т.д.). Кал! малал1к1я гаспадарк! не спрау-лял1ся з ускладзеным! на ix пав!ннасцям1, то 1м i сам! феадалы падсажвшп пабочных людзей - "сяброу". (Адсюль, напэуна, паходз!ць слова "прысябравауся").

Такая арган!зацыя сялянскай гаспадарм пра!снавала да другой паловы XVI ст., да вядомай рэформы С[пзмунда-Аугуста "Уставы на валок!".

Аграрная рэформа С!г1змунда-Аугуста «Устава на валок!» 1557 г.

У 1557 г. С!г!змунд-Аугуст, щ як яго яшчэ называюць Жы-пмонт-Аугуст, правёу у сва!х вял!какняжацк!х уладаннях аграрную рэформу, якая мела на мэце упарадкавацъ сялянскае землекарыс-танне, каб павял!чьщь свае даходы. Складальн!кам! гэтай рэформы

361

был! упрауляючыя каралевы Боны, мац! С!г!змунда-Аугуста, якая ажыццявша гэтую рэформу у сва!х памесцях (Кобрынская i Пшская эканомн) яшчэ у 30-^40-я гады XVI ст.

Згодна з гэтай рэформай сялянск! надоел ркладала валока памерам у 33 морг! (морг рауняуся 0,71 га), або 23,43 га незалежна ад глебы, на яшй ён знаходз1уея (добрай, сярэдняй щ наваг дрэннай). Нягодная для ворыва зямля, кал! яна сустракалася у надзепе, кампенсавалася адпа-веднай дабаукай. Таму на практыцы валок! был! розных памерау—ад 33 да 46 моргау, аде л!чыл!ея адной падатковай адзшкай.

Акрамя падворнага надзела, сялянам адводзшся земл! агульна-га карыстання: сенажац!, выганы, дубровы i т.д. За абшчынаш было захавана права "уваходу" i "уступу" у пушчы, балоты i азёры маёнтка. Тут сяляне магл! займацца бортн1цтвам, нарыхтоуваць дровы, будаун!чы матэрыял, пасв!ць жывёлу, лав!ць рыбу.

Зямля у першую чаргу адводзшюя пад гаспадарсмя двары (фальварю), яшя стварал1ся на самых ледшых землях. У той час у Заходняй Еуропе у¹ сувяз! з ростам гарадоу рэзка узрос попыт на збожжа, i вял!к! князь, каб папо5^н1ць казну, Ыкну^ся пашы-рыць дваровую гаспадарку i пасевы збожжавых культур. Паме-ры фальваркау был! розным! — ад 8 да 15 валок зямл! — гэта ад 200 да 400 гектарау i больш, СялянскЫ надзелы размяркоувалюя па жэрабю па адной валоцы на двор, незалежна ад памеру i колькасц! сем'яу, як!я уваходзин у яго. Кал! надзела^ было больш, чым мелася сялянск!х двароу, то на ix запрашалшя сяляне з 1ншых вёсак. Кал! ж на астатн!я валок! не было каго садзщь, яны заставал!ся пустым!. Моцныя сялянск1я гаспадарк! брал! i па дзве валок!.

Сяляне, ямх перасялял! на новыя надзелы, дзялшся на два раз-рады — людзей "цяглых" i "асадных".

Цяглыя сяляне належал! да той катэгорьн насельн!цтва, ста-нов!шча якой было дакладна вызначана "Уставай" 1557 г. 1х коль-касць залежала ад памеру фальварка. На адну валоку фальварковай зямл! наразалася сем валок цяглых. Сяляне, як!х садзип на цяглыя валок!, пав!нны был! сва!м !нвентаром i сва!м цяглом (рабочай жывёлай) апрацоуваць фальварковую зямлю. Цяглыя валок! наразалюя пабл!зу фальварка.

362

Асноунай павшнасцю цягпых сялян была паншчына — два дш у тыдзень з валок!. Гэтае патрабаванне "Уставы" выконвалася без усяюх выключэнняу. Акрамя паншчыны, цяптыя сялянв вышнвшн i шшыя павшнасщ, якш таксама был! дакладна вызначаны "Уставай" 1557 г. 1х памеры залежал! ад якасщ зяши. Павшнасщ цяглых силен з валок! па "Уставе на валок!" 1557 г.

Павшнасщ	Адз5ню вымярэння	Якасцьзямл!
Павшнасщ	Адз5ню вымярэння	добрая	сярэдняя	дрэнная	вельм! дрэнная
Паншчына	дзбн у тыдзень	2	2	2	2
Чынш	грошау	21	12	8	6
Авес	бочак грошау	2 20	2 _s20	1 10	—
Сена	вазоу грошау	1 5	1 5	1 5	_
Fyci	ипук гроигау	1 Ь5	1 1,5	1 1,5	1 1,5
Куры	штук пенязеу	2 16	2 i 16	2 16	2 16
Яйи	штук пенязеу	20 4	20 4	20 4	20 4
Невад	грошау	2	2	2	2
Стацьн *	ipomay	2,5	2,5	2,5	2,5
Талой	дзСн у год	4	4	4	4
Сенакос	ycjm юйтауствам урочна
Варгаунш	Па чарзе у воласш
Падводы	Па чарзе ^ вёсцы
Будаунщгва, рамонт дарог i мастоу	Уам войтауствам па тгапгрэбе

* падатак на утрыманне феадала i вялшакняжацкай адм!н1страцьп. Памер не фшсава^ся. Паводле «Уставы» 1557 г. сяляне пав!нны бъш плацщь з 30 валок 1 ялав1цу, 2 бараны, або па 1 курыцы, ui 2,5 гроша з валою.

363

Як бачна з табшцы, цяглыя сяляне вышивал! вялж! аб'ём па-вшнасцей. Акрамя вышэй перашчаных, яны яшчз плацш! ваенныя падатк! — еярэбшчыну i пагалоушчыну, а таксама жарнавое.

Сярэбшчына плацшася грашыма. Яна зб!ралася па спецыяльнай пастанове сойма. Памеры яе кожны раз уетанаушвалшя асобна i бралася яиа з валок!, незалежна ад якасц! зяшн.

Пагалоушчына — гэга надзвычайны падатак, як! зб!рауея таксама па пастанове сойма, i тольк! грашыма. Памер яго залвжау ад катэгорьп насельнщтва. Ад пагалоушчыны вызвалялюя: духавен-ства, шляхта, ваенныя татары, баяры путныя, грудныя дзец! i нявольнж!. Усе аетатшя плацш! падатак. У 1566 г. памеры пагалоушчыны складал! наступныя сумы:

- Самастойныя гаспадары, каморнт, "cycedsi", наймгты, наймпкг — 2 гроты.

-Людзг, седзячыя "на вот", — 5 грошау.

Агароднт — 1 грош.
Чэяядзь швольная, якая дамы / прысет свае мае, — 5 пенязёу. Жарнавое — гэга подаць, звязаная 5 мельн1ц!ам баналпэтам

вял!кага князя, феадала. Па закэну усе жыхары пав!нны был! ма-лоць зерне тольи у млынах феадалау, падцаным! як{х яны был!. Кал! хто малоу зерне на ceaix жорнах, то пав!нен бы^ плащць па 1 пенязю у тыдзень, вд 10 грошау i 4 пешш у год.

Выкананне павшнасцей строга рэгламентавалася. Яны павшны был! выконвацца у поуным аб'ёме i У вызначаныя тэрм!ны. За невы-кананне ix прадугледжвал!ся суровыя меры пакарання. Паншчына, напрыклад, заказвалася за тыдзень наперад i вызначалася, каму i у як! дзень выходз!ць i якую работу выконваць. За невыхад на панш-чыну першы раз прадугаеджвауся штраф у памеры 1 грош, друг! раз — б!чаванне ля слупа з абавязковай адпрацоукай прапушчаных дзён.

Работа пачыналася з уеходам сонца, а заканчвалася з яго заходам. Адпачынак летам коннаму работн{ку прадугаеджвауся тры гадз!ны, пешаму — 1,5 гадз!ны у тры прыёмы. Талою, як правша, прадугледжвал!ся летам — 4 дн! f год. На ix выходзш! 2—3 чалавек! з надзела на гаспадарсюм "хлебе i niee". Вось так!м! был! павшнасц! цяглых сялян па "Уставе на валок!" 1557 г. Астатн!х сялян вял!к! князь сялгу на "асадзе".

364

Асадныя сяляне замест 2 дзён паншчыны у тыдзень i 4 дзён талок у год павшны был! плац!ць у год, у залежнасц! ад якасщ зямл!, ад 66 да 106 грошау. Усе астатшя павшнасц! яны павшны был! выконваць у так!х самых памерах, як i цяшыя, г.зн. плащ'ць чинш, даваць авёс, сена, гусей, яйк! i т.д.

У вышку ажыццяулення рэформы 1557 г. у Вялтам княстве Л!тоуек!м з'явшася яшчэ адна катэгорыя сялян — "агародаш". У гэтую катзгорыю был! пераведзены сем Ч былых "няволынкау", з як!м! вялш князь вырашыу развязацца. Агародшк! пасялялгся не-вял!к!м! спецыяльным! сёлам! па 10—20 двароу пабя!зу фальвар-кау. Яны надзялял1ся невялшм! участкам! зямл! па 3, 6, 9 i больш моргау у залежнасщ ад складу сямЧ i наяунасц! свабоднай зямл!. 3 надзела памерам у 3 морг! яго уладальн!к павшен быу адпрацаваць у фальварку 1 дзень паншчыны у тыдаень пешшу. 3 большага надзела павщнасц! прапарцыянальна павял!чвал1ся.

Вось такое землеупарадкаванне было праведзена у вял1какня-жащих уладаннях у вын!ку ажыццяулення аграрная рэформы 1557 г.

Спачатку гэтая рэформа была праведзена толью у вял!какня-жацк!х памесцях i тольк! у заходнк ваяводствах. Ва усходн!х бела-pycKix ваяводствах яна не праводзшася. Адной з асноуных прычын з'яулялася тое, што там был! горшыя умовы для развщця збожжавай гаспадарк!: балоципыя i пясчаныя глебы, аддаленасць ад балтыйск!х портау" i !нш. Не спрыял! i знешнепалгсьршыя абстав!ны. Усходн!я ваяводствы был! плацдармам i бл!жэйшым тылам доугай i цяжкай Л!вонскай вайны, у ходзе яшй беларускае насельн!цтва не хавала сва!х с!мпатый да Рас!!. Яшчэ больш хваляваць яго абеззямеленнем i узмацненнем паншчыны было небяспечна. Таму вял!какняжацкая адм!н!страцыя абмежавалася тут тольк! "параунаннем грунтау" i "устанауленнем платау", г.зн. дакладнай рэпстрацыяй сялянсих дзяржанняу (надзелау), колькасц! дымоу у ix, якасц! зямл!, !мёнау гаспадароу, колькасц! жывёлы i памерау павшнасцей. Устрымацца ад ажыццяулення рэформы ва усходн!х ваяводствах вял!какняжац-кую адмш!страцыю вымушала i тое, што у Рас!! да гэтага часу яшчэ не усталявалася прыгоннае права. Там яно юрыдычна аформшася тольк! у 1649 г,

Адным з галоуных вын!кау аграрнай рэформы С!г!змунда-Аугу-

365

ста. "Уставы на валок!" было прымацаванне сялян да зямль Таму рэформу пачаш праводзщь i феадалы у сва!х памесцях. Якую ж ролю у запрыгоньванш сялян яна адыграла?

Усе сяляне, ятя жыл! да рэформы у вял!какняжацк!х уладаннях i памесцях феадалау, дзялшся на дзве кэтэгоры! — людзей "пахо-жых" i людзей "непахожых". Непахожым! людзьм! был! сяляне, як!я ужо пап ал i у асабгстую залежнасць ад феадала. Гэга был! закупы, радов!чы, закладшю, удачы, прашчэннш, isroi i шш. Гэтыя катэгоры! асабюта залежных сялян узн!кл! яшчэ у перыяд Стара-жытнарускай дзяржавы. Але яны яшчэ магл! вызвалщца ад "нявол!" i стаць свабодным!, "пахожым!" людзьм!. Гэга агаворвалася неад-наразова у заканадаучых актах, як!я дзейн1чал1 у Вялшм княстве

Л1ТОуСК1М.

Асноуная маса сялян у Вялшм княстве ЛНтоусюм першапачат-кова была вольным! "пахожым!" людзым, r.sH.^caeicra свабодным!. У аднос!нах да феадала яны знаходзш!ся тольк! у эканам!чнай залежнасц!, якая зыходз!па з права феадальнай уласнасщ на зямлю. Але адной эканам!чнай залежнасц! для узмацнення эксплуатацы! сялян феадалам было недастатшва. Яны !мкнул!ся распа^сюдзщь сваю уладу i на самога селяшна, ператварыць яго, як i зямлю, у сваю уласнасць. Гэтае 1мкненне стала асабл!ва расц!, кал! феадалы дамаглюя неабмежаванай уласнасщ на зямлю. Менав!та з гэтага часу i пачалося !нтэнс!унае наступление феадалау на асабютую свабоду сялян.

Асноуныя этапы юрыдычнага афармлення прыгоннага права

Першым заканадаучым актам, як! абмяжо^вау свабоду сялян у ВКЛ, €Б^-ярыащей Каз!м;ра Ягелончыка 1447 г. У !м вялш князь брау на сябе абавязацельствы не прымаць у свае валоданш сялян памешчыцк!х гаспадарак i абавязвау князе^, паноу i шляхту прыт-рымл1вацца гэтага правша i у аднос!нах да вял!какняжацк!х сялян.

Наступным этапам у афармленн! прыгоннага права у ВКЛ быу Судзебнйс Каз!м!ра Ягелончыка 1468 г. У гэтым дакуменце феадалы ужо выставил у якасц! юрыдычнага абгрунтавання прымацаван-ня сялян да зямл! прынцып земскай даунасц!. Вял!к! князь, як i

366

шшыя феадалы, стал! прытрымлтацца правша, што сяляне, як!я пражьии на ix землях на працягу аднаго да больш пакаленняу, становяцца старажылам! i не могуць пакщаць свайго надзела, г.зн. становяцца "непахожымР.

У першую^чаргу тэта датычыла тых, кто атрымау зямельны надзёл"паГспадчыне, ад бацьк} да сына, i валодау iM не менш 50 гадоу. Праз некаторы час тэрмш земскай даунасщ, щ стара-жыльства, быу скарочаны. Па I Лггоускаму Статуту 1529 г. ста-ражыльства вызначалася ужо дзесящгадовай земскай даунасцю валодання сялянсюм надзелам без асобых гарантый свабоднага выхаду. Кал! селянш атрымл1вау надзел } заседжвауся на 1м больш дзесяц! гадоу, а напярэдадн! гэтага не заключыу з феада-лам дагавор, то пасля дзесящгадовага тэрмшу ён ужо не мог пайсщ ад яго i таксама станав!уся "непахожым", г.зн. асаб!ста залежным.

Акрамя таго, I Штоуск! Статут устанаул!вау, што сяляне, маючы права адыходу ад феадала, магл} гэта рабщъ толью у вызначаныя тэрм!ны — за тыдзень да ycix святых (Юр'еу дзень на Pyci) i на працягу тыдня пасля ycix святых, кал! скончацца усе сельскагаспа-дарчыя работы. У Статуце агаворвалася, што селянш мог адысц! ад феадала тольк! у тым выпадку, кал! ён цапкам разл^чвауся з гаспа-даром. Да таго ж пры выхадзе ён павшен быу заплац1ць феадалу "пажылое", памер якога вызначауся у 5 коп л1тоуск!х грошау, вельм! вял!кай на той час сумай. За адну капу л1тоуск!х грошау можна было купщь чатыры каровы.

Нягледзячы на тое, што прымацаванне сялян-старажыльцау, ц{ як ix яшчэ называл! "отчычау", насша абавязковы характар, у жыцщ яно усе ж не было безумо^ным. Селян1н-"отчыч" мог яшчэ вызвалщца ад сваей "няволР, здаушы щ прадаушы сваю "айчызну" Другому селян}ну, вядома, з дазволу феадала. Не трымалЦ^вдады i разарьг]?шыхся сялян-"отчычау". Ix трэба было став1ць на Hori, a феадалу гэта часта было не пад сигу, i ён вымушаны быу цярпець ix адыход, спадзеючыся, што тыя недзе на заробках паправяць свае справы i вернуцца назад. Продаж сялян без зямл! у ВКЛ не практы-кавауся, а падараванш без зямл! был! вельм! рэдом!.

Побач з сялянам1-"отчычам!" у феадальных памесцях i пасля I

367

JliTojfcicara Crmyra працягвала жыць мноства свабодных людзей. Гэга был! сяляне, за як!м! не значыл!ся надзелы.

У*Шшнекай абшчьше надзел, як правша, переход з!у ад бацьк! да старэйшага сына. Ён i л!чыуся "отчычам". Астатшя члены абш-1ЮИН"Яаходз!л1Ся у яго на "дол!", з'яуляшся aca6icra свабодным!. Гэга датычыла таксама "патужн!кау* f"сяброу", як!х прымала сама абшчына, або падсаджвау феадал.

Свабодным! з'яулял!ея сяляне, як!я сялшся на землях, пакь нутых "отчычам!**, кал! яны не выседжвал! тэрмш земскай дау-насщ, або заключал! дагавор з феадалам на права адыходу ад яго.

Акрами таго, у феадальных памесцях, асабл!ва у вял!какня-жацк!х уладаннях, пражывала вял!кая колькасць так званых сялян-щуд Галоунай ix пав!ннасцю была ваенная служба i раз'езды па даручэнт вял»какняжацкай адмшютрацьй ^ м!рны час. Усе !ншыя пав!ннасщ яны вышивал! як цяглыя i асадныя сяляне, за выклю-чэннем паншчыны i аброка. Жыл! у невял!к!х вёсках i мел! па 2—4 валок! зямл!.

Ядро гэтай катэгоры! сялянства першапачапюва складал! малод-шыя дружынн!к!, тыя самыя "отроки" i "гриди", як!я был! у князёу К!еускай Pycr i як!я пад !мем слуг пастаянна ф!гуравал! побач з баярам! ^ дагаворных граматах удзельных князёу пауночна-заход-няй I^ci. Як i старэйшыя дружынн!к!, баяры з цягам часу сел! на зямлю з-за немагчымасц! князёу утрымл!ваць !х на уЪ!м гатовым. У далейшым ваенныя i адм!н!страцыйныя патрэбы вымусш! вял!к!х Л1тоуск!х князёу папоун!ць кантынгент слуг за кошт цяглых сялян.

Слуг! был! некальк!х разрадау: путныя, атрымаушыя назву ад таго, што спецыяльнай павшнасцю ix бы^ "путь" ц! "л!ставая" служба, i панцырныя, як!я выконвал! тольк! ваенную службу, Па-колыа панцырная служба была вельм! цяжкай, то "панцырных баяр" часта вызвалял! ад ycix пав!ннасцей, не тольк! ад паншчыны i аброку.

Асноуным зместам i асноунай задачам аграрнай рэформы 1557 г. было прымацаванне "пахожых" сялян да зямл!, г.зн. пры-вядзенне !х да прыгоннага стану. Кал! I Л!тоу"ск! Статут 1529 г. заканадауча прымацавау да зямл! ycix "непахожых" людзей, то рэформа 1557 г. — усе катэгоры! сялян, бо кожная сялянская сям'я

368

атрымоувала асобны надзел i падпадала пад прынцып земскай дау-насць Праз дзесяць гадоу пасяя атрымання надзела яны 5Ько пера-ходзш у разрад "непахожых". II Лггоусю Статут 1566 г, ужо ус-танав!у 10-гадовы тэрмш пошуку беглых сялян, а Ш Лггоуск} Статут 1588 г. павялшыу гэты тэрмш да 20 гадоу i пацвердз!у ужо гснаваушы 10-гадовы тэрмш земскай даунаслд для ycix катэгорый сялян. Памер "пажылога" быу установлены ужо у 10 коп лггоуск1х грошау. Гэга было юрыдычным афармленнем прыгоннага права.

У канцы XVI ^— пачатку XVII ст. "пахожыя" i "непахожыя" сяляне злшюя ужо у адну катэгорыю прьпх>ннага сялянства, i гугыя тэрм!ны не сустракаюцца у г1старычных крышцах таго часу. Усе сяляне назывался "падданыя каралеусюя, панск!я i духоуныя".

3 афармленнем прыгоннага права станов!шча сялян пагоршыла-ся. Яно суправаджалася рэз!ом павел!чэннем феадальных пав!н-насцей, узмацненнем свавольства феадалау. Hi у адной краше За-ходняй Е5фопы феадалы не мел! права падвяргаць селянша смерщ. Сойм Рэчы Паспал!тай 1573 г. дау права феадалам караць сялян "вэдлуг паразумення свайго", у тым л1ку i смерцю.

369

ЛЕКЦЫЯ 23

ГАРАДЫIМЯСТЭЧК1 БЕЛАРУС1У XIV— ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XVII ст.

Эканамгчнае развгццё гарадоу i мястэчак.
Сацыяльная структура i сгстэма кгравання гарадоу.
Аргатзщыя обороны гарадоу Беларуси.

Эканамганае развщцё гарадоу i мястэчак

У XTV — першай палове ХУП ст. ва умовах далейшага разв!цця феадальнага спосабу вытворчасц! iinoy^ штэнюуны праще аддзя-дення рамяства i гандлю ад сельскай гаспадарк!. Гэга еуправаджа-лася ростам гарадоу i пасёлкау гарадскога тыпу, яюя атрымал! у Benapyei традыцыйную назву — мястэчю. Гарады i мястэчк! усе у большой ступеш канцэнтравал! рамеснщтва, гандаль, станавш{ся цэнтрам! ажыуленага пал!тычнага i кулыурнага жыцця насель-и!цтва Benapyci.

У крын!цах XIV — першай паловы XVH ст. упамшаевда прык-ладна 350 гарадск!х пасел!шчау на тэрыторы! сучаеиай Беларусь Пераважную болыпасць з ix складал! мжхгэчю. Яны дзялшюя на тры групы: каралеуск1я (Скщаль, Азёры, Лунна, Д^ысвяты, Ушачы, Сураж); прыватнауласн1цк1я (Лю&га, Койданава, Лагойск, Докшы-цы, Чашшш, Бешанков1чы, Зэльва, Паставы, Смаргонь, Семежава); царкоуныя (Ьумен, Жыров1чы, Вщзы).

Памеры мястэчак i колькасць насельн!цтва у ix был! розным!: ад 39 дамоу у Баран! да 290 у Лагшшне. Пераважную болынасць з ix складал! мястэчк! з колькасцю 200—300 дамоу, некалыам! вул1-цам!, 2—3 тыс. жыхароу. Найбольш характэрнай рысай мястэчка была наяунасць у ix таргоу, яюя нададжвал{ся 1—2 разы на тыд-зень.

Што датычыць гарадоу, то яны таксама был! невял!к!м!. У крын!цах i на геафаф!чных картах XVI ст. у Белорус! згадваецца ужо i пра буйныя гарады з насельн^итвам да 10 тыс. жыхароу i больш. Да !х адносшюя Полацк, Вщебск, Слуцк, Маплёу, Шнек. Насельн!цтва гэтых гарадоу ужо разв!талася з сельскагаспадарчай працай i было занята у асноуным рамесн!цтвам i гандлем. Жыхары

370

мястэчак i невял iKix гарадоу побач з рамеснщтвам i продажам тава-рау на рынку был! яшчэ цесна звязаны з апрацоукай зямл! i сель-скагаспадарчым! промыслам).

Сярод найбольш буйных цэнтрау гандлю перал1чвалюя Полацк, Вщебск, Слуцк, Менск, Навагародак, Бярэсце, Гародня i нека-торыя шшыя гарады Беларусь Роля гарадоу на Беларус! далека не вычэрпвалася функциям! цэнтрау рамесшцтва i гандлю. Мнопя гарады, мястэчк! мел! епецыяльныя в!ды экакам!чнай дзейнасщ. Так, Вщебск i асабшва Полацк был! буйным! партовым! гарадаш, звязаным! Заходняй Дзвшой i яе прытокам! з Прыбалтыкай. Брэст спалучау у сабе як функцы! рачнога порта, так i цэнтра гандлёвых трактау з Укра1ны, Беларус! i Лггвы у Польшчу. Аналапчную ролю выконвала Гародня. Рачным! портам! з'яулялюя таксама Слуцк, Шнек, НясвЬк. На галопных рачных маг1стралях функцыю портау выконвал} i некаторыя мястэчк!. Вядома было "ceaiM добрым портам i складам!" на Немане мястэчка Любча. У так>х мястэчках, як Свержань, Бешанков!чы здауна будавалюя вялшагрузныя судны-барк! i вщшы. Шэраг буйных, а таксама некаторыя сярэдшя гарады i мястэчк! был! цэнтрам! шрмашовага гандлю (Нясв1ж, Навагародак, Капыль, Любча, Орша, Давщ-Гарадок, Шклоу i !нш.). На к!рмашы з'язджалюя купцы з Беларус!, Лггвы i Польшчы.

Некаторыя малыя гарады i мястэчю, як!я размяшчал 1ся на ажьг^-леных гандлёвых шляхах — "гасщнцах", мел! шмат пастаялых два-роу, вюрчмау i тракц!рау. У Брасяаве у 1554 г. нал!чвалася 117 дамоу i 40 корчмау, у Чйвусах у 1621 г. было 203 дамы i 60 корчмау. Наваг у малой Зэльве у пачатку ХУП ст. мелася 16 тракщрау.

Важнейшым! паказчыкам! ступенг разг!цця рамяства у гарадах была колькасць рамесшкау, рамесшщох прафес!й i спецыяльнас-цей. Па падл!ках псторыкау, як!я абап!рал!ся на гарадск!я 1нвен-тары, у так!х гарадах, як Полацк, В!цебск, Маплёу, Слуцк, Шнек, Гародня i шш. нал!чвалася ад 50 да 80 рамеешцка прафесш, а колькасць рамесн!кау вагалася ад 20 да 50% ад ycix мяшчан. У сярэдшх i малых гарадах (Клецк, Навагародак, Давщ-Гарадок, Капыль i шш.) нал1чвалася ад 30 да 50 вщау рамесн1цкай вытворчасщ, а колькасць рамесшкау дасягала да 40% ад ycix жыхароу. У мястэчках рамеснш складал! да 20% жыхароу.

371

Прыведзеныя даныя аднак поунасцю не адлюсгроуваюць стан развщця рамяства у гарадах Беларусь У крышцах XVI — першай паловы XVII ст. упамшаецца каля 200 рамеснщюх прафесш т спецыяльнасцей.

Да лису найбольш разв!тых вщау рамёствау адносинся здабыча i анрацоука металау (каля 40 прафесш). У гэтую катэгорыю аб'ядноувал! як "угляроу", так i збройшкау, залатых i срэбных спрау майстроу i наваг гадзшшчыкау.

Разгалшаванай была дрэваапрацоука (27 спецыяльнасцей). У гарадах, як i на сяле, выраблял! розны драуляны посуд, мэблю, вазы, карэты. Вялшая колькасць рамесшкау была занята у гарбар-най i футравай вытворчасщ (звыш 25 прафес{й). У беларуск1х гарадах дубш! i мял! лас!ныя, казловыя, цялячыя С1д?ры, шыл! абутак i аучынныя паукажушю, выраблял! збрую для коней, naprynei i нат-ранташы для "людзей вайсковых". Шырокую вядомасць як на Беларус!, так i за яе межам! атрымал! прадубленыя ялав{чныя ску-ры, з ямх выраблял! юхт. У Слуцку, напрыклад, мелася каля 20 спецыяльнасцей па вырабу скур, юхту, сафьяну, яшя iuuii у асноу-ным на экспарт.

Не менш разнастайнай была вытворчасць валакв1стай сыра-в!ны i адзення (26 прафесш), прадуктау хартавання i нап!ткау (21), апрацоука м!неральнай сыравшы (12) i т.д.

Структура рамёствау у асобных гарадах адрозн}валася пам!ж сабою. Для Гародж, напрыклад, был! характэрныя будазгн1чы* прафес!!: каменячосы, брукоушчык!, валнш, мялоун!Ш i кафель-hiki. У Полацку i В1цебску был! пашыраны прафес!i па абслуго-уванню рачных портау (кормчыя, судноушчык!, 6i4ayHiKi, палат-няншчык»). У ваенных крэпасцях пераважную большасць рамес-HiKay складал! кавал!-шшчальнш, шабельншьброншю, булатн1к1, стрэльнш i 1нш. Шмат рамеснщк!х спецыяльнасцей належала тым, хто вырабляу адзеняе. Высокага майстэрства дасягнул! фолюшн1к1 (сукнавалы), шапавалы (пальчатшю), залаташвачк!, кафтанн!к1, панчошн!к1, фарбоушчыю тканшы i футры i тш. Значнай была група рамесшкау, якая займалася варэннем п!ва, мёду i в{наку-рэннем, выпечкай абаранак i калачоу, продажам П1ражкоу, першкау, паштэтау, соладу i 1ншых прадуктау харчавання. У буйных гарадах

372

мелася многа спецыялютау, занятых левам, апрацоукай i засолкай ц! вэнджаннем рыбы. Звыклай ф^гурай на вушцах гарадоу Беларус! з'яулялгся ганчары, тачыльшчьпа, свечнш, л!хтаршчык! i мнопя шшыя прадстаунш камунальных работ.

Акрамя перал!чаных спецыяльнасцей, значную ролю у гарад-ск!м укладзе жыцця адыгрывал! аптэкары, баншчык!, трунары, сме-цяры, музыканты, шсары, настаунш, канавалы, адвакаты, цыруль-Hud, кухары i мнопя шшыя.

У XIV—XVI стст, болыпасць рамесшщих прафесш была ары-ентавана на задавальненне паусвдзённых патрэб гараджан, на шыро-кага спажьгуца. Гэтыя адрознени! не был! сведчаннем утварэння тэрытарыяльнага падзелу працы, бо пераважная частка рамесшкау працавала на заказ щ была звязана з патрэбам! тольи свайго горада.

На працягу XVI — першай паловы XVII ст. imoy працэс драб-лення мнопх рамесн1цшх прафес!й. Кал! раней каваль pa6iy прыла-ды працы, зброю i рэчы хатняга ужытку, то у далейшым выраб збро! стау самастойнай прафес!яй. На некальк! прафес^й раздрабь лася шавецкае рамяство. Адны шауцы pa§tni тольщ "чорны" абу-так, друпя — абутак для войска, трэц!я — жаночы абутак, чацвёр-тыя — тольк! абутак з саф'яну. Самастойным! стал! так!я вады рамяства, як пашыу адзення з сукна, шо^ку, тайных ткашн. Д^лфе-рэнцыяцыя рамяства сведчыла аб росце таварнай вытворчасц!. Не менш 80% рамесшкау працавал! або на рынак, або спалучал! работу на заказ i на рынак.

У гарадах i мястэчках разв1вал!ся промыслы. Гэга был! млыны, цагельн!, рудн!, вшн!цы, п!ваварн!. Млыны i цагельш часта належал! мапстратам. 1ншыя прамысловыя прадпрыемствы, як правша, был! уласнасцю феадалау. Але тыя i друг!я здавал!ся у арэнду. Арандатар-прадпрымальн1к ужо у XVI ст. карыстауся наёмнай пра-цай. На некаторых прадпрыемствах !снавау давал! выразны падзел працы.

Зразумела, што асноуным пакупнжом рамесн!цк!х вырабау быу гараджан!н. Набывал! !х таксама феадалы i сяляне, асабл!ва мета-л!чныя i скураныя вырабы, мыла, асобныя в!ды адзення i абутку. Некаторыя рамесн!цк!я вырабы скуплял! мясцовыя i прыезджыя купцы i перапрадавал! у Польшчы, Прыбалтыцы, Pacii. Пасрэд-

373

нщкую ролю пам!ж рамеснщкай вытворчасцю i абменам унутры крашы выконвал! скупшчыкьпасрэдшю (прасолы), а таксама ганд-ляры, занятым мясцовым гандпем (перакупнма). Часам гэтым зай-малгся i некаторыя рамеснш. Яны закуплял! у буйных гарадах гюраг вырабау i продавал! ix у мястэчках i сёлах, а адтуль прывозип у парады розную сырав!ну i сельскагаспадарчыя прадукты.

Ператварэнне рамяства у дробнатаварную вытворчасць, з'яулен-не скупшчыка-пасрэдтка спрыял! развшдю эканам1чных сувязей пашж горадам i вёскай, пам!ж сам!м! гарадам!, што сведчыла аб якасных зрухах у вытворчасщ i абмене. Але феадальна-прыгон-шцк!я адносшы, як!я з'яулял!ея асновай эканам!чнага жыцця, стрымл1вал! развщцё рамяства i гандлю. Попыт гараджан i маг-чымасц! прода^ тавара па-за горадам был! абмежаваныя. Гарадс-кога рамесн!ка непакоша таксама канкурэнцыя прышлых сельск5х рамесшкау. Ён 1мкнууся пазбавщца ад канкурэнта^ i забяспечыць сабе манапольнае станов!шча на рынку. Не был! абаронены ра-MecHiKt таксама ад свавольства i вымаганняу шляхты. Таму яны 1мкнул!ся да аб'яднання, стварэння ceaix уласных карпарацый. Ташм! аб'яднанням! стал! цэх!.

Папярэдн1'кам1 цэхау у Беларус! был! соценныя аргашзацьп рамесн!кау, вядомыя яшчэ старажытнаруск!м гарадам. Аб гэтым сведчаць цэхавыя статуты Магшёва (1580), Слуцка (1619) i шш. У !х гаворыцца, што майстры дамов!л!ся аб'яднацца "вэдауг стара-давняга звычаю". Цэх! у беларусюх гарадах был! трох тыпау: спецыял!заваныя (уваходзш рамеснш адной прафес!!); аб'яднаныя (уваходз!л! рамесн!к! дзвюх i больш бл!зк!х прафес!й); зборныя (уваходзш! прадстаунш розных прафесШ). Апошн!я карпарацьп узшкал! тады, кал! J тым ц! !ншым горадзе было мала рамесн!кау адной спецыяльнасц!.

Рамесн!к!, аб'яднаныя у цэх!, дзялшся на майстроу, чаляд-нжау i вучняу^.

Права быць принятым у цэх меу усяк! рамесшк, як! валодау пэуным! навыкам! i абяцау падпарадкоувацца цэхаваму статуту— "вшюеру". Аддзял!цца ж ад цэха было давол! складана. Звыча! i рытуалы рамесн1цк!х i купецих карпарацый был! бл!зк!я да нормау заходнееурапейсюх, пераважна нямецк!х рэгламентацый.

374

На чале цэха стаяу цэхшстр (альбо стараста), як! выб!рауся на сходцы вузкай групы старэйшых цэхавых майстроу — "братоу". Пры выбрани! цэхмклра ул1чвамся яго узроет, прафесШныя якасщ, маёмаснае i асаб!стае юрыдычнае становшча. Вынш галасавання магл! быць тольк! аднадушныя.

Пры больш шырокай аудиторы! адбывалася выбранне у цэха-выя майстры. Асноунай умовай выбрання, акрамя галасавашм, была добра i якасна зробленая "штука" альбо "шэдэур". Кал! ста-рэйшыя майстры адхшял! "штуку", тады выбары адкладвалюя на наступны год.

Пры гэтым майстрам мог стаць толыа уладалъжк майетэрш, сыравшы i прыладау працы.

Майстры наймал i чалядшка^ i вучняу. Чаляднш складал i асноу-ную частку калектыву цэха. У залежнасвд ад прафесп, маштабау горада колькасць таго щ шшага цжа вагалася у межах 60—150 чалавек, з яюх чалядн1к1 складал! ад 40 да 60%. Чалядши был! абавязаны пращдз!ць курс навучання майстэрстеу на щмцягу 2—3, а часам i больш гадоу. Каб удасканал!ць свае прафесшныя здоль-насц! i веды, чаляднж шоу у "вандроуку", якая мела мэтай перай-манне вопьпу у майстроу 1ншых гарадоу або наваг кра!н. Расходы за навучанне у час вандроук! бра^ на сябе цэх. Чалядшк таксама пав!нен быу быць сталым жыхаром горада i прынесщ прысягу ЦЭ5^ i гораду. Здаушы паспяхова экзамен, чалядннс пасля абрання j? майстры таксама пав!нен быу зрабщь "пачаетунак", або "каляцыю" для ycix членау цэха i унесц! прадугледжаны статутам уступны узнос.

Астатнюю катэгорыю членау цэха складал! вучн! ("хлопцы"). Тэрмш вучнёуства складау 3—5 гадоу, на ирацягу як!х вучн! вельм! прыгнятал!ся.

Дзейнасць цэха i кожнага яго члена рэгламентавалася п!сьмовым статутам. У !м расп!свауся парадак навучання, найму вучняу i чалядшкау, пераход з разраду вучняу у чаляднш i далей у майстры, аднос!ны з^нутры цэха, адносшы цэха да рамесшкау, як!я не уступил у цэх (т. зв. "оартачоу"), сувяз! цэха з гарадсюм самак!-раваннем. Статуты рэгламентавал! таксама вытворчую даейнасць майстроу цэха, патрабавал! ад ix вырабляць предметы высокая якасц! i трльк! свайго рамяства, забаранял! скупаць вырабы для

375

перепродажу на рынку, пераманьваць чалядшказ? i вучняу з шшых цэхау, Яны ахоувал! таксама гарадсю рынак ад канкурэнтау. Статуты бьш нашраваны як супраць "партачоу" щ "пакутншаУ **, так i супраць прыезджых рамесшкау i купцоу", яюм дазвалялася гандля-ваць на рынках горада тольк! ташм! таварам!, яюя не выраблялюя мясцовым! цзхамь

Але не заусёды статутныя патрабаванш выконвалюя. У магют-ращих KHirax Магшёва, Брэста, Полацка, Гародш i шшых гарадоу маецца шмат sanicay аб ишраванш то адным, то друпм майстрам цэхавых забарон. Асноуным! прычьшам! канфл1ктау был} пару-шэнн! забароны выконваць работы у сёлах, маёнтках феадалау, пераманьванне чалядн1кау, абыход рэгламентацьй адносна коль-касц! вучня^ i чалядншау, адмова ад уплаты узноса)? у каеу.

Цэх! не спрыяя! {нтарэсам заможнай части майстроу. Яны былг защкауленыя у пашырэнн! збыту прадукцьп i л!квщацы1 цэхавых забарон. Але асно^ная частка майстро^ моцна трымалася за цэхавую арган!зацыю i у* яе нормах шукала гарантию для вытворчасц! i продая^¹ ceaix вырабау.

Важную ролю у жыцц! рамесн!кау цэхау адыгрывал! розныя с!мвалы (скрыню, харугвы i 1нш.). На пасяджэннях i сходах чле-нау цэха абавязкова выстаулял} цэхавую скрыню — "куфар** як ciMBan калектыунай адказнасц! ycix членау цэха, ix супольнасщ. На сходах вырашалюя розныя пытанн} вытворчасц], выб1рал!ся майст-ры, nicap, казначэй — "ключнш** вд "екарбнис". Трэба адзначыць, што кожны цэх з'яуляуся таксама асобным узброеным атрадам i у выпадку пагрозы гораду выступау на яго абарону.

Рост рамяства садзейн!чау разв!ццю гандлёвай дзейнасщ. У буйных гарадах тарп наладжвалЬя двойчы, у невял1к!х парадах i мяс-тэчках — раз у тыдзень. У перадсвяточныя дт, асабл!ва напя-рэдадн! Каляд, Вял1кадня або Масленщы у буйных гарадах арга-н1зоувалюя к!рмашы, як!Я магл! цягнуцца некальк! дзён. Парадак гандлю рэгааментава^ся Рад аи ц{ уладальн1кам горада - феадалам. Забаранялася ажыцця^ляць гандлёвыя здзелю за межам! рынка. За продаж таварау брауся пабор: з воза — "вазавое", з адз}нк} тавару — "памернае" (з меры зерня), за продаж галавы жывёлы — "пара-гавое" i 1НШ.

376

Гандлёвыя сувяз!, юнаваушыя у той час, звязвал! не тольк! горад з вёскам! i мястэчкам!, але i буйныя гарады пам!ж сабой. У Вщеб-ску набывал! тавары купцы з Полацка, Менска, Магшёва; на рынках Полацка прадавалгся тавары слуцщх раместка^; на таргах Менска — гарадзенскае i магшёускае мыла, слущая скуры i гар-барныя вырабы; у Бярзсц! гандлявал! купцы Слуцка, ГНнска, Менска. Пачынаючы з XVI ст., пастаянныя гандлёвыя сувяз{ шнавал! пам!ж Магшёвам, Менскам i Вщебскам, у Магшёу прыязджал! купцы з ycix буйнейшых гарадоу Беларусь

Вял1кую ролю у гандлёвых сувязях пам!ж беларусим! гарадам! адыгрывала закупка i продаж таварау, як!я прывозшюя з Pacii» Полыпчы, Турцьн i МалдавИ. 3 Pacii дасга^лялюя i прадавал1ся фугра, скуры, палотны, вырабы з тканш, абутак, кажух{, мыла i 1ншыя тавары, з Польшчы — сукно, палатно, жалеза, сталь, св!нец, медзь, волава, а таксама вьфабы з гэтых металау. Прадметы раско-шы — усходн!я ткан1ны, вырабы з золатал серабра завозЫся з Канстанщнопаля i МалдавИ.

У Paciro беларусюя купцы вывозш! буйным! партьюм} збожжа, сырыя i вырабленыя скуры — юхт, замшу, рамесшщоя вырабы з тканш, палатно, воск i шшыя тавары. Гэтыя ж тавары карыстал1ся попытам i на польсюм рынку. Туды таксама вывозш1ся буйным! партыям! тавары, закупленыя беларусшм! купцам! у гарадах Pacii. Замежныя гандлёвыя сувяз! сфарм!равал! давол! шматл1кае купецтва. Паводле даных мытных кшг Бярэсця, Гародн!, Вщебска за 1605 г. знешшм гандлем займал!ся каля 800 купцоу з 30 гарадоу Беларусь

Характерным сведчаннем прыкметнага разв]цдя гандлю была спецыял!зацыя сярод купецтва, якая паступова склалася у сярэдз!не XVII ст. У гэты час ужо адны купцы прадаваш скураныя, друпя — кушнерсмя, трэщя — футравыя, чацвёртыя — шавецк{я вырабы. Был! таксама купцы, я»оя гандлявал! жывёлай i зернем. I^xi купцоу у некаторых гарадах называл!ся брацтвам! (братчынам!). У той час купцам! л!чыл!ся толью тыя гандляры, ятя ездзш! прадаваць i купляць тавар больш за 10 вёрст ад свайго горада. "Перакупн!к1", "прасолы", paMecHiKi, як5я предавал! тавары на к!рмашах, купцам! не прызнавалюя i у купецюя таварыствы не уваходзш!. Цэх! i брац-твы ахоувал! манапольнае станов!шча мясцовага купецтва на ган-

37?

даль у горадзе, перавагу у набыцц! i продажы прывазных таварау", права пасрэдшцтва $ гандл! з шшаземным! купцам!, рэгулявал! парадак кутан i продажу, прыём у члены цэха i брацтва, адносшы пам!ж купцам!. Як i цэх! рамесшкау, купецюя брацтвы вял! таксама барацьбу з няцэхавым! гандлярам!, з усякага роду парушэнням! сваей манапол!!.

Пастаянная пагроза быць абрабаваным! на дарозе прымусша купцоу да стварэння кас узаемадапамог!. Таюя касы был! пры кулешах брацтвах у Магшёве, Слуцку i !ншых беларуеюх гарадах,

Адначасова з развщцём рамяства i гандяю у гарадах Беларус! разв!вал!ся крэдытная справа i л!хвярства. Для некаторых гарад-жан, асабл!ва купцоу", л!хвярства стала прафвс!яй. Атрымл!ваючы высок!я працэнты з даужнжоу, яны хутка багацел!.

Гандлёвыя сувяз! буйных гарадоу" Беларус! з гарадам! суседшх краш, а таксама унутры крашы садзейн!чал! стварэнню у" Беларус! разгалшаванай сетк! гандлёвых дарог. У першан палове XVII-ст. крынщы называюць больш як 20 буйных "шляхоу i гасц!нцау". Праз Гародню праходзша дарога, якая звязвала юрмашы Менска, Навагародка, Вельска i Варшавы. Дарога пам!ж Бярэсцем i Люб-л!нам звязвала гарады Л!твы i Беларус! з раёнам! цэнтральнай Польшчы i далей з Венгрыяй. Праз Вшьню, Полацк i Невель !шоу "вял!к1 маскоуск! гасщнец". Аналапчную ролю выконвау тракт, як! праходз!у праз Вщебск i Смоленск. Не менш развггай была сетка дарог, якая забяспечвала гандлёвыя сувяз! Беларус! з Украшай. Гснавала таксама мноства дарог мясцовага значэння.

Пры ^сёй разнастайнасц! унутраных i знешн!х гандлёвых шляхоу' у Беларус! у XIV — перщай палове XVII ст. яшчэ не склауся адз!ны )гнутраны рынак. Для гэтага не было н! эканам!чных, н! сацыяльных, таксама як i палпычных умоу. Перш за усе не было эканашчнай спецыял!зацьп раёнау, што паслабляла эканам!чныя сувяз! пам!ж асобным! тэрыторьим!.

Был! i шшыя прычыны, як!я адмоуна уплывал! на разв!ццё ганд-лю. Пастаяннай пагрозай для купецтва было самавольства магна-тау i шляхты. Нярэдка шляхц!чы фупам! гойсал! па дарогах i грабгл! купцоу, грамш! i разганял! юрмашы i тарп. Разбой i грабёж часта набывал! так! маштаб, што купцы асобных гарадоу вымуша-

378

ны был! звяртацца да караля з просьбай абаранщь ix ад нападау фвадалау. Сапрауднай трагедыяй для купцоу абарочвашся шмат-лшя войны, яюя праходзин па тэрыторьп Беларуси I без таго па-наваушая на дарогах шляхецка-магнацкае свавольства дасягала па-мера)? сапрауднай анархи. Напрыклад, у 1557 г. кароль Жыпмонт Аугуст П выдау указ, па яюм купещоя караваны мапн прасщь у рэгулярных войскау аховы ад "своволенства, мужобойетва рыцара^". Вялшм цяжарам на купещва клалюя пошлшныя грашовыя i натуральныя зборы. У тым выпадку, кал! тавар npaBraiyea праз крашу, купец абавязаны быу заплацщь поишну у 2—3 пунктах унутры KpaiHbi i ^ пункце выезду з яе. Пры прыбыцщ у горад ёя таксама павшен бы^ плащць за дазвол на продаж тавару. Акрамя таго, купцу даводзшася плащць пошлшы, устано^леныя феадалам! за праезд па збудаваных mi мастах, насыпах, а то i проста_saa праезд па дарозе, якая праходзша праз ix уладанн!. Асабл!ва пашыраны гэты вщ паборау бы^ у першай палове ХУП ст., кал! феадалы начал! будаваць маеты праз рэк1, насыпы праз балоты на гандлёвых шляхах, як!я звязвал! Оршу, В^цебск, Полацк, Л1ду, Навагародак, Нясв1ж з Вшьняй i пам!ж сабой. Гэтая своеасабл!вая "будаун!чая лЬсаманка" наказала, што важнай крын!цай даходу была гандлёвая дзейнасць гарадо^ БеларуЫ i яим безабароиным было купецгва перад феадалам!.

Сацыяльная структура i сктэма юравання гарадоу

Канцэнтрацыя ^ гарадах ажы^ленай рамесн!цкай i гандлёвай дзейнасщ садзейн!чала росту гарадскога насельн1цтва. У сярэдз!не ХУП ст. з 2,8—3 млн. жыхароу Беларус! у гарадах i мястэчках пражывала 350—400 тыс. чалавек, або 12—13%.

Выток! фарм!равання гарадскога насельн!цтва был» розным!: за кошт уцёкау прыгоиных сялян (асабл»ва з канца XVI ст.), евабод-ных сялян, перасялення у гарады феадалам! csaix сялян-рамесшка^. Не апошнюю ролю irpa^ натуральны рост насельшцгва, аднак час-тыя войны i масавыя зпщэм11 (асабл!ва у 1600—1603 гг.) да м\-н!муму зводзш} натуральны прирост.

Гарады Ыкнулгся кампенсаваць гэтыя страты за кошт новых пасяленцау, але гэтаму перашкаджала вярхоуная улада Вял1кага

379

княства Лггоускага. Вышэйшая адм1шстрацыя дала феадалам права пошуку у гарадах беглых сялян. У 30—40 гг. ХУЛ ст. за нявыда-чу уцекачо]? был! чатыры разы прыцягнуты да суда i падвергнуты значнаму штрафу магютраты Магшёва i Полацка. Неаднаразова папярэджвалюя Галоуным лггоусюм трибуналам жыхары Бярэсця, Оршы, Мсщслава i шшых гарадоу. Вось чаму бытаваушая у Заход-няй Еуропе прымаука "Гарадское паветра робщь чалавека свабод-ным" была мала ужытная сярод насельшцтва Беларусь

Большасць гараджан складаш бвларусы. Па падлжах псторыкау, у пачатку XVII ст. беларусы складаш да 80% колькасщ ycix гараджан. На усходзе i захадзе Беларус! этн1чны склад гарадсшга на-сельн!цтва icroTHa дапауняуся рускгм!, Л1тозщам1, я5фэям1, -паля-каш, укра!нщм1, латышам!, немцам! i татарам!, як!я складал! у гэты перыяд ад 20, а у некаторых гарадах — да 40% насельнщтва.

Разнастайным быу канфес!йны склад гараджан. Тут жыл! пра-васлауныя, католш!, ушяты, 1удзе1, мусульмане, кальв!н1сты i -ш-шыя, але пераважную колькасць складал! хрысц!яне.

Акрамя гаспадарча-эканам1чнай, гарады Беларус» выконвал! так-сама адмш1страцыйную функцыю, з'яуляючыся пал1тыка-адм1шст-рацыйным! цэнтрамь

Буйнейшыя па шлькасщ насельшцтва гарады был! адм1н1ст-рацыйным! цэнтрам! ваяводствау (Полацк, Вщебск, MarLney). Ся-рэдшм гарадам адводзшася роля цэнтрау паветау i староствау. Ма-лыя гарады i мястэчк! был! цэнтрам! валасцей, войтауствау i рэ-з!дэнцыям1 феадалау".

У гарадах дзейтчал! як стала, так i перыядычна розныя органы дзяржаунай улады. У Гародн1, Бярэсщ, Навагародку i {ншых гарадах на працягу усяго 1снавання Вялжага княства Л!тоускага пра-ходзш! вальныя соймы, у Менску i Навагародку адбывалюя па-сяджэнн! Галоунага лггоускага трыбунала. У шшых гарадах i мяс-тэчках скл! калюя павятовыя соймш шляхты, зб1рал1ся члены зем-сюх судоу. Касцёл i царква таксама размяшчал! у гарадах свой апарат к!равання. Прысутнасць феадалау, грамадзянск!х i царкоу-ных чыноун!кау унос!Л1 у быт мяшчан многа трывог i бяды. Сва-вольствы, як!я тварыла шляхта у час ceaix зборау, выкл!кал1 скарг! гараджан, але вярхоуныя улады пакщал! ix, як правша, без увап.

380

Гарады i мястэчю узшкал! як на дзяржауных вял!какняжац-так i нрыватнауласнщюх землях. У першай палове XVI ст. гарады, якгя падпарадкоувашся юрысдыкцш буйных магнатау, складал! больш 40% ycix гарадсих пасяленняу Беларусь Да лшу найбольш буйных прыватнауласнщюх гарадоу XVI — першай па-ловы XVII ст. адносшся Слуцк, Стары Быхау, Клецк, Копысь, Ту-рау, Шклоу i некаторыя шшыя. Значная колькасць малых гарадоу i мястэчак таксама был! падуладныя асобным феадалам. Да ix мож-на аднеещ Любчу, Новы Быхау, Петрыкау, Зэльву, Маладзечна, Смаргонь, Лагойск i шшыя.

Шлях! узжкнення прыватнаулаенщюх гарадоу i мястэчак был! розныя. У адных выпадках рэзщэнцыя магната абрастала кварталам! рамесшкау i гандляроу, якЬ абслугоувал! патрэбы уладаро^ замка i ix свпы. У друпх выпадках вял!какняжацкая улада, якой патрэбна была апора арыстакраты!, раздавала населения пункты у якасщ прыватнай уласнасщ. Некаторыя гарады i мястэчк! пера-ход31л! у прыватную уласнасць феадалау за дауп, ямя брау вялш князь для вядзення войнау i не мог тэрм!нова аддаць. Шэраг мяс-тэчкау спачатку был! прыватнауласнщшм!, паколью ysHJioii на мес-цы буйных фальваркау.

3 пачетку XVI ст. у многих вял!какняжацк5х гарадах Беларус! пачал! выдзяляцца абасобленыя адмшютрацыйныя кварталы, як!я знаходзшшя пад уладай прыватных особ (свецкага щ царюоунага феадала, прадстаун^ка вышэйшай адм1н!страцьи i шш.), або царк-вы, манастыра. На жыхароу так^х кварталау не распаусюджвалася судовая щ адм!н1страцыйная улада самога города. Так1я кварталы ui "слабоды" HacLrii назву "юрыдык".

Жыхары "юрыдык" вызвалял!ся ад платы падаткау у каралеус-кую казну. Гэтым! абстав[нам1 карысталюя ix уладальнж!, перацяг-ваючы пад сваю апеку мяшчан, яюя засялял! кварталы астатняй частк! горада. Падобны працэс наз!рауся у MHorix гарадах Беларус! на працягу XIV—^XVI стст. У першай палове XVII ст. ужо большая частка жыхароу Бярэсця, значная доля насельнщтва Магшёва, ГИнска, Гародн! i 1ншых гарадоу был! "юрыдычанамГ'.

Сярэдневяковы беларуси горад прадстауля)? сабой складаны комплекс сацыяльных адносш, яюя адлюстроувал! супрацьлегласщ

381

пам(ж розным! пластам! гарадскога насельшцтва. Найбольш абяз-доленай часткай гарадскога складу был! так званыя "люзныя лид»" i "гульцяР. Абодва тэрмшы значьин даведзеную да галечы i абеззямеленую частку сялянства. Вымушаныя памнуць сваю гас-падарку, яны шукаш прытулак у горадзе. Там яны выконваш роз-ныя камунальныя работы, служил! пры дамах багатай гарадской вярхушк!. Урад на працягу XV—XVI стст. прыняу больш дзесятка пастаноу, забараняушых пасяленне "гульцяеу" i "люзных людзей" у гарадах. Але гэтыя пастановы спынщь ix прыток у гарады не мапи. У пачатку XVII ст. колькасць "люзных людзей" у гарадах Беларус! даходзша ужо да адной трэщ ix насельшцтва.

Вярхушку гарадскога насельшцтва складала багатая частка ку-пецтва i рамеснщюя майстры. 1м належала уся улада у горадзе, У адносшах да ix у зашсах гарадск!х KHir заусёды ужывалюя тэрмшы "учц!вы", "славетны". У сярэдзше XVII ст. ix ужо называл! "панам!". Крышцы XVI — першай паловы XVII ст. утрымл1ваюць многа звес-так аб маёмасщ багатых гараджан. Так, мешчанш Гародн! МЛюв1ч паюнуу у 1540 г. свагм нашчадкам "зямлю айчызнаю", шин "адкуп-ныя", шмат жыта, ячменю, грэчю. Акрамя таге, гарадзенсю купец меу вялш "уезды дом", дзве каровы, шэсць агародау, яшчэ два дамы, каштоунасщ, наяуныя грошы, "крамы вял!к!я" у Вшьн! i Кракаве.

Прыведзены прыклад бы^ тыловым для характарыстыкд уплы-вовай вярхушк! беларускага горада. Багацц! купцоу i заможных рамесн1кау-майстроу забяспечвалюя як зямельнай уласнасцю, так i сродкам! таварнай вытворчасщ i нерухомасцю.

Уплывовы пласт гарадскога насельшцтва складал! таксама прад-crayHJKi ваенна-служылага саслоуя — баяры (асабл!ва у Полацку i Вщебску). Сярод гарадской вярхушк! была i шляхта, якая у маса-вым парадку перасялялася у гарады на працягу XVI — першай паловы XVII ст. У цэлым гарадск! патрыцыят у колькасных адно-cinax займау каля 25% усяго насельнщтва горада.

Найбольш шматл1кую групу гараджан складал i дробныя гандля-ры, радавыя рамесшк!, чалядн!к1, сем'1 рамесн!кау i гандляроу. Агульную колькасць сярэдняга слоя гараджан можна вызначыць у межах 40—^50% yeix жыхароу, ул1чваючы, што частку ix складала таксама духавенства, чыны урадавай адмш1страцьн i шшыя.

382

Стаць паунапрауным жыхаром города мог далека не южны. Пасля падачы заявы кандидат у гараджане падвяргауся выпраба-вальнаму тэрм!ну ад аднаго года i больш. У Полацку i Вщебску гэты тэрмш быу самым працяглым i складау 3—4 гады. Акрамя выпрабавальнага тэрмщу пры прыёме 5? гараджане ушчвалюя таюя фактары, як маральныя звычю, здароуе, веравызнанне, адсугаасць у мшулым ганенняу за крымшальныя i грамадсюя злачынствы, наяунасць прафесп. Галоунай перашкодай пры прыёме у гараджане быу уступны узнос у гарадскую "скарбнщу" — значнай на той час грашовай сумы. Для купца щ рамесшка абавязковым было таксама мець у горадзе "аседласць", глн. маиетэрню щ яауку. Усе гэга рэзка абмяжоувала папауненне насельшцтва гарадоу, асуджала "люзных людаей" на бяспраунае {снаванне.

3 умацаваннем эканам!чнай рол4 гарадоу, ix грамадскага значэн-ня расло !мкненне гарадскога саслоуя пашырыць свае правы i прывше!, як!я, ахоувал! б яго ад самавольства феадалау. 3 эка-нам!чных i пал!тычных меркаванняу вярхоуная улада падгрым-л!вала гарады, пакольк! яны праз падатк! давал! значныя даходы казне, ffa гэтай аснове складауся своеасабл^вы саюз гарадоу з вяр-хо)?най уладай, як! выяв!уся у значным пашырэнн! права гарадоу на самашраванне.

Самак1раванне гарадоу Беларус! вяло свой пачагак яшчэ з часоу Старажытнарускай дзяржавы. У Полацку i Вщебску, як у Kieee i Ноугарадзе, yciM паунамоцтвам валодала гарадское веча. Яно зац-вярджала юраушкоу горада — "жужву", старшын, тысяцк!х, сот-н1кау i шшых прадстауннооу гарадской адмшстрацы!. Гзтыя тра-дыцьп захо^вал!ся i $ XTV—^XV етст., асабл^ва ва усходнебела-русюх гарадах. У канцы XV ст. у Вялж1м княстве Л!тоуск1м начало распаусюджвацца самак!раванне гарадоу на аснове так званага "магдэбургскага права". Пад гетым тэрмхнам падразумевауся узор прававых нормау, уласщвых феадальным гарадам Усходняй Гермашг, перанееены потым у Чахш, Венгрию, Польшчу i шшыя крашы. Трэба падкрэсл1ць, шго на тэрыгоры! Л1твы i Беларус! магдэбургскае права атрымала пэуныя змены. Яны тлумачылюя спецыф1кай мясцовых умоу, традыцый i звычак.

У 1390 г. права самак!равання было дадзена Брэсту. У 1391 г.

383

гэтае права атрымал! Вщебск i Маплёу, у 14% г. — Гродна. Да сярэдзшы XVII ст, яго атрымала большасць буйных гарадоу, амаль палова сярэдшх гарадоу Беларус!, у тым тку i тыя, што зна-ходзшся у прыватным уладанш. Як у прыватнауласшцюх, так i у вялшакняжацюх гарадах астэма самак!равання у прынцыпе была падобнай, хаця магнаты час ад часу 1мкнулюя ушчымщь правы гараджан. Да першай паловы XVII ст. з 17 беларусюх прыват-науласнщюх гарадоу 9 мел! самаюраванне.

Падараванне права самак!равання значна садзейжчала афарм-ленню сярэдняга гарадскога саслоуя — мяшчанства. Яно атрымала амаль усе вады мунщыпальных свабод, яюя ажыццяулял! органы гарадекога иравання.

Юраунщгва горадам на аснове магдэбургскага права здзяйеняу гарадск! магистрат, яю складауся з Рады i лавы. Члены Рады (рад-цы, райцы) i гарадскога суда (лау*н!к1) выб1ралюя выключна з за-можных гарадск!х вярхоу, радцы — штогод, лаун!К1 — на больш працяглы перыяд. Рада ажыццяуляла функцьп гарадской улады i суда па маёмасных i грамадзянск!х справах, лава судзша гараджан па крым!нальных справах.

Мапстрат узначальвау войт. Яму належала вышэйшая судовая i выканаучая улада у горадзе. Войт, як правша, прызначауся вял!к!м князем з л!ку буйных феадалау. Аднак был! i выключэнш. У 1559 г. мяшчане Оршы сам5 выбрал! войта. Тэты прэтэндэнт быу зацверджаны вялшм князем. У другой палове XVI — першай палове XVII ст. усе часцей войты выб5ралюя сам!м! гара-доканам!, а пасля зацвярджалюя каралём.

Войты не турбавал! сябе выкананнем ускладзеных на ix абавяз-каз^. Таму яны прызначал! сабе намесшка — лентвойта, на якога ускладауся паусядзённы нагляд за дзейнасцю маг1страта.

Наступную прыступку у гарадской iepapxii займал! бурм!стры, якжя выб1рал!ся з тку радцау. Радцы абавязаны был! са свайго асяроддзя выб!раць не менш 3—4 кандыдатау на пасаду бурмистра, з як!х войт горада аднаго зацвярджау. Асноуным абавяз-кюл бурм1стра^ было вядзенне пасяджэння мапстрата у якасц! старшын!. У ix кампетэнцьи был! таксама пытанн! кантролю за дзейнасцю камунальных служба^, выдаткау гарадской казны, на-

384

гладу за грамадеюм парадкам i г.д. На пасяджэнш лавы старшын-ствава^ войт.

Пасяджэнн! магистрата праходзш у" памяшканш ратушы, якая размяшчалася, як правша, у цэнтры горада. Як войт, так i бур-М1етры абавязаны был! прымаць рашэнн! тальк! пасля згоды jrcix радцау". Але войт i бурмютры часта нарушал! нормы гарадскога самамравання, аб чым сведчаць шматлшя скарг! гараджан вя-л!каму князю, а затым i каралю "на свавольства музкоу, яюя крыу~-ды i у"ц!ек! мяшчанам чыняць".

У адпаведнасц! з нормам! магдэбургскага права члены магют-рата, войт i бурм!стры ахоувалюя ад пасягальнщтва на ix жыццё, гонар i годнасць. Статуты гарадоу прадугледжвал! самыя суровыя пакаранш за ix абразу.

Членам! Рады магл! быць выбраны тольи законканароджаныя, заможныя мяшчане, як!я пражывал! у горадзе на працягу не менш 3—5 гадоу. Радавыя мяшчане рэдка пападал! у л!к **электау** ц! "ратманау", г.зн. кандыдатау на выбарныя пасады f мапстраце.

Жыхары горада у адпаведнасщ з правам мага» выносщь вотум недаверу i перавыб!раць ла5?н!кау, радцау або войта. Але вынясен-не вотуму было абстаулена шэрагам умоу, як!я перашкаджал! уплыву радавых мяшчан на вышэйшую шстанцыю гарадской улады.

Жыхары гарадо^, атрымаушы права на самак!раванне, вызва-лял!ся ад нясення феадальных пав!ннасцей, улады i суда дзяржау-най адмшютрацы!. Гэга давала !м магчымасць больш часу займац-ца непасрэдна сваей прафес!йнай дзейнасцю. Пав!ннасщ па рамон-ту замка, абарончых умацавання^ i шш. был! заменены грашовым! падаткам! — прыкладна 30 грошау л!тоускк з пляца, як гэга мела месца у Нясв!жы у 1529 г. За пэтыя грошы гарадск!я улады наймал! спецыяльных землякопау, валмейсцера^, каменшчыкау i !ншых ра-бочых, яюя пастаянна сачыл! за станам гарадск!х умацаванняу. Тольк! у выпадку неабходнасц» аднесщ "паркан" (замкавую сцяну) на новае месца, ц! пры прарыве дамбы - "грэбл!" усе жыхары горада пав!нны был! з'яуляцца як на "гвалт". Пры зборах падатка^ бедным i жабракам рабшася ск!дка: яны выплачвал! свой узнос у растэрм!ноуку.

Так!м чынам, с!стэма гарадскога самак!равання, якая склалася

>3 Зак 82 385

на Беларуси у XIV — першай палове XVII ст., паходзша з еаелоуна-карпаратыунай сгстэмы, якая была народжана развщцём феадаль-нага грамадства.

Аргатзацыя абароны гарадоу Беларус!

Згодна са статутам горада кожны уладальнж дома навшен бь$ мець уласную зброю: ручнщу, порах, кул! i з'яуляцца на пункт збору апалчэння па сигналу "гарадскога бубна". Той, хто не набы-ва^ збро!, спачатку штрафавау'ся на адну капу лпоуЪюх грошау. Затым вырашалася пытанне аб знаходжанн! мешчанша у горадзе. Хто пазтуся на збор апалчэння, плащу магистрату штраф у 12 грошау.

Усе жыхары горада i пасля атрымання магдэбургскага права несл! ахоуную i абаронную павшнасц!. Яны прымал! удзел у ваенных аглядах — "пошсах" i вучэннях — "муштрах". Штогод усе дарослае мужчынскае насельшцтва удзельтчала у сгралковых спаборн1цтвах на прыз "караля курка". Яны праводзшся ва урачы-стых абстав1нах у "цыхаузе" (вызначаным месцы для стральбы). У лшу першай страляушай чацвёрк! был! KipayHiKi горада (войт, бурмютры i камендант крзпасщ ц{ замка). Той, чыя куля нападала у сярэдз1ну мшэн{, абвяшчауся на увесь год "каралём курка". Ва урачыстых абстав{нах пераможцу уручауся аксам!тавы пояс з ся-рэбраным! пласщнкам!, затым яго 1мя у ратушы затсвалася у маг1сграцкую KHiry, што вызваляла апошняга ад падаткау. 3 гэтага дня "кароль" назначауся на год наглядчыкам "цыхауза".

Усе гарады Беларус! мел! свае апалчэнне. Яно складалася з пал-шу (у буйных гарадах — з некальк!х палкоу), яюя дзялшся на coTHi, а сотш — на дзесятю. МеуЪя свой камандны cacTaj? у асобах палкоун!кау, сотшкау, паусотн1кау, дзесятн1кау. Vcix ix прызначау MaricTpar. Рамесшшая i гандлярскгя цэх! таксама мел! свае ваенныя арган!зацы! i уключал1ся у склад соцень. Усе апалчэнцы павшны был! мець халодную ц! агнястрэльную зброю.

Спачатку гараджане насш! зброю з сабою, наваг у м!рны час. Пасля яе стал! захоуваць у спецыяльных "цыхаузах". Зброя мяш-чан не выкарыстоувалася гарн!зонам1 замкау. Уладальн!к няспрау-най збро! штрафавауся на чатыры калы л!тоуск!х грошау. У час

386

абароны горада у ваенных дзеяннях павшны был! удзельшчаць не талью сам! жыхары, але i прыезджыя людз! са сва!м! слугам!.

Акрамя звычайных nonieay", праводзшся яшчэ генеральныя, на як!х прысупнчал! старасты, каменданты замкау i войты. Генераль-ныя попюы завяршалюя, як правша, стрелковым! спаборшцтвам!. У некаторых гарадах з пачатку лета кожную нядзелю i па святах аргашзоувалюя трэшроук! па стральбе. Трое лепшых стралшу у якасщ узнагароды на адзш год вызвалялюя ад чынша i ycix гарад-ск!х павшнасцей, не у^гнчваючы каштоуных прызоу ад мапстрата.

У складзе гарадскога апалчэння у некаторых гарадах мелюя ат-рады кавалеры!. Яна складалася з заможных гараджан-купцоу, цэхм1страу i сотн1кау.

Акрамя апалчэння, у некаторых гарадах мелюя атрады так званых "гарадск!х выбранцау". Яны наб5рал!ся добраахвотна з мяш-чан, як!я несл! пастаянную ваенную службу, але не кщал! csaix асноуных заняткау рамяством ui гандлем. Гэтае вайсковае фар-м!раванне не уваходзша у склад рэгулярнага гарнгзона i было пад-началена маг5страту. Выбранещоя атрады фарм1равалюя з розных людзей, у тым Л1ку i з гарадской беднаты. У адрозненне ад астатн}х гарадман яны рэгулярна муштравал1ся пад к1раун!цтвам прафеайнага ваеннага — паручшка. Узброены яны был! у асноу-ным мушкетам!.

Гарадское апалчэнне выступала пад агульным сцягам — харуг-ваю мапстрата. Палю i corai мел! свае сцяг! i прапарцы. Мелюя таксама свае трубачы i барабаншчык!.

У буйных гарадах выраблялюя практычна усе в!ды халоднай i агнястрэльнай збро!: был! свае "людвюарш", дзе адл!валюя гарма-ты, мел!ся парахавыя майстэрн!.

За будаушчым! i рамонтным! работам! на абарончых збудаван-нях сачыла маг!страцкая кам!с!я з трох чалавек, якая стварала неаб-ходны запас матэрыялау для бягучага ц! грунтоунага рамонту. Ус!м! работам! к!равау "валмайстар". За агульным станам умацаванняу валмайстару дапамагал! сачыць "дазорцы". Яны был! абавязаны не менш аднаго разу на тыдзень абыходз!ць i аглядаць валы, больверн! i брамы i дакладаць валмайстру, а адошн! — камендашу горада.

Сша i магутнасць горада таго часу грунтавалася не тольк! на яго

387

умацаваннях i узброеным мяшчанстве. Не мешпую ролю адыгры-вала забяспечанасць гараджан на выпадак асады прав!янтам i ва-дою. Аснову прав!янту складала збожжа. Хлеб зб!рол! у" асобным складзе — "пров!янтхоузе". Кожная сям'я прапарцыянальна коль-касц! члена^ здавала сюды штогод пэуную колькасць збожжа, не ул!чваючы улаеных запасау, яки! знаходзшся дома. Ведол! гарад-ск1м хлебосхов!шчом, сочыл! за станам зерня спецыяльна прызна-чаныя мопстратом "прав!янтмейсцеры". Вясной запасы хлеба абнаулялюя: стары хлеб предавал! i на выручаныя грошы куплял! новы,

Ва умовах ваеннай пагрозы хлебны недатыкальны запас города зал!чвауся, як i уся жыунасць, у разрад "амушцый". Ва ycix брамах горада пшьна сачыш, каб з яго не вывозшшя не тольк! порах, волава, сера i салетра, але таксама зерне, саланша i шшыя продукты харчавання.

Нормой зопасу пров1янту на одного чалавеко л5чыуся запас, дае-татковы вытрымаць осаду працягласцю у год. Толью но так1х умовах прымал! у гарады шляхту з чэляддзю, мяшчан {ншых гарадоу цг сялян, як1я 6emi ад войны. Тых, хто не меу необходной колькасц! пров{янту, з горада выгонял!. Выключэнне складал! "люда! убопя" — калек!, адз!ноюя старыя i шш., як!я знаходзшся но утрымонш гарадской казны.

У поунай адпаведнасц! з нормам! могдэбургского права у городах зохоуволюя правшы супрацьпажарнай бяспек!. У сярздневяко-вым городзе добра ведал!, што такое спусташальны пожор. Тому магистраты гарадоу прымал! i здзяйснял! постановы, нак!раваныя но умацаванне супрацьпажарнай бяспею, асабл!ва ва умовах военного чосу. У могютратох был! выбарныя посады двух ц! трох "стражн!коу ад агню", як!я мел! пад сва!м взглядам пэуныя участк! горадо. 1м был! падпарадкаваны спецыяльныя памочнш-"ком!н-н!к!" — кам!норы, як!я сачыл! за станам комшау у дамах гараджан, брамох, кузнях i соладоунях. Кал! улодолыик печо^ не выконвау шструкцый "стражшка ад агню", яго штрафавол!. У час, спрыяль-ны для пажарау, па горадзе хадзш! "кл!кушы", як!я налам!нал! гараджанам про неабходнасць засцерагацца од пажору. Кожны гас-падар повшен бы^ трымаць у двары вял!кую бочку з водою. Акра-

388

мя таго, у горадзе мел!ся пры вуглавых дамах драбшы, як!я можна было хутка зняць на выпадак пажару. У час пажару было забароне-на з'яуляцда на месца здарэння з пустым! рукам!. Прыбягал! з бумаком, сякерай альбо вядром. Агонь абавязаны был! тушыць усе. Тых, хто ух!ляуся ад барацьбы з пажарам, гнал! сшай ц! б!зуном. Выключэннем был! пажары у час аблог!, кал! мужчыны, што зна-ходзшся на абарончым вале, не мел! права пакщаць свае месцы. У час аблог! пажар абавязаны был! тушыць жанчыны.

Кал! пажар пачынауся з-за недагляду уладальшкау дамоу, яны карал 1ся штрафам у 10 коп грошау, або шасщмесячным зняволен-нем у астрозе. Наумыеных падпальшчыкау, згодна з артыкулам! магдэбургскага права, карал! жудаснай смерцю — палии жывым!.

Кожную нядзелю мапстрат праводз!у агляд сунрацьпажарнага !нвентару. За адсутнасць ! няспраунасць яго — вшоуныя бязлггасна штрафавал!ся. У горадзе пастаянна даяжурыла дазорная варта. Яе па чарзе выдзялял! палк! гарадскога апалчэння.

У гарадах Беларус! дзейн!чал! стропя правшы супрацьпажарнай бяспек!. Уладальншам крам забаранялася насщь агонь па вул!цы. У 10 гадз!н вечара усе жыхары павшны был! гас!ць агонь. Тым, хто займауся рамяством, дазвалялася пасля 10 гадзш вечара карыетац-ца святлом тольк! ад каганцру ! свечак. У карчмах гаспадары абавязаны был! таксама тушыць святло ! выпрауляць наведвальшкау пасля 10 гадзш. У !ншым выпадку уладальн}к плащу штраф па аднаму злотаму за чалавека, а п'янщ адпраулял! у астрог! назаутра цэлы дзень прымушал! працаваць на вале або на грэбл!.

У сувяз! з вайною у гарадах прымалюя меры i па барацьбе з эпщэм!чным! захворванням!. Для гэтага у брамах гарадоу выстау-лял!ся спецыяльныя вартаун!к!. Яны пав!нны был! не пускаць у горад чужых людзей, а ад мясцовых жыхароу, што вяртал!ся у горад, дазнацца у прысутнасц! каменданта, куцы яны ездз!л! ! праз як!я мясцовасц! ехал!.' Кал! выяулялася, што шлях пралягау праз заражаныя эп!дэм!ям! мясцовасц!, так!х людзей у горад не пускал!.

Добра адладжаная с!стэма абароны гарадоу Беларус! дазваляла 1М вытрымл!ваць працяглыя аеады, што станоуча уздзейн!чала на ход ваенных дзеянняу у час шматлшх войнау.

389

ЛЕКЦЫЯ 24

РЭЛ1Г1ЯI ЦАРКВА НА БЕЛАРУС1 У XIII—XVI стст,

Правасяауе у палтыцы вялшас князёу.
Распаусюджванне i npaeuiei катаящызму у ВКЛ.
Рэфармацыя.
Контррэфармацыя. Дзегтасгр* езушау на Беларусь

Праваслауе у пал1тыцы вял!к1х князёу

Да канца ХП ст. у Еуропе склалгся дзве вял!шя, выразна разме-жаваныя рэлтйныя зоны: усходняя, праваслауна-в!зантыйская, i заходняя, рымска-каталщкая, южная са сваей щэалопяй i культу-рай. Мяжа памЪк ш\ праходзша па Заходняму Бугу. Беларусь з прычыны свайго геапалггычнага становшча апынулася на памеж-жы двух хрысщянсшх веравызнанняу, двух света^ — усходне- i заходнеславянскага — i стала месцам сустрэчы, сутыкнення i узае-мадзеяння гэтых цывш!зацый. Тэта вызначыла яе шмат у чым ушкальнае пстарычнае станов!шча у Еуропе, абумовша 1вдыв1-дуальнасць яе духо^най культуры i канфесШную своеасабл!васць, наклала асабшвы адб!так на ментал!тэт нашага народа. Вагаючыся пам!ж Захадам i Усходам i не з'яуляючыся прыхшьнай ш да таго, н! да другога, яна займала "цэнтрысцкую" паз!цыю, незвычайную i для Захаду i для Усходу, i стварыла свае арыпнальныя нацыяналь-ныя кашто^насщ.

Суаднос1ны розных хрысц!янскк плыняу на Benapyci у розныя пстарычныя перыяды мянял(ся. У XI-—XII етст. яна стала амаль цалкам праваслаунай, i яе нацыянальна-культурнае разв!ццё прахо-дзша пад дабратворным уплывам ^льтуры В{заиты1, якая зна-ходзшася тады на больш высоюм узроун{ у, параунанн! з заходнееу-рапейскай. 3 другой паловы ХП1 ст. за духоуны уплыу на бела-pycKix землях пачау змагацца катал1щс1 касцёл. У другой палове XVI ст. ВКЛ апынулася перад выбарам — працяг старажытнай вЬантыйска-усходнеславянскай традыцьп ц! зварот да Захаду.

Крэуская ун!я парушыла манапол!ю праваслаунай царквы f духоуным жыццё Беларусь Збл1жэнне з катал!цкай Польшчай, пбель В1зантыйскай 1мперьп у 1453 г. i аслабленне уплыву канстан-

390

цшопальскага патрыярхату, канфрантацыя княства з Масквой пры-вял! да узмацнення сувязяу беларуск!х зямель з заходшм катшцклм свегам, да больш актыунага уключэння ix у агульнаеурапейск! палггычны i культурны працэс. У канцы XTV — еярэдзше XVI ст., нягледзячы на пашьфэнне сферы уплыву каташцызму, тон у гра-мадсюм жыцщ, щэалогн, культуры задавала праваслауная^щрква, а усходне- i заходнехрысцдянсюя заплывы ураунаважваш адзш адна-гоГПасля Любл1нскай ynii ix супрацьстиянне дасягае апагею i pay-навага cui схшяецца на карысць каталщкага Захаду.

Балансаванне Беларус! пам!Ж Усходам i Захадам вызначыла не-абходнасць пошуку кампрам!сау i зрабша жывучай щэю царюуна-рэшпйнай ynii. Менавгеа тут была рэал!завана щэя скасавання пад-зелу I ^змацнення хрысц!янства праз яднанне, якая выношвалася не адно стагоддзе шраушкаш праваслаунай i катал!цкай цэрквау. З'явшася ун!яцгва — неадназначны па ceaix вын!ках феномен бела-рускай г1сторы{.

Вял1каму княству Лггоускаму з моманту яго утварэння быу уласщвы нацыяналыш-рэл!гшны дуал!зм. Жамойты i Л!тва спа-вядал! язычн{цтва. Асноуным веравызнаннем усходнеславянскага насельн1цтва было праваслауе. Язычн1цкая .Штва i праваслауная Русь м!рна сугснавал! пад уладай вял1юх князёу. Стваральнш новай дзяржавы, застаючыся "паганцамГ' у душы, па пал!тычных мерка-ваннях з лёпсасцю мянял! старых багоу на новага, балансуючы пам!ж усходшм i заходн!м хрысц!янствам i язычшцтвам. У 1246 г, прыняу "веру хрысцынскую з Усходу з ятогшг ceaim боярам!" М1ндо^г. Перамена веры, вщаць, была умовай абрання яго князем у праваслаунай Наваградскай зямл!. Вывучау "навук! руск1я" на Ва-лын», у 1254 г. хрысщуся у праваслауе i наваг стау манахам Вой-шалк. Ён заснавау каля Наваградка Лаурышауск! манастыр, як! пав!нен быу стаць аплотам праваслаунай хрысц1ян1зацы1 Л1твы. Аднак бурл1вае жыццё, пгго прымушала мяняць расу на зброю, i раптоуная пбель не дал! здзейсн1ць гэтую задуму i пераадояець нацыяльна-рзл1пйны дуал1зм дзяржавы. Праваслауными был! боль-шасць баяр пры Гедым1навым двары, а сам князь с!мпатызавау хрысц}янству. Альгерд яшчэ у маладосщ прадпрыняу першы крок Да праваслауя, а незадоуга да смерщ прыняу гэгу веру. Нейю час яе

391

спавядау i Вггаут. Праект саюза княства з Масквой прадугледжвау пераход у праваслауе Ягайлы. Цесна зрошчаная з уеходнесла-вянск!м! "pycKiMi" этжчным! асабл!васцям1 вера, называючыся "рускай", садзейшчала славяшзацьп правячай дынастьп. Надзён-ныя штарэсы усе больш падштурхоуваш да хрысщянскага свету i flrroycKix баяр. У 80-я гады XIV ст., да Крэускай унн, было давол! рэальным хрышчэнне Ливы у праваслауе i завяршэнне распачатага стагоддзем раней працэсу яе славяшзацш. Гэга магао зус»м шакш павярнуць лес усходняга славянства. Аднак перспектыва пераутва-рэння княства у выкл ючна славянскую дзяржаву з дзяржаунаи пра* васлаунай царквой не была рэатзавана. Наступствы выбару, зроб-ленага Ягайлам на карысць каталщтва у 1385 г., у поунай меры адчул! яго пераемнш у XV ст., кал! канфшкт памш Вялшм кня-ствам Л1тоуск1м i Вялшм княствам Маскоусюм стау набываць не толыа пал1тычную, але i рэл!пйную афарбоуку.

Праваслауе умацоувала пазщьп вял!юх л!тоуск1Х князёу на бела-руска-укра1нск1х землях, з'яулялася крышцай сшы ix дзяржавы, уздымала ix аутарытэт у Пауночна-Усходняй Pyci. Таму першыя княз! падтрымл1вал1 i апекавал! праваслауную царкву. За кошт ix падараванняу яна павял«чвала свае багацц! — земм, залежных ся-лян, умацоувала свае пазщьй, узводзша новыя цэрквы i манастыры i да канца XIV ст. не толыа манапольна панавала у духоуным жыцц! Беларус!, але i пашырала уъяыу у Летуве.

Тэрыторыя Беларус! уваходзша у склад enapxifi, urro склалюя яшчэ у старажытньм часы: Полацкай, Тураускай i часткова Сма-ленскай i Уладз1М1ра-Брэсцкай. Яны К1равалюя ешскапам! i аб'яд-ноувал!ся у К1еускую мгграполно, падпарадкаваную Канстанц!-нопальскаму натрыярхату. У канцы ХШ — сярэдз!не XV ст. яна фариальт заставалася адз!най для княства i Пауночна-Усходняй Pyci. Пасля переезду м1трапал1та епачатку ва Уладз1м1р, а потым у Маскву i падтрымк! !м аб'яднальных пачынанняу маскоуск!х князёу, вял1юя лггоуск1Я княз! дамагаюцца ад Канстанщнопаля прыз-^начэння асобнага М1трапал1та для сваей дзяржавы. Пачынаючы з Вщеня, яны 1мкнуцца зрабщь праваслауную царкву княства самас-тойнай. У 1317 г. з дазволу патрыярха была заснавана Л{тоуская М1трапол1я з рэзщэнцыяй у Наваградку. Ей падпарадкоувал1ся По-

392

лацкая i Турауская enapxii. Гэга спрыяла нейтрал1зацьп царкоуна-палггычнага уплыву Масшускай дзяржавы на усходнеславянсюх землях княства i узмацняла пазщьп Гедымша i яго наступншау ва Усхцдняй Еуропе. У 1415 г. Впаут дамогся ад ешскапау «эыбару мгграпалгга без згоды патрыярха.

Мгграпалггы i ешскапы прызначалЬя вялшм князем. Вярх! пра-васлаунага духавенства у асноуным паходзип з мяшчаи, зрэдку з дробнай i сярэдняй шляхты. Акрамя царкоуных, у ix не было шшых уладанняу, таму яны не мел! такой вялшай рол!» як каталндая б!скупы, большасць як!х паходзша з магнацк!х сем'яу". Тольк! з другой чвэрц! XVI ст. праваслауныя ешскапы i м1трапал!ты пачал! аб!рацца з Л1тв1нскай знац!. У XIV — ^XV стст. сярод царкоуных iepapxay значную частку складал! грэш i балгары, прысланыя з Канстанщнопаля. У XV ст. !м был} уласщвыя моцныя утяцмя тэндэнцьп, нак!раваныя на пераадоленне расколу у хрысщянстве.

На пачатку XVI ст. большая частка насельн1итва Беларус! спавя-дала праваслауе. Шэсць праваслауных храмау было тады у Гародн!, 7 — у Полацку, 10 — у Наваградку, 12 — у Шнеку. У Вшьт i яе ваколщах было каля 20 цэрквау, палову насельн!цгва стал!цы складал! праваслауныя лггвщы. Праваслауная царква Беларус! уяу-ляла вял!кую

Распаусюджванне i прывше! катал!цызму у ВКЛ

Спробы крыжакоу усталяваць катал!цызм на л!тоуск1х землях у XIII — сярэдзше XIV ст. поспеху не мел». Каб выб!ць у ix рэ-Л1пйную зброю, якой прыкрывалася агрэс!я, згадз!уся прыняць катал!цтва М1ндоуг i ва узнагароду за гэта у 1253 г. атрымау ад Папы Рымскага карону. Але саюз з Рымам не спраудиу надзей л1тоускага караля i ён адрокся ад хрысц!янства наогул. Гедым1н у надзе! спышць крыжацк! нащск абяцау Папе хрысцщь Л1тву па заходняму абраду. Так^я захады был{ рызыкоуным! — магл! вык-Л1каць апаз!цыю прыхшьн!кау язычшцтва i праваслауных "pyci-нау", шш i здарылася пры Гедым5не.

У канцы XIV ст. пад нацюкам Ватыкана, як{ баяуся ператварэн-ня княства у магутны праваслауны бастыён Усходняй Еуропы i страты сваей патэнцыяльнай паствы, ПолыачадддалаЯгайлу кара-

393

леускую кароиу у абмен на акатая1чванне Лггвы, а у перспектыве — i усходнеславянсюх зямель. Кал! непрыманне хрышчэння з рук крыжакоу было справай прынцыпу, -го каташцызм з Польшчы, зда-валася, не хавау у сабе небяспею. Крэуская ун!я рэзка змянша рэлнчйную спуацыю у ВКЛ. Яна паюнула насельшцтву Беларуси свабоду належаць да сваей веры, але у праваслаунай царквы кня-ства з'яв}уся сур'ёзны канкурэнт.

Гэга форма хрысщянскай panirii падыходзша юруючым шлам княства ва умовах узмацнення сувязей з Польшчай. Яна прадухшяла ас1мшяцыю лггоускай знащ у маслве праваслаунай Pyci, садаейшчала яе кансалщацы!. Дзяржава, усе гаспадары якой, пачынаючы з Ягай-лы, 6bmi католнсаш, перадае заходняй царкве вял1к!я надзелы зямл!, сщ>ыяе заснаванню манаск!Х ордэнау, касцёлау i кляштарау, стыму-люе пераход у гзту веру лпоусмх i славянскк феадалау.

У 1387 г. был! утвораны Вшенская епарХ1я, упада якой ахапша амаль усю Беларусь, i сем каталщюх парафш, у тым л\ку тры — на ррыторьп Benapyci: у Крэве (цяпер Смаргонск! раён), Абольцах (Талачынск! раён), Гайне (Лагойск! раён). Спачатку епарх]я падпа-радкоувалася Папе, з 1415 г. — прымасу польскай катал щкай царквы apxienicKany гнёзненскаму. У канцы XIV ст. у Вялшм княстве Л1тоуск{м !снавала 12 касцёлау, з ix шэсць — на Беларус! (у Быст-рыцы, Гародн}, Лщзе, Наваградку i шш.), у 1430 г. — 27 касцёлау, у тым Л1ку 12 — на Беларусь

У XIV—XV стст. заснаваны усяго чатыры катал!цк1Я бюкуп-ствы: KieycKae, Луцкае (уваходзша i Берасцейская зямля), Жмудс-кае i В1ленскае. Enapxii падзялялюя на дэканаты, апошн!я — на парафИ. Б1скупау выб!рал1 кап!тулы (саветы вышэйшага духавен-ства) enapxii. Першым! б{скупам1 был! паляк!, з пачатку XVI ст. усе б!скупы — прадстаунш вышэйшай знац! Вял1кага княства Лггоу-скага. Магнацкае паходжанне давала !м магчымасць дадаткова уплываць на дзяржауныя справы. У катал щкай царкве княства у XVI ст. служши выключна мясцовыя ураджэнцы. Па сацыяльных матывах паз!цьй магнатау i вярхоу катал1цкай царквы у Вялшм княстве Лггоуск{м супадал!.

Вял1к1я лггоусюя княз! (з 1386 г. католш) апякал! катал1цкую царкву. Дзяржауныя улады стварал! для яе прывшеяванае стано-

394

в!шча. Паводле прывшея Ягайлы ад 22 лютага 1387 г. катал!цкая царква атрымала поуны 1мун1тэт у ceaix маёнтках у фшансавых i судовых пытаннях, вызвалялася ад дзяржауных падаткау i па-В1ннасцяу, а насельшцтва маёнткау трапляла у поуную залежнасць ад царквы. Дыскрымшацыйныя артыкулы Гарадзельскага прывшея 1413 г. стварал! у феадалау защкауленасць у пераходзе у каталщгва. Пры актыуным садзейтчанш вярхоунай улады на беларуоих землях замацавалюя манастыры каталщкага Ордэиа францысканцау' (Лада, Наваградак, Ашмяны — канец XTV ст.), бернардзщцау (Гародня — 1494 г., Полацк — 1498 г., Браслау — 1504 г.), ауЧусцшцау (Быстры-ца — 1390 г., Бярэсце — пачатак XV ст.).

Др сярэдзшы XV ст, Вшенекай enapxii належала 285 весок i 16 мястэчак, у яюх проживала каля 40 тыс. жыхароу, игго складала 1,5% усяго насельнщтва дзяржавы. 2/3 гэтай латыфунды! было на Беларусь За 1387—1550 гг. на тэрыторьн enapxii было заснавана 259 касцёлау", у тым л!ку 176 — на беларусюх землях, Касцёлы раз-мяшчал!ся пераважна на захадзе Беларус! па niwi Браслау—^Вг-лейка—Менск—Нясвгж—ГНнск, на усход ад яе был! талью у¹ Полац-ку, В1цебску, Абольцах i Слуцку. Тзк1м чынам, да сярэдз!ны XVI сх катал1цкая царква пры падтрымцы вялшх князёу i феадалау-като-лгкау замацавалася на сучасных пауночна-заходн1х беларусих землях i у Л1тве. 19 каташщих парафШ у той час юнавал]' у Гарадзенсюм павеце, 20 — у Наваградск1м, 16 — у Менсюм, 15 — у Вау"кавысюм, 7 — у Слон1мсим. Гэга сша разгарнула акты^ную дзейнасць па акатал!чванню паганцау, а таксама праваслаунага насельшцтва Бела-pyci. Яна пры5?носша у Вял{кае княства Лто^скае элементы польская i пераважна заходнееурапейскан культуры. Таю уплыу адыгра^ горную ролю у разв!цц! грамадска-пал!тычнай думю, культавага i аба-роннага дошвдства, музыю, пашырэнн! асветы.

Катал1цкае хрышчэнне л1тоуцау, пазбав!ушае праваслауе надзе! на ролю пануючай panirii у княстве, не ушчамляла правоу праваслаунага насельнщтва i царквы. Аднак, пашлью феадалы-кагол1Ю агрымал! дадатковыя лрывше!, то у параунанш з mi становшча ix праваслауных брато^ адносна пагоршылася. Асабл1вы сацыяльна-палЬычны статус касцёла, ператварэнне яго у буйнога землеу-ласн!ка, закранал! {нтарэсы беларускага сялянства, мяшчанства,

395

праваслаунай духоунай iepapxii. Прыняцце правячым! колам! ката-лщызму як дзяржаунай рэл1гп абвастрыла этнарзмпйныя адно-ешы, пашлью бопьшасць усходнеславянскага насельшцтва спавя-дала праваслауе. Дыскрымшацыя праваслауных з канца XIV ст. начала раздз!раць унутранае адзшства княства i стала крынщай шэрагу канфл1ктау: грамадзянская вайна 30-х гадо^ XV ст., выступление М.Глшскага, прамаскоусюя Hacrpoi частю феадалау. Ягайла, Вггаут, Свщрыгайла, Аляксандр хацел] залагодз!ць ан-таган!зм пам!ж праваслауным i катал!цк!м насельн!цтвам пры да-памозе ywi. Аднак праваслауныя княствы не падтрымал! Фла-рэнщйскай ynii 1439 г.

Пракатал1цкая рэл!г1йная пал!тыка аказалася недальнабачнай i пацярпела крах. Урад унос!ць у яе ютотныя карэктывы. У 1432 i 1434 гг. ён здымае эканам!чныя абмежаванн! для праваслаунай знащ, з канца XV ст. пачынае уцягваць яе у палЬычную эл!ту дзяржавы, а у 1563 г. пО)щасцю зфауноу^вае ^ правах праваслауную шляхту з каталщкай. ^^-

Праваслауная царква j? першай палове XVI ст. па-ранейшаму займала трывалыя пазщьп $ Вял1кш княстве Л]тоуск1М, на усей тэрыторы} Беларус!, а усходн!я раёны заставалюя сферай яе мана-польнага заплыву. У канцы XV — першай палове XVI ст. быу прыняты шэраг дзяржауных актау, як5я замацоувал! яе правы i ранейшыя прывше!. У XVI ст. князь абвясщу аб скл1канн1 царкоу-ных саборау. Вялисакняжацкая улада умешвалася ва 5?заемаадно-С1ны царквы i праваслауных феадалау, рэтулюючы гэтыя аднос!ны на карысць першай. У супрацьстаянш праваслауя i каталщтва на землях Вял1*кага княства Л1тоускага j? першай палове XVI ст. скла-лася ра^навага сш.

Значнае месца у рэл1гШнай пал!тыцы вял1какняжацкай уяады адводзшася планам ymi праваслаунай i каталщкай цэрквау пад эгщай рымскай курыг. Пытанне гэта узтмалася Ягайлам, Вггаутам, Св1дрыгайлам. Нарэшце, у 1439 г. на Фларэнцшсюм саборы цар-коуна-рзл1г1йная ун!я была аб'яулена. Аднак падтрымш з боку пра-васлаунага насельн!цтва княства яна не атрымала i была фактычна правалена. У канцы XV — пачатку XVI ст. вялшм князем Аляк-сандрам з дапамогай смаленскага ешскапа [ос!фа Балгарынов1ча,

396

як! у 1500 г. заняу кафедру м!трапал!та, был! зроблены спробы узнавщь ун1ю. Але яны аказалгся няудалымк Аж да стварэння Рэчы Паспалггай вялжакняжаща урад не узтмау больш пыгання аб цар-коуна-рэя!г!йнай унн.

Неаднастайнасць рэл!гШнага складу насельшцтва Вялшага кня-ства Лггоускага i неабходнасць л!чыцца з мясцовым! феодалам! i розным! царкоуным! аргашзацыям! вызначьип верацяршмую па-л!тыку вярхоунай улады. Пераемн!к! Алякеандра Жыпмонт I Стары i Жыпмонт II Аугуст, кал! апынулюя у цяжюм унутры- i знешнепалпычным станов!шчы, пайшл! на стварэнне рэл!пйнай талерантнасц! у Вял!к!м княстве Л1тоуск!м. Пры Жыпмонце I у дзяржаве з'явшаея каля 90 новых праваслауных храмау. У Вшьн! было 15 цэрквау i 14 касцёлау, у Наваградку на адз!н касцёл прыходзшася 10 цэрквау, у Полацмм i В!цебск!м паветах было тольк! па адным касцёле. У 1563 г. Жыпмонт II выдау у Вшьш прывшей (пацверджаны на Гарадзенсим сойме 1568 г.), як! адмя-няу усе абмежаванн! на рэл!г!йнай глебе Гарадзельскага прыв!лея i тым самым замацавау "шляхецкую" талерантнасць у пэуных сацы-яльных межах.

Так!м чынам, 20—60-я гады XVI ст. адрозн!вал!ся ад папя-рэдняга стагоддзя i сваей рзл!пйвай верацярп!масцю (як ва-прамкам дзяржаунай пал!тык1). Сюды сцякалюя ад рашгШных ганенняу катал'щкай i праваслаунай цэрква^ мнопя вальнадумцы з шшых кра!н: руск!я еращк! Феадос!й Касы, АрцемШ, Вас!ян i ix паплечшк!, вядомыя прагрэс!уным1 поглядам! медык!-1тальянцы Д.Бляндрата i С.С!мон!, швейцарац 1.Гаслер i шш. Верацярп!масць стварыла спрыяльную глебу для распаусюджвання гуман!стычных 1дэй i Рэфармацьй, якая часткова аслабша i катал!цтва, i праваслауе.

<<< < Предыдущая 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 1819 / 3819 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 > Следующая >>>

Соседние файлы в предмете [НЕСОРТИРОВАННОЕ]

#
16.11.2019140.29 Кб9психология планы семинаров РГФ.doc
#
14.04.2015112.21 Кб59Психология тест1.docx
#
27.09.2019643.18 Кб41Психология управления 5 модуль 20-50.docx
#
14.04.201533.66 Кб168психология-группа.docx
#
14.04.2015181.25 Кб12Психолого-педагогич.2 к. ХГФ.doc
#
12.09.20191.67 Mб15ПСТОРЫЯ БЕЛАРУС1.docx
#
26.11.2019509.95 Кб4птица-феникс.doc
#
28.04.20192.33 Mб38Пугачева УМК 2.doc
#
28.04.2019797.18 Кб6Пугачева УМК 3.doc
#
30.08.201924.58 Кб7пьянство и алкоголизм как соц девиация.docx
#
14.04.20154.81 Mб652РАБ ТЕТРАДЬ.doc