Берасцейская зямля

У пачатку XII ст. Глеб Усясяашвгч у сваей пал]тьщы пашырэння тэрыторьн Менскага княства на заходшм намрунку, верагодна, пад-начал(у сабе земл! верхняга Панямоння. Аднак у вышку карнага паходу Манамаха 1116 г. стращу тут свае пазщьн. 3 гэтай стратай Менск не мог зм}рыцца. У тащшчаусюх звестках, паводле яюх у 1И9 г. Глеб разам з палачанам! "паки начал воевать области Вла­димировых детей, Новгородскую и Смоленскую ", бачыцца указан­ие на спробу менскага князя вярнуць нёманск!я земл!, у прыват-насщ, Наваградскую, якая належала камусьщ з "дзяцей Уладз{м}ра-вых". На жаль, крынщы не паведамляюць пра вынш гэтага паходу.

На параунальна невял!кай тэрыторьн старажытнай Гродзеншчы-ны у XII ст. было шмат гарадоу: Наваградак, Гарадзен (Гародня), Ваукавыск, Услон1м, CeionaH, Турыйск. Хоць летап1С ix упершыню называв тольи у XII —XIII стст., але, паводле даных археалогЛ, яны ^Hiioii значка раней - у X — XI стст.

У пачатку XII - пачатку XV ст. у басейне сярэдняга Немана юнавала Гарадзенскае княства з цэнтрам-крэпасцю Гарадзен. Яно, згодна з адной канцэпцыяй, у XII ст. знаходзшася у васальнай залежнасш ад Юева, а у адпаведнасц! з другой - не падпарадкоува-лася адмшютрацьн Kieea, а выступала з im у сумесных паходах раунапрауным ваенным саюзн!кам. Гарадзен, як л»чылася раней, адыгрывау ролю сталщы у гэтай зямл!. М. Ермалов!ч выказвау альтэрнаты)шую думку, што галоуным горадам у XII—XIII стет. тут быу Наваградак, яго князь меу значэнне вял1кага князя для гэтага рэг!ёна. Выгаднае геаграф{чнае станов!шча ( выхад у Бал-тыйскае мора па Немане, яго прыток! звязваш з басейнам! Заход-няй Дзв1ны, Прыпяц!, Дняпра) спрыяла хуткаму эканам1чнаму i культуризму развщцю княства.

Пытанне аб паходжанш Гарадзенскага княства, яго ricropHi i месцы у сютэме 1ншых усходнеславянск!х дзяржауных утварэнняу яшчэ недастатюова даследавана. Скупыя радк! летапюау паведамля­юць толыи асобныя факты дзейнасц! князёу гарадзенскай дынас­ты! - нашчадкау малодшага сына Яраслава Мудрага Irapa Яраслав-1ча, звязаных пераважна з Валынню.

Першая згадка пра гарадзенскага князя аднос!цца да 1116 г.

132

«Том же лете Володимер (Манатах) отда дщерь свою Огафью за Всеволодка». Усеваладка - тэта праунук Яраслава Мудрага, унук Irapa Лраслав1ча, сын валынскага князя Давида 1гарав1ча. У дадзе-ным летатсным паведамленж няма указания, што гэга князь га-радзенскь Аднак праз 12 гадоу у 1128 г. "Всеволодка из Городна" удзельшчае у паходзе на Полацк, у 1132 г. - на Лггву.

Як апынууся Усеваладка на зямл i прынёманскай, тады як яго баць-ка i дзед валодал! Валынню, а дзед наваг да канщ жыцця быу на чале Смаленска — гэга яшчэ не высветлена. Вщаць, ён атрымау яе ад вял1кага юеускага князя Уладз!м1ра Манамаха у якасщ пасага АгафЧ -{нтарэсы дзяржавы, якая распадалася, патрабаваш узмацнення пау-ночна-заходн!х рубяжоу. Тэты шлюб - сведчанне значнай рол! Гарад-зенскага княства у пал{тычных аднос1нах Усходняй езфопы,

Княетва да слрэдз}ны XIII ст. праводзша яуную пракдеуекую палггыку. Усеваладка i яго нашчадк! прынял! актыуны удзел ва узмацненн! вял!какняжацкай улады. "Знешняя пал1тыка" Гарадзен-скга княства была зарыентавана тады на Kiey.

У 1128 г. вялм «ieycKi князь Мсщслау Уладз1м1рав1ч арган»зо-увае паход на Полацкую зямлю. Адну са стратэг!чных аперацый у гэтым паходзе выконвау Усеваладка Ддвыдав}ч. У летап1сным па-ведамленн! пра тэты паход гарадзенск!я С1лы названы на трэщм месцы пасля Тураускага i Валынскага княствау. Значыць, Гарадзен-скае княства уяуляла сабой значную вайсюова-палпычную аданку у сютэме шшых усходнесяавянск!Х дзяржау. В1давочна, што Гарад-зен - стольны горад Усеваладк!. Аднак крынщы маучаць аб часе яго заснавання.

У 1132 г. гарадзенская дружына удзельн^чала у вял!к!м паходзе на .Штву, арган!заваным тым жа Мсщславам: "Ходи Мьстисдав на Литву с сынъми своими и с Олговичи и с Всеволодом Городеньс-ким и пожгоша я, а сами ся расхорониша, а киян тогда много побиша Литва, не втягли бо бяху с князем, но последи ыдяху по нем особе". Як у паходзе на Полацк, гарадзенсш князь таксама выступав у рол! саюзшка Kieea. Супраць каго быу нак!раваны паход 1132 г., летапЬ не паведамляе. Магчыма гэга была спроба адсунуць межы Pyci на поунач ад Гародн1, у таюм выпадку марш­рут пралягау у бок рак! B'mii.

133

Пасля паведамлення пра смерць Усевал ада Гарадзенскага у 1141 г. наступныя звестк! леташсу расказваюць пра актыуны удзел яго еыноу Барыса, Глеба i Мсщслава у шматлшх вайсковых мерапры-емствах Юева, у барацьбе розных прэтэндэнтау за вялжакняжацк! стол. У 1141 г. Барыс i Глеб удзельшчаюць у беспаспяховым паход-зе Kieycicara князя Усевалада Ольгав1ча на Гашч. Гэты ж князь наладжвае шлюбы дачок нябожчыка Усеваладк!: адну аддае за чар-шгаускага князя Уладз1м{ра Давыдав1ча, другую — за тураускага князя Юрыя Яраслав1ча. Гэтыя шлюбы, вщаць, ставил перад сабой палпычную мэту — умацаваць сувяз» Гародш, больш цесна звязаць штарэсы гродзенскай дынастьн з шшым! руск»м! княствамк

Гарадзенсыя Усеваладкав1чы t пазней пастаянна знаходзяцца у фарватары пал1тык! вялшх KieycKix князёу. У 1150- 1151 гг. Барыс са сва!м атрадам прымау удзел у барацьбе Гзяслава Мсцюлавав1ча за вял!какняжацк1 пасад. Гарадзенская дружына удзельн!чала у аб-лозе Юева, а пасля узяцця горада праслсдавал! палк! аднаго з га-лоуных прэтэндэнтау на трон — растова-суздалъскага князя Юрыя Даугарукага. Пры бл^жэйшым пераемн1ку 1зяслава Мец1слав!ча Раещславе Мсщслав!чу Гародня утрымл!валася у сферы палпыч-най актыунасц! к!еускага князя. У 1167 г. па загаду Расцюлава палк! з MHortx зямель сабралюя ля Канева, каб засцерагчы ад не-бяспем палавецк!х нападау купецк!я караваны на Грэчаск1М i За-лозным шляхах. Сюды з'яв$уся i "Глеб Городеньский".

Пасля смерц^ Расщслава вял!какняжацк1 Kiej?CKi стол заняу Мсцюлау 1зяслав1ч. Мяркуючы па паведамленнях 1пац'еускага ле-Tanicy, у яго был} бл!зк{я аднос!ны з Усеваладкав!чам1, як!я аказвал! яму дапамогу у барацьбе за Юеу. У паходзе, 'аргашзаваным гэтым князем у 1170 г. на полауцау, удзельн!чау малодшы з гарадзенсюх Усеваладкав1чау - Мсцюлау.

Вздаць, пад уплывам змены абстав1н гарадзенская дружына пры-няла удзел у паходзе Андрэя Багалюбскага на Kiey, нак!раваным еупраць Мсцюлава 1зяслав1ча. Горад захап1л{ i разрабавал]. Мсщелау вымушаны быу пак1нуць трон, хаця барацьбу за яго не спын1у, i вярнууея на Валынь. У 1174 г. гарадзенск!я узброеныя сшы удзельн!чал» у новым паходзе Андрэя Багалюбскага на Kiey. Хто з мясцовых князёу хадз!у у Падняпроуе, летап1с не паведам-

134

ляе. Гарадзенск1я княз!, таксама як полацюя, тураусшя, пенсия, названы у множным Л1ку. Хутчэй за усе гэта быу Мсцделау Уеева-ладкав!ч. Старэйшыя браты да гэтага часу ужо, напэуна, не жылк

Са скупых летапюных радооу мы не можам даведацца, ui сяд-зел] усе нашчадю Усеваладю у Гародш, утвараючы свайго роду трыумв!рат, щ мел! свае уласныя гарадю i уцзелы. Можна да-пусцщь, што пасля 1169 г., кал» Барыс i Глеб зшкаюць са старонак летапгсау i выступав адзш Мсщсла^, старэйшыя браты ужо па-мёрль Магчыма i шшае: малодшы Mcuicnay быу яшчэ пры жыцц{ аднаго щ абодвух братоу к!раун1ком знешнепал1тычных акцый кня-ства i узначальва^ далёк!я паходы, звязаныя з барацьбой за Kiey.

У 1184 г. Мсц1Слау хадз5у на полауцау разам з вял!к!м князем Святаславам Усеваладав^чам. У гэтым i 1ншых паходах аб'яднаных дружын на полауцау гарадзенск!я палю разам з валынск!м1, галщк!м!, пераяслауск!м1, чарн5гауск1м1 i П1нск1мг, абараняючы пауд-нёвыя межы Pyci, адстойвал! агульныя усходнеславянск{я {нтарэсы.

Па меркаванню А.В. Салауёва, Мсщслава "городеньского" мае на увазе "Слова аб палку 1гаравым". Тут ён названы побач з ва-лынск1м князем Раманам Мсц1слав1чам, як! шмат i паспяхова вая-вау з яцвягам! i лггвой. Абодва княз! выступаюць у "Слове" выраз-н!кам! агульнарусюх {нтарэсау. Anoumi водгук пра жыццё Гарад-зеншчыны у XII ст., магчыма, знайшоу^ адлюстраванне таксама у "Слове". Смуткам адгукнулася у тутэйшых краях папбель нашчад-ка славутага Усяслава, полацкага i гарадзенскага князя 1зяслава Васшькав1ча, як! быу "литовскимимечами прибит". "Унылы гало-си, пониче веселье, трубы трубят городеньскии", - nicay невядо-мы аутар у канцы XII ст. На думку А.В. Салауёва i М.М. Варошна, сумненш, што выказваюцца наконт лакал}зацьп усяго, што звязана з тэрм!нам "городеньски" (князь, дружына i г.д.) на тэрыторьн бе-ларускага Панямоння, не маюць пад сабой падста^.

Укра1нсю л»нгвют i л1таратар Я.А. Пауленка выказау нядауна новую eepciw аутарства i месцазнаходжання "Слова". На яго дум­ку, славуты помн1к старажытнай усходнеславянскай л1таратуры з'яуляецца не чым шшым, як письмом... гарадзенскага князя 1эяс-лава Васшькав1ча. 3 Гал1ча гэты князь nima сва!м братам Брачысла-ву i Усеваладу у Гародню: "Не лучше ли нам будет, братья... ". У

135

гэтьш шсьме аутар расказвае аб сваей бггве i паражэнш ад лпвы: "...сам под бранными щитами на кровавой траве прибит литовс­кими мечами". У гэтым пгсьме Ьяслау Васшькав}ч задаецца пы-таннем, што прывяло да такога гшачэунага стану i княства Полац-кае, i усю Русь? Тольш пра сваю б5тву з л {твой гарадзенск! князь гаворыць у трэцяй асобе (такая форма апавядання добра вядома у литературных творах). Сутыкнуушыся з грозным ворагам - лггвой, Ьяслау Вас1лькав1ч к часу напюання "Слова" вымушаны быу эм$г-рыраваць у Гал1ч, адкуль i niiua свае шсьмо брагам, прычым шсьмо не першае, як вышкае з тэксту паэмы. Што ж датычыць меецазна-ходжання гэтага помшка, то, на думку Я.А .Пауленю, да таго, як папасщ у рук( зб1ральшка старажытнасцей графа Mycim - Пушки­на, ён захоувауся у Гродне. Больш таго, адзшы cnic "Слова", выяу-лены у канцы XVIII ст., быу, як адзначае гюторык К.Ф. Калайдов1ч, "писан в лист белорусским почерком ",

Усе гэтыя летапюныя паведамленн! распавядаюць пра гарад-зенсих князёу I дружыну. Пра сам горад летапюец упершыню рас-казау у 1183 г. вядомай фразай: "Городень погоре весь и церкви каменыя от блистания молнии и шибения грома". Так1м чынам, наваг скупыя нататк! летапюау паказваюць, што аддаленае на су-межжы Гарадзенскае княства меяа цесныя сувяз! з вегагняй Русею i адыгрывала адметную ролю у яе ricropbii.

Аднак пытанне аб правамернасц! аднясення да Гродна нёманс-кага усяго, што у п!сьмовых крын!цах мае назву гарадзенскага (войска вд князь), зноу узня^ М.Ермалов1ч у сва!м даследавант "Старажытная Беларусь". Летап^сныя звестк», на яго думку, даюць падставы лакашзаваць Гарадзенскае княства бл!жэй да Турава, Шнека ц{ Чаршгава, чым да Гародш. Хугчэй за ycf уекрашнае княства> як!м магло быть Гарадзенскае (на Немане), у перыяд раз-дробленасц! трымалася б далей ад м1жусобных сварак, як(я яму шчога, акрам я дарэмнай страты cin, не прынесл! бы. Нельга, заува-жае аутар, тольк! на аснове назвы "гарадзеньск!" упэунена атая-самляць каго- небудзь з гарадзенск1м князем. У той час было няма-ла населеных пунктау з назвай Гарадзен щ Гародна. М. Ермалов!ч Л1чыць пытанне аб месцазнаходжанн! Гарадзенскага княства праб-лематычным i наваг не упэунены, што яно абавязкова было на

136

тэрыторьп Беларусь Але пасля доупх навуковых спрэчак i археала-Нчных адкрыцця^ апошшх дзесящгоддзяу з гэтым! сумненням! цяжка пагадзщца. Але дзе б Hi знаходзшася гэта княства^яно пры-мала актыуны удзел у падзеях 20—80-х гадоу XII ст, Заслугоувае у"вап выраз "гарадзенсмя кюш", што можа указваць на наяунаець удзелау у гэтым княстве. Тамм жа паказальным з'яу"ляецца i тое, што у 1м замацавалася дынастыя Усеваладкав^чау. Гэта можа свед-чыць аб высокай етупеш палггычнай самастойнасщ княства,

Пачатая у канцы X - пачатку XI ст. барацьба Kieyeidx князёу з яцвягам! i лггвой, якш жьин i на тэрыторьн Гродзеншчыны, была працягнута у XII—XIII стст. гал!цка- валынсюм! князяmj. Пад И12 г. у "Аповесц! м$нулых гадоу" гаворыцца пра паход на яцвягау валынскага князя Яраслава Святаполкав1ча. Акрамя таго, у Лаурэн-ц'еуск1м летал ice пад 1113 г. паведамляецца наступнае: "Ходи Ярослав, сын светополч, на ятвягы и победи я ". Пауторы ваенных паходау¹ у яцвяжск!я земл$ свечаць пра тое, што перамоп русюх князёу тут не был} трывалымь

1пац'еуск! летапю паведамляе пра паход вальшскага князя Рама-на Мсц1слав1ча на яцвягау у 1196 г.:" Тое же зимы ходи Роман Мстиславич на ятвягы отомъщиватъся: бяхоть бо воевали во­лость его. И тако Роман вниде в землю их, они же не могучи стати противу силе его и бежаиш во свои тверди, а Роман пожог волость их отомъстився, возвратися во свояси...", шшых даных пра барацьбу князя Рамана з яцвягам! летап1С не прыводз»ць, але сцвярджае, што ваявау ён шмат.

Пачынаючы з княжання Рамана Мсщслашча, Гал1цка-Валынская Русь з'яуляецца па сутнасщ асноунай сшай, якая вядзе барацы^ з Литвой i яцвягамь Спробы к!еускага князя Святаполка Усеваладав1ча i яго наступн{ка Рурыка Расщслав1ча працягваць актыуную палпъц^ у яцвяжсшх i Л1тоуск1х землях аказал!ся беспаспяховымь Больш таго, зараз ужо дружыны яцвягау i лггвы усе часцей робяць набег} на заселеныя славянам! старажытнарусюя земл!. Адз1н з таюх пазшдау адбыуся у 1205 г.: "Литва же и ятвезе воеваху и повоева же Ту-рийск и около Комова, оли до Червеня и бишася у ворот Червенс-ких". Яцвяп у саюзе з лггвой напал! тады .на Валынскую зямлю, бшюя ля самых Чэрвеньсюх варот. "Беда бо бе в земле Володимер-

137

emeu от всевания Литовьского и ятвяжъского ", - паведамляе ле-ташсец. Хаця у 1219 г. памйк лггоусюм! князям! i Галщка-Валынс-кай зямлМ было заключена Mipnae пагадненне, л1тх>уска-яцвяжск1я паходы i напады не спыншея. Руск1я дружыны, у сваю чаргу, ход-зяць у Яцвяпю i Лггву, г. зн. у беларускае Панямонне.

Асабл»вага напалу барацьба з iMi дасягнула пры гал!цка-ва-лышшм княз! Данше Раманав!чу. У 1227 г. ён разграшу яцвягау, "повоевавших Берестье", у 1235 г. зноу хадз!у на яцвягау праз Бярэеце.

У 1248, 1253 i 1258 гг. Дашла i Васшька Раманав!чы сумесна з польск!м{ князям! ажыццявин тры вял1Еая паходы супраць яцвягау. Зямля ix была моцна епустошана i часткова падпарадкавана галщ-ка-валынск!м i мазавецк!м князям. Яцвяп абяцал! Данше "работе быти " I "городы раубити в земле своей ", а таксами плащць дашну. Так5м чынам, земл! Гродзеншчыны у ХЩ ст. пападаюць у сферу уплыву Галщка-Валынскага княства. У другой палове XIII ст. уз-мацняецца нащск на яцвягау з боку нямецкгх крыжакоу.

Пюьмовыя крын!цы аддаюць дан!ну мужнасц! яцвяжсмх вояу, адзначаюць доблесць ix ваяушчых правадыроу. Здольнасць яцвягау на працягу некальк^х стагоддзяу супрацьстаяць нацюку значна пе-раузыходзячых па cine прац{ун{кау не магла не выюикаць паваг! сучасн!кау да гэтага вольналюб1вага i гордага народа.

3 сярэдз!ны XIII ст. звестк! пра яцвягау у русюх летатсах абры-ваюцца. 3 паведамлення^ польсюх i нямецкгх хран1сгау вядома, што у канцы XIII ст. яцвяп был! канчаткова заваяваны крыжакам!. У 1283 г. апошш незалежны яцвяжск! ноб!ль Скурдо, пак^нуушы радз1му, пайшоу са сва!м атрадам у Л}тву. Яцвяжская тэрыторыя была цалкам епустошана, а насельн1цтва ц{ зшшчана, ц! пераселе-на у еуседн!Я зеши (Л1тву, Полыичу, Панямонне). У хугюм часе яцвяг! зн!каюць са старонак ricropHi. У 1пац'еусим летап1се ёсць паведамленне аб пасяленш у 1276 г. вялшм Л1то^сюм князем Трод-зенам у вакол!цах Гародш i Слошма прусау, што шукал! паратунку ад нямецк!х рыцарау. Польскг фшолаг Я. Астржэмбсю, спасылаю-чыся на даследаванш гаворак л!тоускага насельн!цтва некаторых раёнау Панямоння, бачыць у лггоуцах Слон}мшчыны не нашчадкау прусау, а нашчадкау яцвяжск!х перасяленцау.

138

У XIII ст. 1пац'еуск1 легаше зафшсавау асобных князёу у Наваг-радку (1235), Ваукавыску (1256), Свшлачы (1256), магчыма, у Сло-н!ме (1281). Значыць, гэтыя гарады з'яулягнся цэшрам! асобных удзелау. Леташсы не зарэпстравал! шводнага выпадку мЬкуеобнай барацьбы ix князёу.

У 1235 г. упершыню прыгадваецца наваградск! князь 1зяслау, а у 1252 (1253) г. у горадзе адбываецца каранацыя Медоуга. У наступ-ным годзе у летатсе прыгадваецца "зямля Новагародская"^ што сведчьщь пра юнаванне самастойнага княства. Выгаднае геапаль тычнае становшча зрабша яго ядром новага этапа дзяржаваутва-рэння на Беларусь

3 сярэдзшы XIII ст. пачынаецца новы перыяд псторьи Грод-зеншчыны, звязаны з утварэннем Вялшага княства Лггоускага, Рускага i Жамойцкага. Дашнуючую ролю у жыцш Панямоння i усей Беларуси стау адыгрываць Наваградак, як! у 40-ыя гады на пэуны час вырвауся з-пад палпычнага прыцягнення Валын! i стау цэнтрам аб'яднання балта-славянсюх зямель у адзшай дзяр-жаве.

Берасцейская зямля з галоуным! гарадам! Бярэсце, Кобрын, Ка-мянец, Мельник, Драг{чын, Вельск расюнулася па абодва бак{ За-ходнягя Буга i уяуляла сабой пал^тычна адз$ную воласць. Яна мела выключна важнае з пункту гледжання развщця м!жнароднага ганд-лю геаграф1чнае станов!шча. У Пабужжы перакрыжоувалюя не-калыа важных гандлёвых шляхоу, па яюх ажыццяуляуся таварааб-мен пам!ж Тураускай, Юеускай, Гал1цка-Валынскай, Чарн1га^скай i шшым( землям! i Заходняй Еуропай. Асабл1васцю Берасцейскай зямл! з'яулялася пол1этн1чнасць яе насельн5цтва. У IX—XIII стст. яна займала прамежкавае становшча пам!ж асноуным! землям! дрыгав!чоу, валынян, мазаушан, яцвягау i была зонай ix узаемадзе-яння. Знаходзячыся у сферы геапалгеычных {нтарэсау адразу не-кальк!Х моцных племянных саюзау i княствау, Берасцейшчына н!кол1 не выступала як незалежнае самастойнае пал5тычнае аб'ад-нанне. У XI—XIII стст. тут сутыкалюя 1нтарэсы юеуск}х, турауск!х, niHCKix, mihckjx, гал{цка-валынск1х, а з пачатку XIV ст. i князёу ВКЛ з 1нтарэсам1 польск!х феадалау. У канцы XI — першай палове XII ст. Берасцейская зямля уваходзша у склад Тураускага княства,

139

залежнага ад Kieea, а з еярэдзшы XII ст. трывала ^вайшла у сферу уплыву Валынскага княства,

Горад Бярэсце узтк на мяжы X—XI стст. на мысе при упадзенш Мухауца у Заходш Буг як паграшчная крэпасць i апорны пункт славянскай (дрыгавщкай) калашзацьм навакольнай тэрыторыь

ГПсьмовыя паведамленш XI—XIII стст. пра Брэст адрозшваюцца кароткасцю i адрывачнасцю, адсутнасцю паслядоунага i с1стэматыч-нага выкладання падзей. Прычьшай слабага адлюстравання у летап-icax псторы! Бярэсця паслужьша яго аддаленае размяшчэнне ад ста-ражытных леташсных цэнтрау, невялшя памеры i нязначная вага у агульнай сштэме старажытных pycKix i беларусюх гарадоу, сканцэн-траванне палггычных падзей у шшых раёнах старажытнай Pyci. Таму мнопя падзе! у жыцщ Бярэсця можна зразумець тольм у агульным уеходнеславянск1м кантэксце. Памежнае становявча Бярэсця пры-водз1ць да таго, што з самага пачап^ сваей псторьн ён стау аб'ектам заваё)?шцюх нападау з ретных бакоу. Вщаць, на апошн!м этапе ба-рацьбы Святаполш i Яраслааа Бярэсце было занята палякаш. Каб вярнуць яго, Яраслау у 1020 г. робщь паход на гэты горад, але змог вызвал 1ць яго тольк! у 1043 г.

Бярэсце не адносвда да л!ку буйных гарадоу. Тым не менш яно бьшо тыловым для свайго часу гарадск!м паселипчам, адм!Н1Стра-цыйным, гандлёва-рамесным, абарончым, культурным i рэлшйным цэнтрам прылягаючых тэрыторый, цэнтрам славянск5х пасяленняу значндга рэпёна. Яго размяшчэнне на пагран^ччы, на важных стра-тэг1чных рубяжах i ажыуленых водных шляхах прыводз!ла да таго, што горад часта аказвауся у зоне пастаянных эканамтчных i ваен-ных канфл!ктау суседа{х народау. Па узроуню сацыяльна-эканам»ч-нага развщця i pcaii для навакольных тэрыторый ён быу у стане быць ст^цай самастойнага княства, i старажытнарусюя летапюы неаднаразова паведамлял! пра спробы мясцовага насельшцтва да такога выдзялення (1101, 1102, 1146, 1204, 1289). I тольк! 1снаванне моцных суседшх Тураускага i Гал1цка-Валынскага княства^ не за-щкауленых у выдзяленн! з ix складу Бярэсця, не дазволин яму атрымаць самастойнасць.

Пастановай Любечскага з'езда 1097 г., як! урэгулявау тэрытары-яльныя спрэчк! князёу, Бярэсце было замацавана за

140

князем Святаполкам 1зяслав1чам "яко князем туровсюш ".

Аднак Любечск! дагавор тут жа быу парушаны. Уладз!мгрск{ князь Давьщ 1гарав1ч стау намауляць Святаполку bRoiaBiny на кня­зя Васшьку: "увидишь, займет города твои Туров, и Пинск, и Бере-стье, и Пагорину, и тебя убьёт, яко и брата ти убил Ярополка ". Апанаваны сумненням! i паверыушы так рэальна намаляваным пат-розам, Святаполк загадау схапщь Васшьку i асляпщь. Кал» ж княз! запатрабавал! у Святаполка адказу за гэтыя дзеянш, ён спаслауся на сведчанне Давыда. Абураныя кшш пазбавш Давыда уладз1м1рс-кага прастола, а ад Святаполка запатрабаваш пакараць яго. Давыд, спасаючыся ад расплаты, уцёк да польскага караля Баляслава, про-сячы абароны i абяцаючы шчодрую узнагароду. Святаполк запатра-бавау ад Баляслава выдаць Давыда i у падмацаванне свайго патра-бавання нак!равауся з дружынай да Бярэсця. Тут i адбылася яго сустрэча з Баляславам. " И ста Святополк в граде, а ляхоее на Бузе, и сносися Святополк речью с ляхы... ".

У 1101 г. безудзельны у той час пляменшк Святаполка Яраслау вырашыу забяспечыць сябе "вотчынай" i заняу Бярэсце. Святаполк не пацярпеу такога свавольства i сам узначал!у паход на Яраслава, узяу Бярэсце, а непакорнага пляменн!ка cxaniy, закавау у кандалы, адвёз у Kiey i пасадз1у у "поруб", адкуль ён быу выпушчаны тольк! па просьбе {гуменау i баяр. Адпушчаны у наступным годзе, Ярас­лау зноу пачынае барацьбу за Пабужжа, аднак у хутюм часе зноу трапляе у рук! кЬускага князя. Заг!нуу ён у турме у тым жа 1102 г.

Гэты М113од паказвае, што Бярэсце уяуляла у той час значную каштоунасць для иеускага i тураускага князя. У спробе Яраслава, меушага асаб1стыя кантакты з прадстауншам! мясцовай феадапьнай вярхушю, якая {мкнулася да самастойнасщ, saxaniub удзел у Бярэсщ i Пабужжы, бачыцца першая спроба надаць Берасцейскай зямл! ста­тус асобнага княжацкага удзела. Аднак гэтым пажаданням не суджа-на было здзейсн!цца. Пасля смерщ Святаполка у 1113 г. Бярэсце разам з TypaycKiM княствам апынулася у падпарадкаванн! Уладз1м-ipa Манамаха.

Бярэсце упамшаецца таксама у 1140 i 1142 гг., кал! на KieycKJM прастоле уладарыл! чарн1гауск!я княз! Святаслав1чы. Каб зада-вол!ць прэтэнзп ceaix сваякоу i саюзн1кау, яны раздаюць im гарады

141

Турауекага княства — Клеще, Слуцк, Рдгачоу, Бярэсце. У склад гэта-га княства Бярэсце было вернута у 1146 г. тураусюм князем Вячас-лавам, сынам Манамаха.

Спыненне на тураусым стале мясцовай ды насты i 1зяслав!чау у 1113 г., пераход Турава у распараджэнне Манамахав!чау i частая змена князёу на KieyodM i тураусюм сталах у сярэдзше XII ст. аслабш Тураускае княства i паскорыл! яго распад. Тады ж Бярэсце перайшло да уладз1М1ра-валынск1Х князёу.

У тэты час выспел i усе умовы для выдзялення Берасцейскай зямл! у самастойнае княства. Аднак па суседству з магутным Галщка-Валынск1м княствам гэта было нерэальным. У другой палове XII ст. ей валодау Раман Мсщслав1ч, пасля пбел! якога у 1204 г. берасцяне зноу робяць спробу атрымаць незалежнасць. Аднак новыя валадары Валынскай зямл! не даюць 1м такой маг-чымасцк

У канцы ХП ст. польская феодалы спрабавал! захапщь Берасцей-шчыну. У И 79 i 1182 гг. князь Kasiiwip II, у 1210 г. Конрад Маза-ввцк! i Лёшка Кракауск! часова захапш! пабужсия земл!. У пачатку ХШ ст. Брэст з'яуляу"ся невял!им удзелам, як! знаходз{уся у зоне пагран!чных канфл1ктау.

Пачашчаюцца напады л1твы I яцвягау. У 1164 г. упершыню адз-начаны напад лггвы на Бярэсце. У 1227 i 1229 гг. пад городам "павоеваша ятвязи". Але галоунай небяспекай был! мангола-та-тарсюя орды Батыя. У пачатку XIV ст. Берасцейская зямля была уключана у склад ВКЛ. У 1566 г. на яе аснове створана Берасцейс-кае ваяводетва.

Беларуск!я гарады ^ складзе Смаленскага, Чарн1гаускага i К1еускага княствау

У VIII — IX стст. у верхи 1м Падняпроу} i Падзв1НН1, на землях смаленсюх крыв1чоу, яюя сфарм1равал!ся у вын!ку змяшэння сла­вян з мясцовым балцк!м насельнщтвам i был! бл!зк!м1 па паход-жанню да полацк!х крыв!чоу, сфарм!равалася Смаленскае кня­ства. Спачатку Смоленская зямля па разв!ццю адставала ад Полац-кай, аднак у другой палове XII ст. стала адным з самых значных княствау Pyci.

142

Галоуны горад зямл! — Смаленск (узшк у IX ст.) — распаусюдж-вау сваю уладу на пауиочныя земл1 радз!М1чау, што жыл! у Па-сожжы на тэрыторьи сучаснай Беларусь Захоплены у 882 г. Але-гам, ён папау у залежнасць ад Иева, да пачатку XII ст. заставауся яго воласцю i адыгрывау важную ролю у барацьбе за днепра-дзвшск1я волаш, якая няспынна вялася у X — XIII стст. У 1119 г, на Смаленск хадз!у Глеб Менск!, але тэты паход скончыуся для яго трапчна - быу узяты у палон, вывезены у Kiey, дзе i памёр. У XII — XIII стст. у склад Смаленскага княства уваходзШ беяарус-К1я гарады Прупой (Прапойск), Крычау i Мсщслау. У пачатку XII ст. да яго адышл! Копысь i Орша, аднак Орша была хутка вернута Полацку.

У XII ст. адбываецца феадальнае драбленне Смаленскага кня­ства. Сталщай удзельнага княства у 1180 г. стау Мсщслау. У 1м тады npaeiy Мсщслау Раманав1ч з роду Манамаха. Княства займала усходнюю частку тэрыторы} сучаснай Магшёускай вобласщ. Стау-шы смаленсшм князем, Мсщслау Раманав!ч у 1196 г. далучыу да Смаленскага княства свой удзел.

Заснавальшкам дынасты! смаленск!х князёу з'яуляецца Рас-Ц1слау Мсщслав1ч. Гады яго княжання у Смаленску (1125—1159) i у Иеве (1159—1167) crani гадам! роскв!ту i пашырэння Смаленс­кага княства, узрастання яго рол! у агульных усходнеславянеК1х палпычных i эканам!чных працэсах.

Менав1та пры Расц1славе пачынаецца пран!кненне Смаленска у земл! радз!м!чау, як«я з XI ст. бьин пад уладай Чаржгава. Захопле-ныя Расц1славам у 1127 i 1142 (у час другога паходу быу спалены Гомель), яны на працягу XII—XIII стст. заставал 1ся асноунай пры-чынай спрэчак, не дазвалял! нармашзаваць чарн!гауска-смаленск1я узаемааднос!ны. Спрэчк! пам!ж князям1, неабходнасць замацавання далучаных зямель i збору дан!ны вымусша смаленск!х правщеляу умацаваць Прупой, Лучын, Копысь, Оршу, заснаваць у 1135 г. Мсцюлау. У 50-70-ыя гады XII ст. Смаленск (мкнецца аб'ядааць пад сваей уладай усе крьшшая земл». Давол! часта у залежнасць ад яго пападал! В1цебск i Друцк. У 1232 г. земл! полацк1х i смаленсюх крыв!чоу был! аб'яднаны у адз!нае цэлае. Але у 40-ыя гады XIII ст. пачынаецца заняпад Смаленскага княства. Яно губляе свой уплыу

143

на Полацк, Kiey, Ноугарад, церпщь ад набегау лггоусмх дружын. У 70-ыя гады XIII ст. княства падверглася мангола-татарскай навале. У 1405 г. яно было далучана Вггаутам да ВКЛ.

На пауднёвым усходзе ад Полацкага княства знаходзъпася буйное Чаршгауекае княства. Большая яго частка размяшчала-ся на тэрыторьн сучаснай Украшы. 3 другой паловы XI ст. у яго склад увайшл! земл! па шжшм цячэнш Сожа з гарадам! Гомель, Рэчыца i Чачэрск. Гомель — велыш старажытны горад, аднак упамянуты у леташсах давол! позна — % 1142 г. "Гомш" IX-X стст. быу значным асяродкам славянскай калашзацьй гэтага краю, адным з радз!мщк!х племянных цэнтрау. Згодна з леташ-сам, радз!м«чы, у пауднёвай частцы рассялення яшх лакал^завау-ея Гомель, захоувал! сваю аутаном!Ю ад Kieea да канца X ст., ix залежнасць абмяжоувалася выплатам даншы i удзелам радз!М1цк!х атрадау у ваенных прадпрыемствах KieycKix князёу. Пасля перамог! Kieea над радз1М1чам! у б1тве на рацэ Пяшчане у 984 г., земл! Пасожжа разам з Гом1*ем адыходзяць пад уладу вял!кага князя. Ён к!равау горадам i воласцю праз ceaix намесн-1кау. 3 другой паловы XI ст. горад пераходзщь у склад Чаржгау-скага княства, у канцы XI - першай палове XII ст. знаходзщца у спадчынным валоданш Давыда Чарн1га^скага i яго нашчадкау. У XII ст. станов!цца цэнтрам удзельнага княства, буйнейшым ваенна-адм!н!страцыйным цэнтрам шжняга Пасожжа i цэнтрам хрысщянскай культуры.

Беларуск1я гарады Мазыр i Брапн адносШ1ся да Кгеускага кня­ства, размешчанага у сярэдн1м Падняпроуь Мазыр упершыню згад-ваецца у летап!се у 1155 г., кал! князь Юрый Даугарук!, атрымау-шы трон у Юеве, аддау Мазыр Святаславу Ольгав1чу. Аднак неуза-баве горад зноу перайшоу у pyd вял»кага князя. Брапн - дры-гав1ЦК1 горад, ят таксама знаходз1уся у залежнасщ ад Kieea. Упер­шыню згаданы у летап1се у 1147 г.

Лес усходн!х i пауднёва - усходн!х беларуск!Х зямель цесна звязаны з г!сторыяй Смаленскага, Чарн!гаускага i К1еускага феа-дальных дзяржауных фарм!раванняу.

144

ЛЕКЦЫЯ 10

БАРАЦЬБА 3 ЧУЖАЗЕМНЫМ1 ЗАХОПН1КАМ1 У XIII—ПЕРШАЙ ЧВЭРЦ1XIV ст.

• Войны Полацкага княства з крыжакамг.

• Барсщьба населътцтва Беларуа супраць мангола-татарска за- ваёунгкау.

Войны Полацкага княства з крыжакам!

Знешнепал!тычную дзейнасць княствау, як!я склал!ся на тэ-рыторы! Беларуси, нельга звесц! тольк! да адносш з Юевам, Ноу-гарадам i шшым! тагачасным! палпычным! цэнтрам! Усходняй Еуропы. Сфера гэтай дзейнасщ была значна шырэйшая. 1м да-водзшася не тольк! вырашаць пытанн! узаемаадносш усходнес-лавянск!х зямель, але i наладжваць сувяз! з сумежным! i адцале-ным! кра1нам!, весц! барацьбу са знешняй пагрозай, забяспеч-ваць свае м1жнародныя 1нтарэсы. Стольнаму Kieey даводзшася Л1чыцца з 1нтарэсам{ беларуск!Х княствау пры вырашэнн! м!жна-родных спрау. 3 сярэдзшы XII ст. самастойнасць княствау" у гал-1не знешняй пал!тык{ яшчэ больш узрасла, i ён практычна цал-кам етращу кантроль над знешнепал1тычным{ дзеянням! мясцо-вых князеу.

Полацкая зямля у IX ст., а, магчыма, i раыей, мела сувяз! з дзяржавам! Скандынавн. Ва усяк!м разе пра гэга княства там ведал!, аб гэтым сведчаць 1сландск!я i скандынауск1я сап. ГИсьмо-выя крын!цы сведчаць таксама, што полацк!м, як i 1ншым усход-неславянск!м землям, был! вядомы нарманск!я (варажск!я) набег!, што Крывщкая (Полацкая) зямля нейк! час вымушана была вып-лачваць варагам дан!ну. Выплата дан5ны, хутчэй за усе, з'яулялася сродкам падтрымк! м!рных аднос!н са Скандынав!яй i прадухшен-ня нападу з поуначы. Такой жа платай за м!рныя аднос!ны i саюз-ную дапамогу была, напрыклад, i дан^на, якую В!зантыя - адна з буйнейшых дзяржау таго часу - давала славянсюм плямёнам. Вып­лата дан!ны варагам была непрацяглай. Пад 867 г. Шканауси ле-тап!с паведамляе: "Въсташа Словене, рекше новгородцы и Меря и Кривичи на варяги и изгнаша их за море и не дата им дани".

145

Выхадцы са Скандынавп удзельжчал} у палпычным жыцщ усходнеславяноах княствау, яюя толью складвалюя, а, кал! верыць летагосам, то i стал! на чале ix. Таюм князем, магчыма, быу i Рагва-лод Полацкц як1 "пришел и заморья". Князем нарманскага паход-жання некаторыя псторыю л!чаць i Тура, ям з'яв!уся у дрыгав!чоу. У адным з летатсау ён названы братом Рагвалода. Выхадцы са Скан­динава выступал! у якасщ наймггау - сага пра Эймунда расказвае. як ён з дружынай наймауся да полацкага князя Брачыслава.

Аднак нельга i перабольшваць ролю варажскага фактару у ricra-рычным развщц! беларусюх зямель. Не выхадцы са Скандынавн вызначагц палггыку Полацкага княства, характар яго дзяржаунасц!. Яно пачало складвацца яшчэ да варагау i было усходнеславянсмм утварм!нем, якое 1мкнулася забяспечыць свае 1снаванне.

Нашым предкам быу добра знаёмы шлях у В1зантыю, i яны не раз пад эпдай юеускага князя рабий набеп на уладанн! 1мперьн. Частка дан!ны, якую абязауся выплащць Царград пасля паходу на яго у 907 г., «шла у Полацк.

Наладжваючы сувяз! з пауднёвым! i усходн1м1 кра!нам1, стара-жытная Русь у той жа час актыуна супрацьетаяла набегам качэун}-кау. Вядома, што радз!М1чы нейк! час зиаходзшся у залежнасц! ад хазар, щшцш im дан1ну. Вял1к{ KieycKi князь Алег л!квщавау гэгу залежнасць. Беларуск1я княствы удзельн1чал1 у барацьбе з печане-гам! i полауцам!, якая насша агульнаславянск! характар. Усяслау Полацк! у 1060 г. ваявау супраць торка)?. Падчас свайго сям!месяч-нага праулення у Kieee ён адыграу немалаважную ролю у apranisa-цьн адпору полауцам. Крын1цы паведамляюць таксама пра удзел палачан у паходах на полауцау у 1103 i 1183 гг. А вось у 1128 г. яны адмовш!ся ад удзелу у такт паходзе, ят рыхтавауся юеусюм кня­зем Мсц1славам, што стала прычынай расправы над полацк^м} кня-зям! - был! схоплены i адпраулены у В13антыю.

Стэпавыя качэунш адыфал» пэуную ролю у княжацюх yco6t-цах на Pyci, прыцягвал!ея мясцовым! князям! у якасц! найм1тау. Так князь турауск! Святаполк спрабавау знайсщ падтрымку у печа-негау у барацьбе за KieycKi стол.

Усе больш рознабаковым! станавш!ся адносшы беларуск!х зя­мель з е)фапейск1м1 кра!нам1. Сродкам вырашэння знешнепал{тыч-

146

ных праблем елужьин i сямейна-шлюбныя сувязь Святаполк ту-раусю меу сваяцк!я сувяз! з польсмм каралём Баляславам. Полац-кая дынастыя Рагвалодав1чау- 1зяслав!чау парадншася з в!зан-тыйеюм 1мператарсюм домам.

Важным фактарам умацавання мЬкнародных пазщый кня-ствау старажытнай Беяарус! стала распаусюджванне иа ix зем­лях хрысщянства.

У XIII ст. знешне1шнтычныя умовы развщця шматлшх уеход-неславянсюх дзяржау ускладншся. На ix долю ьыпал! сур'ёзныя выпрабаванн!, ясая пагражал! стратай незалежнасц!. Беларусюя земл! апынул!ся пад пагргаай зняволення з Пауднёвага Усходу» з боку мангала- татар. Не меншая небяспека - нашэсце крыжакоу -пагражала 1м з Поуначы i з Захаду.

Kani заваяванне манголам! Усходняй Еуропы праводзшася "па-варварску", з прымяненнем сшы пры поучай адсутнасщ як!х бы там hi было пал!тычных сродкау, то пауночная небяспека з боку нямецмх крыжацк!х ордэнау была хпра замаск!равана мшянерс-кай дзеййасцю. Першыя нямецк!я м1с!янеры з'явшюя ва Усходняй Прыбалтыцы у канцы XII ст. На пачатку XIH ст. мнопя еурапейск!я дзяржавы, катал щкая царква арган1завал1 сюды сапраудны крыжо-вы паход.

Г1старычны лес народау Усходняй Прыбалтык! i Беларус$ быу цесна связаны, пам^ж !м! здауна icHaeani пал1тычныя, эканам!чныя, культурныя i этшчныя сувязг. Л1вы i латгалы был! падуладныя Полацкаму княству i плацш яму дан!ну.

Латгалы (лецьголы) займал! правабярэжжа Заходняй Дзв1ны i земл! да Пскоускага возера; на пауднёвы захад ад ix жыл! земгалы (зям!голы), на узбярэжжы Балтыйскага мора - корсь (куршы). Воб-ласць сярэдняга i н!жняга цячэння рай BLnii i Немана насялял! аукштайты. Пам!ж Нёманам i Заходняй Дзвгаой жыло племя жэ-майтау (жмудзь). Усе гэтыя плямёны адносшся да трупы бал-тыйск1Х (лета-л1тоусих) плямёнау.

Па^ночную Прыбалтыку насялял! ф1на-угорск1я плямёны: чудзь (эсты) (на захад ад Чудскага возера да Фшскага i Рыжскага зал!вау) i л!вы - па узбяражжы Рыжскага saniea на поунач ад Заходняй Дзвшы, таксама па пауночным узбярэжжы Курземскага паз?восграва.

147

Бяда пастукалася тады у дзверы Полацкага княства - сюзерэна гэтых зямель. Княз! Полацка был! фактычным! уладараш л!вау i ix зямл! Лтвонп на узбярэжжы Рыжскага saniea, а таксама пауднёвай Латгали (на усходзе сучаснай Латышскай Рэспублш). 1м належала ншняе цячэнне i вусце Заходняй Дзвшы. Пауночная Латгал1я была падуладная Ноугараду i Пскову. Шжнедзв1нск1я язычнщк!я плямё-ны знаходзинся у палпычнай залежнасщ ад Полацкага княства, плацш яму дашну, патаугош яго вайсковыя алы. Не уся гэга пара-унауЧа вялисая тэрыторыя у аднолькавай ступеш была асвоена По-лацкам. Даследчьш схшьны разглядаць як непасрэднае уладанне князя полацкага i удзельных князёу Герцыке i Кукенойса тольш бл!жэйшыя да пал!тычнага цэнтра княства мясцовасщ, л^чачы больш аддаленыя тольк! "сферай уплыву" адпаведнага князя, дзе *'падданства" абмяжоувалася не заусёды рэгулярнай дашнай i, ча­сам, ваеннай павшнасцю,

У н}жн}м Падзв!нн1, на тэрыторьп латгалау, знаходзш!ся два невялшя падначаленыя Полацку княствы, яюя выконвал! ролю сла-вянск1х фарпостау на рэчышчы Дзв1ны. Археалапчныя даследа-ванн! засведчьш! тут наяунасць славянскага наеельшцтва побач з балцк!м. Цэнтрам! гэтых княетвау" был! гарады Кукейнос (Куке-нойс, Какнэсе) i Герцыке.

Заснаваны у X ст. горад Герцыке упершыню упам!наецца пад 1203 г. як багатая княжацкая рэз!дэнцыя з некалыим! праваслауным! цэрквам! i як цэнтр удзела на чале з князем Уееваладам, падпарадка-ванага Полацку, ад якога знаходЗ!уся на адлегласц! 180 км.

Кукейнос знаходз!уся далей ад Герцыке на захад, за 246 км ад Полацка. Ён узшк у XI ст. Упершыню разам са сва!м князем Вяч-кам (Вячаславам) Кукенойс упомнены у "Хрон^цы Л1вон11" пад 1205 г. i 1206 г. як русю горад.

Мясцовыя княз! паходзш» з роду 1зяслав1чау, знаходзш1ся у ва-сальнай залежнасц! ад Полацка, але карыстал1ся вял!кай доляй сва^ боды як ва унутраных, так i у знешнепал!тычных справах. 3 гэтых двух цэнтра>' полащая княз! юравал! зямлёй л!вау i пауднёвых латгалау; сюды сцякалася дан!на з падуладных плямён.

Спробы н1жнедзв!нск{х зямель выйсщ з падпарадкавання падау-лял1ся зброяй. У той жа час улада Полацка у Прыбалтыцы не

148

суправаджалася т ваеннай акупацыяй, т масавай яе калашзацыяй перасяленцам!, н! прымусовай хрысщяшзацыяй. Цесныя сувяз! з Полацкам садзейжчал! распаусюджванню у гэтых землях больш высокай культуры i паскарал! фарм«раванне новых сацыяльна-эка-нам!чных адносш.

У 1186- 1216 гг. на чале Полацкага княства стаяу у мнопм загадкавы для псторыкау "кароль Вальдэмар", як называв яго "Хрошка Л1вонп" - адзшая на сённяшн! дзень крынща, што npani-вае святло на зацемненыя етаронк! псторьи Полаччыны канца XII — пачатку XIII ст., на яе барацьбу супраць крыжакоу. "Хронжа" была нашсана удзельжкам пакарэння Прыбалтык! Генрыхам Латв1йсюм у 1224—1227 гг. на лацшскай мове. Прынята, што Вальдэмар -тэта нямецкая форма 1мя Уладз1м1р. М. Ермалов1Ч л!чыць, што для палачан была б больш характэрнай форма Валадар або Валодша. " Хрошка Л1вони" - адна з раншх крын!ц (як заходнееурапейск1х, так i славянск!х), у якой Полацкая зямля названа Русею, а яе жыха-ры - "русшамР'. Ва усходнеславянск4х раннесярэднявечных крыш-цах переважана форма "палачане".

Вял1кая небяспека насоувалася на Полацк з захаду. У 11^ г. "дзет справы Хрыстовай i толъм для пропаведзГ у вусщ Заходняй Дзвшы з нямецкага гандлёвага судна высадз1уся на бераг Л1вон11 першы М1с1янер - катал1цк1 святар ордэна Аугусщна Мейнард. Ён узяу на сябе няудзячную працу хрышчэння язычнщюх абарыгенау. Спачатку мамах спытау дазволу у "полацкага караля Вольдемара" -валадара Л1вон11 - прапаведаваць хрысщянства сярод падуладных яму Л1вау. Атрымаушы там дазвол, ён рупл^ва прыняуся за справу, якая за дзесящгоддзе так i не увянчалася поспехам. Мясцовыя "па-ганцы" не надта 1мкнул1ся мяняць свае традыцьп.

Hi полацк! князь, н! князь Кукенойса Вячка, н! Усевалад Гер-цыкск! - hjxto з ix непрадчувау, якая бяда разам з ветл1вай усмеш-кай катал1цкага м!с!янера i яго словам! пра хрысщя некую дебра-зычл!васць пастукала у дзверы 1хняга дома. Як жа не спрыяць было святой справе - слова боскае распаусюдзщь сярод пазбауленых выратавальнай веры паганцау. Князь полацк! не адразу разглядзеу; што за мю!янерск!м крыжам прыхаваны заваёун!цк1 меч. Ён не толыа дазвол1у хрысц2ць л!вау, але i паслау яшчэ Мейнарду дары.

149

Такая ншунасць у адносшах да крыжакоу была дапушчана i у шшых землях Усходняй Еуропы. Тальк! пазней, кал! тыя паказал! свае заваёунщкае абл!чча i кал! Полацку першаму прыйшлося пры-няць на сябе ix удар, Уладз1м1р зразумеу' сваю трапчную памылку.

Мшал! гады. Памёршага у" 1196 г. Мейнарда замяняе бгскуп Бертольд. Працягваючы "Miciio хрысцщеля Л1вони", ён разам з крыжам узлу" у рук! i зброю. Рымсю Папа не мог не ухвалщь дзейнасць Бертольда i спрыяу яму. Ён прырауняу паход у зямлю л!вау да крыжовага паходу у Палесщну. I заспяшалгся сюды без-зямельныя нямецкш рыцары у надзе! атрымаць зямельныя лены, святошы — пшгрымы, грэшнш - адкупляць крывёю язычшкау свае rpaxi (год службы у бюкупсюм войску давау дараванне за любыя rpaxi), шукальнш прыгод, подзв^ау, авантурысты. Ахвотн-псау было нямала. Гэга ж не далёкая i небяспечная Палесцша з яе спекай i пустыням! i не войны з ваяуЧнчым! сарацынамь Л5вон}я -руюй падаць, а л!вы, хоць i храбрыя eoi, але амаль бяззбройныя -куды 1м было ваяваць супраць рыцарау.

"/ залш крывёю пагащау усе дарогг i месцы". "I захапШ яны многгх, i перабш ycix мужчын, i звялг у полон жанчын i дзяцегГ. Як hi апявау подзв!Г1 нямецк!х рыцарау Генрых Латвшсю, але усе ж не утойвау прауды аб хрышчэнн! л!вау.

Бертольда забш мясцовыя жыхары у 1198 г. Дарэчы, гэга быу амаль звычайны лес для большасщ хрысщянсюх прапаведн!кау.

Але папская !мперыя была зац!каулена не тольи i не стольк! выратаваннем "заблукаушых" душ, колью далучэннем да сваей ула-ды новых зямель i атрыманнем з ix новых прыбыткау.

Наступшкам Бертольда стау 6icKyn Альберт, яи надоуга умаца-вауся ва Усходняй Прыбалтыцы. 3 яго 1мем звязана планамерная заваёва зямель Л1вау, латгалау i 1ншых балцк!Х i фша-yropCKix пля-мёнау. Тольк! з пачаткам дзейнасщ Альберта асабл!ва яуна выявша-ся нямецкая пагроза для Полацка. У 1201 г. паустала у вусщ Заход-няй Дзв1ны крэпасць Рыга - апорны пункт немцау у н!жн!м Падзв1нн1. Яна перакрыла гало5щую гандлёвую артэрыю Полацка-га княства, загарадзьпа яму выхад у Балтыйскае мора. 3 ей апрануу-ся у каменныя уборы замак Гольм, на подступах да Рып вырасла крэпасць Ьсескола (1кскуль). Каб мець у Прыбалтыцы пастаянную

150

сшу, Альберт заснавау у 1202 г. вайскова-манаск! ордэн Братоу Хрыстовага вошства. Па чырвонай выяве мяча на белых плашчах ён больш вядомы як Ордэн мечаносцау. 3 1237 г. пачынае называц-ца Л»вонск1м. Ён заняуся заваёвай i хрысщяшзацыяй н!жнядзвшсюх зямель. Гэга быу першы, пакуль яшчэ не ваенны, удар по Полацку. За крок ад яго спрадвечных зямель ужо стаял! крыжаю. Больш як на два стагоддз! Ордэн мечаносцау стау самым небяспечным ворагам для Полацкай зямл!.

I працягвалася хрышчэнне Л1воть "Спустошылг i аддалг огню усе eeci, а мужчин, якис маг/ii захапгць, ycix спаяш жывымг... ", —' niuia Генрых Лагвшсю. Л^вы на каленях npacuii полацкага князя застутцца за ix. Толью цяпер у Полацку забш! трывогу, Гаспада-ранне немцау у падуладных яму землях, блаюраванне Рыгай важ-най гандлёвай артэры!, стварэнне Ордэна мечаносцау прымусша палачан, яюя пав{нны был! стаць чарговай ахвярай arp3cii, да неад-кладных адказных дзеянняу.

Першая адкрытая сутычка Полацка з крыжакам i адбылася у 1203 г., кал! Уладз1м1р узяу у аблогу замак !кскуль непадалёку ад Рьш, а потым крэпасць Гольм. Месца паходу было выбрана не выпадкова, бо менав!та замак 1кскуль разам з першай лац!нскай царквою быу закладзены з дазволу Уладз1м!ра тым самым Мейнар-дам. У гэтым жа годзе дружына князя Герцык! Усевалада разам з атрадам! Л1твы напала на Рыгу. Крыжацк1я замю захап1ць не удало-ся. Беззваротна м\ауу той час, кал! перавага у вайсковых С1яах была на баку палачан. Усевалад з л!твой вьншпу рыжск!я прыгара-ды, але сам1м горадам не авалодау. Першая баявая сустрэча Уладз-iMipa з крыжакам! закончылася паражэннем для палачан, як!я неда-ацанш! крыжацкай сшы i ix навейшай еурапейскай збро!. 1кескола грашыма адкупилася ад палачан, Гольм абараняуся зброяй. Бал1сты — прыстасаванн!, што кщал! з замкавых сцен вял!зныя камян!, па-ранш шмат полацк!х вояу. Уладз1М!р не рашыуся пад ixhim абстрэ-лам перапрауляцца цераз Дзв1ну штурмаваць замак. Першы паход палачан на крыжакоу няудала заюончыуся.

Падэе! 1203 г. азначал! пачатак адкрытай вайны пам!ж По-лацкам i Рыгай. Полацкая зямля першай з ycix усходнесла-вянск1х земель уступала у барацьбу з крыжацкай агрэс(яй, якая

151

нанперш пагражала яе штарэсам. Полацюя княз{ не адолел! во-рага, загшул» у няроунай барацьбе, але зачын на будучую слауную перамогу яны зрабип. Грунвальд пачынауся у 1203 г. пад Рыгай, дзе дружыны беларусюх i балцк!х князёу упершыню уступил у сечу з крыжакаш.

Абараняючы свае {нтарэсы у Прыбалтыцы, Пояацк барашу i 1нтарэсы балцюх i фша-угорсюх гшямёнау, як5я супращулялюя за-ваёуткам i бачыга у Полацку сваю надзейную апору.

1205 год унёс новыя ускладненш у жыццё полацмх князёу -Альберт прывёз з Заходняй Еуропы у Рыгу новае папауненне мййя-нерау. Прасоуваючыся уверх па Заходняй Дзвше, немцы разбурал! i пал 1лi л{уск!я пасел!шчы.У Полацк прыбыл! паслы ад л^вау. Яны схиил! Уладз1м1ра да выгнання мечаносцау. Адгукнуушыся на ix просьбу аб дапамозе, ён, як сведчыць "Хроника Л{вон11", "сабрау войска з усяго свайго каралеуства", а таксама ад суседн!х каралёу, ceaix сяброу, i у 1206 г. паутарыу паход на Рыгу. 3 вялшай храбрас-цю спусц!уся ён на караблях ун1'з па Дзвше. Тэты same "XpoHiKi" сведчыць аб адз1нстве полацк!х князёу i рашуча адк!двае сцвярд-жэнне старой i новай гютарыяграф11 аб тым, што Полацкая зямля шбы пагразла у м1жусоб!цах i канчатшва аслабела. Крыжацкая пагроза садзейн!чала далейшаму працэсу яднання беларуск!х зя-мель, яия бачыл! агульную для ix ycix небяспеку.

Нямецк1я балюты спытт полацкую дружыну пры высадцы з караблёу ля 1кесколы. Уладз1м1р не стау штурмаваць замак, а неча-кана падышоу да Гольма, як! з'яуляуся ключом да Pbiri, i акружыу яго з ycix бакоу. Аблога працягвалася 11 дзён. Крыжам адб!валюя з дапамогай бал!стау. Вопытныя у стральбе з лука палачане паранш i 3a6uii нямала абаронцау Гольма. Яны таксама прыладзш! невяль кую юдальную машыну, на узор крыжацкай, але, не валодаючы майстэрствам кщаць каменне, paHtiii MHorix у сябе, трапляючы у тыл. "Kaxi б працягнулгся дш войны, дык наурад цг рыжане i жыхары Гольма пры сваей малой колькасц1 змагл! абаратцца ", -прызнаецца Генрых Латв1Йск1. Выратавала крыжакоу падмога, што прыбыла з Герман{{, i кароль Дан!! Вальдэмар, як! прывёу сюды вял!кае войска. Палачане знял! асаду. Пасля ix адыходу Л1вы выму-шаны был! прас1ць Mipy у крыжакоу i згадз1цца на хрышчэнне.

152

Выяуляючы адз}нства i рашучасць у барацьбе з нямецкгм! рыца-pawii, Полацк адначасова паказау i свой слабы бок, што i дало сумныя вынш у змаганн! з агрэс!яй. Праявшася яуная адсталасць баявой тэхнш палачан у параунанш з крыжакаш, у распараджэнж яюх было найноушае для таго часу еурапейскае узбраенне. Давала сябе знаць м!жплемянная варожасць, якую выкарыстоувал! у ceaix штарэсах i наваг штучна распальвал! крыжакк

Далейшы ход падзей у Прыбалтыцы, дзе крыжак! назапашвал! свае сшы, становщца усе больш неспрыяльным для Полацка. Да 1207 г. "уся Лгвонш была ахрышчана", што азначала i яе палггыч-нае падначаленне Ордэну. На чарзе был! Кукенойс, Герцыке, По­лацк.

Яшчэ у 1205 г. атрад лащнск!х пшгрымау пасял{уся усяго у трох мшях ад Кукенойса. На адкрытую канфрйнтацыю з Рыгаю кукенойск} князь Вячка адважыуся не адразу, бо вайсковыя сшы был! яуна няроуным!. У 1205 i 1207 г. Вячка заключав з ордэнск»м бгскупам м!рныя пагадненн!, нетрываласць i часовасць яюх была зразумела абодвум. Згедна з гэтым! пагадненням!, ён губляу частку падначаленай яму тэрыторы! i уласную незалежнасць, Аднак м!рыцца са станам б1скупскага васала Вячка не жадау. Адно яго гмя наводзша на рыцарау жах, Яго Л1чыл1 "головой i мозгам" ба-рацьбггоу з крыжакам^ "королем усялякагв зла у JlieomF.

Знешне м!рныя аднос!ны пам!ж Ордэнам i Кукенойсам працяг-вал!ся зус»м нядоуга. Адбывал1ся пастаянныя збройныя сутычк! пам!Ж асобным! атрадам!. Яны прывял! да таго, што у Кукенойсе пасялш1ся нямецк!я рыцары. Сам Вячка аднойчы rpaniy да ix у палон, але быу адпушчаны па загаду бюкупа. Вячка з'яуляуся Н1бы гаспадаром у ceaiwi горадзе, а разам з тым i быццам ганаровым вязнем. Кожны яго крок быу пад увагай крыжашу. У 1208 г., кал! Альберт зб?рауся адпльщь з Pbiri разам з пш!грымам1, як!я адслу-жыл! свой гадавы тэрм!н у Прыбалтыцы i цамервалюя вярнуцца дамоу, кукенойская дружына расправшася з варожым гарнизонам у замку. Вячка паслау^ полацкаму князю Уладз1м1ру свае лепшыя тра-фе! i nanpaciy яго дапамог!, раючы скарыстацца ад'ездам Альберта для паходу на немцау. Але крыжацк!я дзеянн! апярэдзш гэтую дапамогу.

153

Даведаушыся, што у Кукенойсе перабпы яго людз!, бюкуп вяр-тае пшнрымау у Рыгу, зб!рае рассеяных па усей Jlieomi крыжакоу, л{уск1х старэйшын, каб адпомсцщь непакорнаму васалу. Не атры-маушы своечасовай дапамоп ад полацкага князя i не маючы маг-чымасщ далей адзш на адзш весц! барацьбу з крыжакаш, Вячка адважыуся на рашучы крок — спал1у замак i з дружынай у 200 чалавек пайшоу ва усходнеславянсюя земл! непрьпмрымым вора-гам "хрыетовых " рыцарау. Спачатку ён апышуся у Наугародскай зямл!, а пшым - у Юр'еве (сучасны Тарту), дзе у 1224 г. запнуу у час аблоп горада тэутонамь

Так, у 1208 г. трапчна заиончьшася г!сторыя Кукенойса як самай заходняй падзв!нскай крэпасщ Полацка. Гэга была выключна цяж-кая страта для яго. На месцы спаленага горада - апоры Полацка у барацьбе з Ордэнам — у 1209 г. па загаду Альберта быу пабудаваны моцны замак, яю стау плацдармам працягу крыжацкага "Drang nach Osten ".

Авалодаушы Кукенойсам, Ордэн наиравау наступны удар на Герцыке. "Герцыкет король заужды быу ворогам рыжан, змагаю-чыся з ш/ / не жадаючы заключать мгр", - сведчыць Генрых Латв5йск1.

Восенню 1209 г. на чале магутнага войска Альберт нападае на Герцыке, як! быу разрабаваны i спалены. Нямецк} хран!ст паве-дам!у пра гэга; "У той дзень усе войска заставалася у горадзе, зшраяа па ycix яго кутках вялгкую здабычу, захапЫа адзете, срэб-ра i пурпур, шмат сацты, а з цэрквау ~ званы, образы, тгиае убранне, грошы i шмат добра. ... У наступны дзень, расцягнуушы усе, падрыхтавалкя да вяртатя, а город падпалшГ. Паспешпва пак!дал! ахоплены пажарам горад крыжак!, "благаслауляючы бога за тое, што так нечакана day ш перамогу". Яны вял! з сабой закутых у кайданы нявольн!кау, гнал! жывёлу, везл! на вазах бага-тую здабычу. Сярод палонных 1шла у няволю i герцыкская княпня. А сам валадар Герцыке - Усевалад - ледзь выратавауся ад палону. Яму было прапанавана прыйсц! у Рыгу, кал! ён жадае заключыць Mip i вярнуць палонных.

Усевалад быу вымушаны пайсц! на паклон да Альберта. Непры-емнай была для яго сустрэча з бЬкупам. Прыншлося прын!жацца

154

перад святаром, казаць, што крыжак! "огнём {мячом... велъмгжор-стка пакарап1 яго", i прасщь "забыць мгнулае зло". Князь прыняу усе умовы, прадыктаваныя яму бюкупам: абяцау пазбягаць зносш з язычткаш, адкрываць бшкупу усе злыя задумы русау i ливы i стаць саюзткам рыжан, "заусёды быцъ верным царкве св. Maptti". Перада^шы свае княства гэтай царкве, ён атрымау яго зноу з рук бюкупа, але ужо у правах васала Ордэна. Гэга Mipnae пагадненне фактычна цалкам падначальвала князя-палачанша i яго невялжае княства крыжакам.

Тым не менш Усевалад не зб1рауся служыць Ордэну, хоць знеш-не i пакарыуся. Ужо праз год лггва нападае на Рыгу. У 1211 г. яна двойчы ваюе ордэнсмя земл!. Натхняу гэтыя паходы Усевалад, як! помещу за разрабаванне Герцыке. Не прым!рыуся ён i ca стратай Кукенойса i таму !мкнууся выгнаць адтуль крыжако^ з дапамогай л!твы. Усе гэга сведчыць аб разуменн! Усеваладам агульных по-лацюх im-арэсау i здольнасщ змагацца за ix.^

Авалодаушы Кукенойсам i Герцыке, крыжак! стал! пагражаць самому Полацку, яю тым не менш у пачатку XIII ст. заставался галоунай с!лай у барацьбе з Ордэнам. Гэга усведамлял1 у роунай меры i балцк!Я ды ф1на-угорск!я народы, i сам! крыжам. Добра разумеючы вырашальнае значэнне пазщьм Полацка у поспехах сва­ей дзейнасц! па хрысц1ян{зацьп i калан1зацы! Усходняй Прыбал-тыю, Ордэн у 1210 г. прапаноувае яму заключыць м!рную згоду. Паводле "вечнага м!ру" пам!ж Полацкам i Рыгай, Уладз1м1р санк-цыян!равау зробленыя крыжакам! тэрытарыяльныя набытк! у яго Л1Тоуска-латгальск1Х валоданнях. Цэнтралъным у справе заключэн-ня Mipy было пытанне аб данше з Л1вау. Вядома, кал! ужо твы фактычна был! пад ордэнскай уладай, Альберт мог наогул адмовщь Полацку у данше з ix. Але, ул!чваючы усеагульную нянавюць пако-раных плямёнау да калан!затарау , ён вымушаны быу пайсц! на кампрамЬ i згадз!уся на штогадовую выплату даншы Полацку або непасрэдна cawiMi лтвам!, або праз бюкупа. Бясспрэчна, другое было больш выгадна для Ордэна, бо не дапускала непасрэднага кантакту Полацка з л1вам!, давала магчымасць б1скупу спаганяць з л»вау большую дан!ну, прысвойваючы частку сабе i нацкоуваць ix тым самым на Полацк. Частюова i часова гэтая умова задавальняла

155

полацкага князя - данша з л!вау, вщаць, была важнай крышцай для папаунення полацкай казны.

Вайсковая агрэс!я Ордэна на Полацк суправаджалася гандлёва-эканам!чнай экспанс!яй. Альберт прапанавау адчынщь рыжск!м купцам доступ у полацк!я уладанш. Гандаль з Рыгай быу выгад-ным для Полацка. Гандлёвыя дамовы з Рыгай не раз пазней узнау-лялюя I па шщыятыве полацк!х купцоу. Дзвша для Полацка была традыцыиным спрадвечным жыццёвым шляхам, адмова ад яго аз-начала бы эканам!чную !заляцыю. Полацк!я купцы па дагавору мел! права гандлёвай дзейнасщ у Рызе, свабоднага праезду па За-ходняй Дзвше, вусце якой цяпер кантралявал! мечаносцы.

Дагавор 1210 г. быу узаемным кампрашсам. Полацку, як! тольк! знешне прым!рыуся з Ордэнам, ён дау магчымасць €ольш умаца-вацца, каб пасля з новым! сшам! супрацьстаяць нямецкай агрэса. Часовы м!р з Полацкам дазвол^у Рызе перанесц! агрэс!ю з Падзвш-ня у зямлю эстау, на якую i пачалося з гэтага часу узмоцненае крыжацкае наступленне.У сваей палпыцы Ордэн шырока выкары-стоувау раз'яднанаець князёу Усходняй Еуропы. Падпюваючы wip, полацю князь не Ц1кав1уся, як!я вын1кг ён можа мець для 1ншых зямель. А М1Ж тым крыжакам было важна атрымаць перадышку на Дзвше з тым, каб умацаваць свае пазщь» у землях эстау.

Умацаваушы свае пазщьй на тэрыторьп Латв1! i ЭстонН, Ордэн дамогся заключэння у 1212 г. новага пагаднення з Полацкам. Зане-пакоены поспехам! крыжакоу, Уладз1м1р сам шщьправау сустрэчу з Альбертам у Герцыке. На ей востра стаял! пытанн! аб л!вах -былых падданых полацкага князя, аб бяспецы плавания купцоу па Дзв!не i аб узнауленн! м!ру.

У час перамовау князь прапанавау рыжскаму б!скупу адмовщца ад хрышчэння л!вау, пагражаючы "спалщь усе замкг Jlieonii, а ра­зам г саму Ригу". Аднак утрымацца тут ё^н не змог. Уладз!м!р вымушаны быу адмовщца ад н!жняга Падзв!ння i ад л!ускай дан!-ны на карысць Ордэна. Адыграла сваю ролю х!трая палпыка Ордэ­на у падбухторванн! л!вау супраць Полацка. Паводле дагавора, по-лацк!я купцы атрьшал! магчымасць правоз!ць тавары па Дзв1не да мора. Зм!рыцца са стратай Л1вон!! Уладз1М1р не зб!рауся. Ён пачау дзейжчаць супраць мечаносцау праз Усевалада.

156

Першым з усходнеславянск1х князёу" Усевалад Герцыксю зразу-меу", што змагацца з крыжакаш паасобку нельга: толый сумесным] сшам! у"сходшх славян i лггвы можна разбщь Ордан. Не без ведама Усевалада у 1213 г. яго цесць Даугерут - адзш з прадстаушкоу лггвы - з багатым! дарам! едзе у Ноугарад i заключав там саюз супраць Ордэна, На зваротным шляху Даугерут быу ехоплены кры-жакам! i пакончыу з сабой, працяушы сябе мячом.

Ордэну становщца вядома, што герцыксю князь "увесь час да-памагае лшве i породою i справою ". У 1214 г. крыжаю зноу напал! на Герцы ке, захапин замак i жорстка адпомсцш Усеваладу за непа-корнасць. Усевалад пасля гэтых падзей надоуга зншае са старонак "XpoHiKi". Паводле адных звестак, е'н заг!нуу у тым 6ai. Друг1я л!чаць, что Усевалад пайшоу на Русь. Пад 1225 г. Генрых Латвшск! называв яго сярод тых, хто прыехау у Рыгу на сустрэчу з папсюм легатам, хоць да гагата амаль за 10 гадоу ён н! разу не нагадау !мя герцыкскага князя.

31214г. Герцыке як фарпост Полацка у Н1ЖН1М Падзв1нт сграч-вае свае значэнне. Гэга быу яшчэ адз!н крок полацкага адступлення з Прыбалтыкь

I усе ж, нягледзячы на тэта, Полацк па-ранейшаму заставауся у вачах балцк!х i фша-угорек!х плямёнау Прыбалтык} ix надзейным абаронцам. У 1216г. эсты, як}я вял} у тэты час упартую барацьбу з крыжакам!, звярнул!ся да Уладз1м1ра з прапановай сабраць вял!кае войска i аб'яднаным! сшам! выступ1ць супраць лац!нян. Нетрыва-ласць м1ру з крыжакам! абумовша яго згоду. Заключаецца саюз з эстам!, лотой i л1вам1, рыхтуецца сумесны паход на Рыгу. Уладз1мф разаслау ганцоу у "Pyciio" i "Летон^ю" зб»раць войска. Але у той момант, кал! усе было гатова да паходу, князь раптоуна памёр. У дзень выступления ён зб!рауся узысщ на карабель, каб плыць ра­зам з войскам, але рангам павал!уся беспрытомна i памёр адразу. .Шчаць, што ён быу атручаны нямецшм! лазутчыкам!. Крыжак! доб­ра бачыЛ!, што полацк! князь займау ключавое месца у адпоры нямецкай агрэсн, i таму пастарал»ся ад яго пазбав!цца. Паход, яю меу рэальную магчымасць змян1'ць расстаноуку сш на сумежных з Полацк!м княствам землях, сарвауся.

Так1м чынам, барацьба з крыжакамь якая разгарнулася на пачат-

157

ку XIII ст., аказалася не на карысць Полацка. Сказалася недаацэнка Полацкам, як i шшым! суседшм! славянсюм! князям!, выключнай небяспек! крыжацкай агрэси, што дало магчымасць апошшм з са-мага пачатку заняць моцныя плацдармы для далейшага прасоуван-ня на усход. Ордэн умела выкарыстоувау м!жплемянныя супярэч-насц! i, расшльваючы ix, яшчэ больш схшяу на свой бок частку мясцовых с!л. Усе гэта не дало магчымасщ Полацку аргашзаваць адзшы фронт барацьбы з крыжакам! i вымушала яго да адступлен-ня. Да таго ж не было i саюза у барацьбе з Ордэнам суседшх усходнеславянсюх зямель. Фактычна Полацк адзш доуг! час суп-рацьстаяу Ордэну. Толью па меры прасоування крыжакоу у эсцшя земл! уцягваюцца у барацьбу Пскоу i Ноугарад, пакольи тут непас-рэдна закранал!ся ix 1нтарэсы. "Хрон1ка Л1вош{" адзначыла, што пасля смерщ вял!кага караля Вальдэмара Полацкага з'яв1^ся новы пращун1к л1вонскай царквы - Вальдэмар Пско^см. Вядома ж, По­лацк, гюторыя якога уЪесь час праходз!ла у барацьбе за права на {снаванне, не упершыню ме^ выключна небяспечных пращушкау. Але крыжак! был! ворагам! з вытанчанай х1трасцю, гнуткай пал1-тыкай, з метадычнай паслядоунасцю у яе правядзенн{. Пал!тыка ж Полацка, хоць i была бескампрам!снай, але выглядала не зус!м прадуманай. Не надта зразумелая роля полацкага князя у падзеях 1207-1214 гг, кал! ён не падтрымау кукенойскага i герцыкскага князёу, ceaix васалау. I, нарэшце, полацкаму войску з яго састарэ-лай зброяй цяжка было супрацьстаяць рыцарам, як!я мел! найноу-шае еу"рапейскае узбраенне.

У 20-ыя гады XIII ст. крыжацкая навала нав!сла непасрэдна над землям! эстау, за яим! стал! на чарзе Пскоу i Ноугарад. На наступ-ны год пасля б!твы на Калцы, скарыстаушы выгадную палггычную с»туацыю, б!скуп Альберт нападае на горад Юр'е^. У Юр'еве тым часам npaeiy ужо знаёмы нам князь Вячка Кукенойск!. Ён атрымау тэты горад ва уладанне ад Ноугарада. Пасля доугай аблоп, з выка-рыстаннем падкопау, драуляных асадных вежау i падпалау, Юр'еу быу узяты. Вячка, як! больш дваццащ гадоу самаахвярна змагауся з ворагам, а разам з 1м эсцк! князь Мяэлс заг1нул! пры абароне гора-да.У сучасным Тарту - былым Юр'еве - гэтым князям пастаулены прыгожы с!мвал)чны помн!к.

158

У 1223 г. Смаленск i Полацк, як!я, будучы суседзям!, узгаднял! свае палпычныя справы, падшсал! м!рны дагавор з Рыгай. А у 1229 г. Смоленск, Полацк 5 Вщебск заклк>чыл5 гандлёвы дагавор з Рыгай i Готландам. Тэкст дагавора 1229 г. "Смаленскай/гйндлёвай прауды" поунасцю дайшоу" да нас. Русюя вучоныя XIX ст. Пыпш i Сабалеуск! л!чыл!, што у гэтым дакуменце ужо выразна чуюцда гукавыя асабл!васц! беларускай мовы. Гандяёвыя дагаворы Полац-ка з Рыгаю неаднаразова паутаралшя (пацвярджалюя) у XIII, XTV i пачатку XV ст.

Тым часам над заходшм! межам! Беларус!, дзе якраз быу заклад-зены падмурак новай дзяржавы - Вялжага княства Лггоускага са сталщай у беларусюм горадзе Наваградку, нав!сла небяспека. Усе пачалося з празмерных амбщый польскага князя Конрада Мазавец-кага. У канцы 1220-ых гадоу па запрашэнню недальнабачнага кня­зя на Хельмшскай зямл! атабарыуся незадоуга да таго выгнаны з Венгрьп "бяздомны" Тэутонсш (Нямецш) ордэн. У яго звычайна прымалюя тольк! нямецкамоуныя рыцары.

Пры дапамозе чужынцау Конрад спадзявауся прыбраць да ceaix рук земл! балцк!х плямёнау прусау, борцяу i яцвягау, яия вельм! дасаджал! яму: вымушал> яго да уплаты дашны, даймал! Мазовшэ ceaiMi набегам!, pa6uii адчувальныя адказныя паходы на палякау, а усе спробы ix уц1хам!рыць i ахрысшць был! безвын!ковым1.1 тады Конрад рашыуся на крайнюю меру — запрас!у на дапамогу тэуто-нау, а у якасц! базы выдзел!у !м на 20 гадоу Хельмшскую зямлю на поуначы свайго княства. 3 !х дапамогай ён разл!чвау далучыць земл! прусау да сва!х уладанняу. Набраушыся моцы, тэутоны адва-явал! у мазавецкага князя Памор'е, а потым Хельм!нскую зямлю, прычым у "вечнае валоданне".

У 1230-ыя гады тэутоны пачал! захоп тэрыторы! прусау. Куды лепш узброеныя i дазнаныя у ваенных справах крыжак! перамагл! ваяун!чых прусау, перабш! ix i пасялшюя на !хняй зямл! - Прус!!. Да 1274(1283) г. яе акупацыя была завершана, а рэштк! непадпа-радкаваных прусау пауцякал! у Л!тву i был! паселены у раёне Га-родн! i Слон!ма. Племя прусау было цапкам зн!шчана, па горкай {рои!! лесу пак!нуушы заваёун!кам свае !мя.

На захопленых землях была створана агрэе!уная ордэнская дзяр-

159

жава, частка яшй пад назвай Усходняя Прушя са сталщай Кешгс-бергам праюнавала да 1945 г. (рашэннем Патсдамскай канферэнцьп была перададзена РСФСР, цяпер там знаходзщца Калшшградская вобласць).

3 1277 г. рыцары павял! барацьбу з яцвягамь Ужо праз паутара дзесящгоддзя ix земл! бьш захоплены, i у 1283 г. апошш незалеж-ны яцвяжсю князь Скурда паюнуу свой край i перайшоу за Неман, на тзрыторыю ВКЛ. Ад яцвягау жа не засталоея наваг 1ма.

Свой наступны удар тэутоны, як!я валодаш намнога мацней-шым ваенным патэнцыялам, чым мечаносцы, нацэлин на ВКЛ. У першую чаргу ix щкавша Жмудзь (эттчная Летува), якая аддзяляла ix ад роднаснага Л^вонскага ордэна. 3 законам Жмудз! у руках крыжашу апынулаея б усе балтыйскае узбярэжжа.

У 1236 г. Ордэн мечаносцау арган1завау свой першы крыжовы паход у Жамойць. Аднак на зяшн Сауле (верагодна, сучасны Шау-ляй) ушчэнт был! разгромлены жамойтам!. Тут знайшоу свой канец Л1вонск{ мапстр Волкв{н.

У 1235 г. горад Драг^чын быу захоплены мазавецкгм князем Конрадам. Праз год у im з'явшся тэ)Ш}нсюя рыцары. Але нядоуга ш давялося быць у Драпчыне. Гал{цка- валынск! князь Данша Раманав{ч заяв5у: "Не лепо ли есть держати нашее отчины кри-жевником " \ у сакав!ку 1237 г. разгралп^ рыцара^, захашу у палон самога Maricrpa тэутонау Бруна i забрау у крыжако^ Драг1чын.

Дэмарал{заваны пасля паражэння пад Шауляем Ордэн мечанос­цау у 1237 г. аб'яднауся з болып моцным Тэутонсим у канфедэра-цыю i атрымау назву Л1вонскага. Рыцары стварыл! BHfliKyra, моц-ную, цалкам утвораную на захопленых землях дзяржаву ад В1слы на захадзе да Наугародскай рэспубл{ю на пауночным усходзе. У яе склад уваходзш! гарады Хельмна, Эльбланг, Торунь, Кен1гсберг, Коуна, Л1бава, В{ндава, Рыга, перайменаваны у Дэрпт Юр'еу, Рэ-вель, Нарва i шш. Акрамя тага, Тэутонскай дзяржаве у часы яе росквпу належала Жмудзь. Пасля 1237 г. пагроза жамойцюм, лЬоусюм, руск1М i польсюм землям значна узрасла.

Менав{та у гэты час Ноугарад i Пскоу зразумел! у поунай сту-neei небаспеку, якая насоувалася на ix з боку крыжакоу. Полацкая зямля была значна аслаблена i, нягледзячы на тое, што не пускала

160

крыжакоу далей на поудзень усходнеелавянск!х зямель, дзе з'явш-ся монгола- татары, не магла больш у адзшоце супрацьстаяць за-хопшкам. У гэтыя гады наугародск! князь Яраслау робщь свае першыя паходы супраць крыжакоу. Але i ягоных сш было недас-татюва. Наспяваюць умовы для стварэння антыкрыжацкай кааль цы1, якая i была у 1239 г. фактычна аформлена шлюбам наугародс-кага князя Аляксандра Яраславтча (будучага Неускага) з полацкай князёунай, дачкой князя Брачыслава. Гэты шлюб сведчыць аб пал!-тычным збл!жэнн! Полацка i Ноугарада, хутчэй за усе на аснове агульнай барацьбы з нямецкай i шведскай агрэаяй.

Летам 1240 г. шведок! урад нак!равау войск! для захопу Нявы. Дзе было шукаць князю падмог! у час мвкусобщ?

Ён паслау" у Полацкую зямлю свайго ганца - лоучага Якава, як! нядауна трату у Ноугарад разам з дваром маладой княжны. Аляк-сандр npaciy дапамоп у князя Брачыслава, бо захоп шведам! выха-ду да Балтыйскага мора балюча адб!уся бы на гандлёвых i эканам-!чных 1нтарэсах не тольк} Ноугарада, але i Полацка.

У бггве 15 лшеня 1240 г. на Няве разам з наугародцам! прымал! удзел i палачане. Лоучы князя Аляксандра - Якау Палачан1н — праяв!у асабл!вую мужнасць: б!уся з невяЛ1к!м атрадам супраць цэлага палка шведау. Ён, паводле "Жыцш Аляксандра Неускага", "наеха на полк с мечем i много мужества показа", за urro заслужыу пахвалу ад наугародскага князя. 5 красависа 1242 года зно^ полац-кая дружына дапамагае наугародцам разбщь крыжакоу на Чудск1м возеры. Перамоп на Няве i Чудск1м возеры спынш! наетупленне ворагау з поуначы i з захаду.

Тым часам у вын!ку мангола-татарсих паходау 40—50-х гадоу практычна уся Усходняя Еуропа была падначалена im. Тумены хана Бурундая дайшл! да Ъ!слы. Вольным! застал!ся толыа Полацкая зямля i Ноугарад, да i то апошн!, на чале з князем Александрам, бы)? вымушаны плацщь !м дан!ну.

Важную ролю у барацьбе супраць нямецкай агрэен адыграл! Л!тва i Жамойць. Працяглы час яны адб!вал! ваеяны t дыпламатыч-ны нащск крыжакоу. Хронш i летапюы паведамляюць аб сакру-шальных ударах жамойцк!х i л!то^ск!х дружын па крыжаках. 13 лшеня 1260 г. пры падтрымцы палачан яны нанеся! цяжкае пара-

6 Зак 82

жэнне каля возера Дурбе.У 1262 г. вялш лггоусю князь Мшдоуг заключыу дагавор з наугародеюм князем Аляксандрам Неусюм аб сумеснай барацьбе супраць Л1вонскага ордэна.

Палпыку адпору крыжакам працягвагп княз!, яюя у сярэдзше XIII ст. усталявашея у Полацку. Яны таксама iumi на пагадненне з Ноугарадам супраць Л1вонскага ордэна. У 1262 г. разам з Аляксан­драм Неуск1м, Яраславам Цвярсюм хадз!у на Юр'еу, на крыжакоу полацю князь Тауцтш, пляменшк Мвдоуга, У леташее сказана, што разам з iMi было "полочан и литвы 500". Гэга каалщыя "еди­ным приступом 3 стены взята, а Немцы избища, а сами здоровы приидогиа".

У 1267—1272 гг. пскоуск! князь Даумонт - ураджэнец Нальшчанскай зямш (пауночны захад Беларус!, раён Крэва, Галь-шан, Ашмян) i адз!н з самых уплывовых людзей Л]твы праслав!у свае (мя перамогам! над крыжакам!. На мнопя гады адб{у ён у ix ахвогу хадз!ць на Русь. Цэлае пакаленне пскав1ЧО^г вырасла, не чуючы звону мячоу (70—80-ыя гады XIII ст.).

У 1299 г. еастаралы князь зноу бярэ у рук! пераможны меч i разбгвае крыжакоу, яия з'явшюя пад Псювам. "Бысть сеча зла яко николи яще тока не бывала у Пскове", - sanicay летатсец. А праз месяц мор, яи моцна епустошыу Шко^, забрау у магшу мужнага ^умонта. "Быстъ же тогда жалость велика у Псковской зямлгГ, - канстатуе летапю. Пазней ён быу канан!заваны рускай праваслау-най царквой як святы Щмафей (такое 1мя было дадзена Д^умонту пасля хрышчэння у Пскове).

Барацьба насельнщтва Беларус! супраць мангола-татарск!х заваёун!кау

Летам 1299 г. лггоуека - пскоускую мяжу перасёк атрад конн!кау. Во1ны суправаджал! сына Даумонта i княжны Марьи, унучи Аляк-сандра Неускага, князя Давьща (каля 1283-1326). Ён выканау перад-смяротную волю бацьк! — вярнууся на зямлю продказ?. Давыд Дау-монтав1*ч nacryniy на службу да князя Гедымша у якасщ кашталяна, ажашуся на яго дачцэ Б1руце i атрымау права карыстацца асобным удзелам. Выпадак выключны, кал! нагадаць, што Гедымш праз шлюб ceaix дачок парадн!уся з уладарам! Усходняй Еуропы: Маскоусюм.

162

Цвярсмм, гал!цка-валынск!м, мазавецк!м! князям!, а таксама з польсюм каралём. Тэта сведчыць, накольк! высока цашу вялш князь Давыда. Ён даверыу яму абарону Гародн!. На працягу больш чвэрц! стагоддзя Давыд узначальвау барацьбу жыхароу Гарадзеншчыны супраць крыжакоу, праяв!ушы сябе таленавпым палкаводцам.

На наступны год пасля пакарэння тэутонам! зямл! прусау i зшшчэння самога племяш (1283г.) Тэутонск! ордэн распачау вайну з Вялнам княствам Лггоусюм, або, як яно ф^гуравала у нямецюх крынщах, - з Лггвой (разумелася "дзяржава л!тоуск!х князе'у, этшч-ная Л!тва фтгуравала пад назван "Жамойць"). Нягледзячы на тое, што агрэс!я была сюравана, галоуным чынам, на Жамойць ды замю сярэдняга Немана, тэутоны не паюнул$ у спако! i беларускае Паня-монне. Але яны баялюя заходз1ць далека у глыб гэтага краю, па-куль 1м пагражау удар з Гародн!, названай крыжакамг" Гартэнам. Гарадзенсю замак быу важным стратзпчным пунктам, i рыцары намагалюя любой цаной захап!ць яго. Хадз)ць на непрыступны Гартэн л!чылася справай гонару сярод тэутонау. У 1284 г. войск! крыжацкага мапстра Юонрада Цырнберга упершыню асадзш! Га-родню. Яны уварвалюя у замак, na6ini ycix або забрал! у палон, спалш! умацаванн!, спустошыл! ваколщы i з вял1кай здабычай вяр-нул!ся у ордэнск!я уладанн!. Наступнае нашэсце у беларускае Па-нямонне адбылося праз 10 гадоу (1295 г.). У 1296 г. двойчы хадзш на Гарадзенсю замак тэутоны на чале з Райбергам, яю запнуу у час гэтага паходу, i Зуцвертам. Крыжацк1я набег! на Гарадзенскую зям-лю рабш!Ся усе' больш частым! i спусташальнымь Чарговы раз рыцары пустошыш* тэты край у 1305, 1306 (двойчы), 1311 (двой­чы), 1314,1324,1328 (двойчы)... 1402 гадах. Тэутоны не раз спаль-вал! i разбурал! горад, а жыхароу зн1шчал! ц5 брал! у палон. Гарад-зенцы вял! мужную барацьбу з нямецюм! захопнжам!, адстойваю-чы кожны кавалак роднай зямл!. Н1водз1н замак Беларус! не пры-цягвау тады такой увал крыжакоу, як гарадзенская фартэцыя, што выконвала функцыю асноунай базы для ваенных рэйдау ВКЛ на захад. На працягу усяго XIV ст. яна сама заставалася аб'ектам пастаянных ордэнск!х экспедыцый. Прычым у адрозненне ад кяас!-чных крыжовых паходау у " Святую зямлю" выправы у Прусио i потым на Лггву у XIV ст. ужо не мел! выразна рэл!г!йнага характару.

163

За перыяд з канца XIII ст, - па 1410 г. крыжам больш за 140 разоу урывалгся на тэрыторыю сучасных Беларус! i Летувы. У сваю чаргу лггв1нск1я палю за няпоуныя 100 гадоу ажыццявш каля 60 паходау у адказ на крыжацюя набег!.

Сярод барацъбггоу з крыжакам! на особым рахунку быу Давыд Гарадзенсю. Першы жорстк! бой Давыда з крыжакам! адбыуся у 1305 г., кал» яны аблажьш Гародню. Сумесна з Гедымшам ён раз-rpaMJy пад сценам! горада войсю каменданта Брандэнбурга камтура Конрада Лктэнхагена. У 1306 г, узначагиу паспяховую абарону Га-радзенскага замка, як! асаджам 6 тысяч лёгюх коншкау i сотня цяжкаузброеных рыцарау камтура Кешгсберга Эберхарда фон В{рненбурщ. У 1314 г. Давыд pas6iy крыжакоу каля Наваградка, кал» яны аблажьш i спрабавал i узяць замак. У вышку удалага манёуру ён прымус!у добра узброеных рыцарау спынщь штурм горада i зняць яго аблогу, saxaniy ваенны лагер прац1унйса, зн!шчыу увесь варожы абоз, saxaniy 1500 баявых коней i вайсшвую амун!цыю.

Некальк! разоу 6iy Давыд ордэнцау у 1318—1319 гг. на тэрыто-рыг БеларуЫ i за яе межам!, у тым л!ку у Flpycii. Вясной 1319 г. ён узначал!у паход гарадзенцау у Ilpyciio i pasrpaMiy прав!нцыю Во-генштоф. У 1322 г. Давыд дапамог у барацьбе з Л}вонск1м ордэнам Пскову, гораду, дзе некаш княжыу яго бацька i дзе ён нарадз!уся. У 1323 г. pas6iy пад пскоуск^м» сценам! дацюх рыцарау i дайшоу да Рэвеля. У тым жа годзе ящчэ раз адк»нуу ад Пскова крыжакоу, як5я 18 дзён асаджал! горад, а потым pa36iy ix у бгёве.У 1324 г. Давыд правёу удалы паход войск-Вялшага княства Лггоускага на Мазов1Ю. А у 1326 годзе на чале атрада з 1200 коннгкау, у л!ку яих был! i паляк!, здзейсн!у рэйд на Брандэнбург i Франкфурт-на-Одэры.

Напалоханыя Давыдавай смеласцю i яго шматл1К1М1 перамогам!» рыцары шукал! магчымасць зн!шчыць пращунша. Пры завяршэнт апошняга паходу яго зн1шчал! рукам! наёмшка. Забойцам быу ма-завецк! шляхц1ч Анджэй Гост. Па паданню Давыд Гарадзенск! па-хаваны каля Барысаглебскага манастыра у Гародн». Смерць гэтага мужнага чалавека, вопытнага i таленав1тага военачальн!ка была вял!кай стратай для гарадзенцау i усяго княства.

Хрысц!ян1зацыя Лггвы пасля Крэускай ynii азначала, што зн{кла апошняя паганская кра!на Усходняй Буропы, якая магла пагражаць

164

хрысщянам i з якой Тэутонск! ордэн законна змагауся. Для рыцар-скай дзяржавы у гэтай епуацьи мелася некалью выхадау: 1) ллчыць сваю задачу выкананай i лжвщаваць Ордэн як дзяржаву; 2) змянщь заданы Ордэна адпаведна з новым! абставшаш; 3) не браць хрыец-1яшзацыю Лггвы пад увагу i гаварыць пра неабходнасць далейшай барацьбы з паганымк Крыжаю абрал» трзщ шлях — пачал» аепрэч-ваць сапрауднаець хрышчэння Ягайлы i тым больш Л»твы. Таму i у канцы XIV ст. Нямецк! ордэн разгаядау" шырок!я абшары ад Жа-мойщ да Гародш - Наваградка - Крэва - Ашмян у якасщ зоны ceaix ваенных аперацый.

У летатее ricTopbii чалавецгва нямала змрочных старонак. Да ix адносщца i мангола-татарскае нашэсце на крашы Азй i Еуропы, кал! ордам! Чынгюхана i яго наступн1ка^ цэлыя дзяржавы i народы, стаяушыя на нязмерна больш высокай ступен! разв!цця, был» сцёр-ты з твару зямд{. Тэта адк1нула назад цывш!зацыю значнай частю Asii i Еуропы.

У пачатку XIII ст. з мангольеюх стэпау хлынул» на усход i захад дз»к»я, але арган!заваныя орды заваёун1кау. Першы свой удар Чынг1-схан ск»равау на Аз»ю. У каротк» тэрм»н был» пастаулены на кален! народы Пауночнага К»тая, Цэнтральнай АзН, Ci6ipH. У 1219 г. пад капытам! коней бязл»тасных заваёун»кау рассыпалася старажытная сярэднеаз1яцкая дзяржава Харэзмшахау. Сцёртыя з твару зямл! гара-ды Бухара, Самарканд, Ургенч, Мерв. У 1222—1223 гг. лшугаая арм5я прайшла праз 1ран, Закауказзе, трап»ла у Прычарнаморск^я стэпы, разбита плямёны полауцау i 31 мая 1223 г. упершыню еустрэ-лася з руск»м1 дружынам!. Вядомая бггва на рацэ Калцэ распачала цэлую эпоху у жыцц] усходнеславянсюх зямель. Сярод князёу, зап-нуушых у той траг»чнай б»тве, легаше называв i нясв^жскага князя Юрыя. У 1237 г. тумены хана Батыя падьшш да Разанскага княства, каб пакласц! пачатак сумна вядомаму мангхма-татарскаму ярму.

Беларусь засталася у баку ад асноунага напрамку pysy ман-гола-татар. Але небяспека з ix боку працяглы час навюала над нашым! землям!. Вясной 1238 г. захопн»и пагражал! з усходу. Але гера»чная барацьба насельн)цтва Смаленскага княства спынша ix прасоуванне на захад. Беспаспяховай была спроба узяць Смаленск i у 1242 г.

165

Адзшае з уеходнеелавянек!х княствау, якое не падпала пад ула-ду мангольск!х ханау у XIII ст., было Полацкае.

1снуе думка, што да 1246 г. пагроза з боку татарау як для Чорнай Pyei (Гарадзеншчыны), так i для Полацкай Pyci была ужо не такая ужо небяспечная: Уладз!м!ра-С^<здальекая, Юеуская i Галщка-Валынская земл!, аказаушы еупращуленне нашэсцю, зрабш немагчымым мас!ра-ванае наступление ханау на нашы земль Каш адбылося першае увар-ванне татарау на тэрыторыю Беларуе!, дакладна невядома.

I дагзтуль некаторыя псторык! спрачаюцца: был! ц! не был! татары у першай палове XIII ст. на Беларусь Кал! бьш, то як далека заходзш!? А кал! не был!, то чаму? Апошн!м часам усталя-валася думка, што ix флангавыя атрады прайшл! толыа на крайшм поудн! Беларуе!, па мяжы, якую утварыла рэчышча Прыпящ. Прау-да, для нападу з поудня im перашкаджал! балоты Палесся. Усе ж з пауднёвага захаду !м удалося уварвацца у Беларусь i зшшчыць шмат гарадоу, у тым л!ку Бярэсце, П!нск, Слуцк, Мазыр.

У 1пац'еусюм летап1се ёсць ускоснае сведчанне пра б!тву з тата­рам! каля Брэста. Гал!цю князь Данша у 1240 г. не мог пад'ехаць да Брзста з-за смуроду «мноства забтых, у noai ляжачых». Падчас б!твы, верагодна, заг!нула многа мангола-татар, бо хрысщяне ceaix нябожчыкау заусёды хавал!.

Паводле летап!сау ВКЛ у 1249 г. адбылася б!тва з татарам!, як!х узначальвау хан Койдан, пад вёскай Крутагор'е; ён заг!нуу тут, i таму пайшла назва населенага пункта "Койданава" (сучасны Дзяр-жынск). На думку С.Ф. Цярохша, у вышку вышшчальнага разгро­му арды хана Койдана Беларусь у адрозненне ад шшых усходнес-лавянск!х зямель, уключаных сшай татара-мангольскай збро! у так званы Уруск! улус Залатой Арды — магутнай феадальнай дзяржавы сцепнякоу, засталася вольнай. Ён сцвярджае, што менав!та'пад Кру-тагор'ем захлынууся далейшы рух татара-мангольсюх ордау на за-хад, што выратавала шмат яшя народы ад спусташальнай навалы. Аднак супярэчл!васць летапюных звестак даюць падставу шэрагу даследчыкау л!чыць гэгу бггву малаверагоднай.

Першае дакументальна засведчанае утварэнне татарау у бела-рускае Панямонне адноещца да 1258 г, Войска на чале з вопытным палкаводцам Бурундаем i пры падтрымцы гал1цка-валынскага кня-

166

зя "взяша...всю землю Литовскую и со многим полоном и богат­ством идоша восвояси ".

У легевдарнай частцы "Хрошк! лггоуекай i жамойцкай" распавя-даецца факт, у як(м, пры яго мажшвай рэальнасщ, зблытаны дзею-чыя асобы. У 1284 г. русюя княз! Святаслау Юеусю, Леу Уладз1м1рсю i Дзмпрый Друцю вырашыш выгнаць лггоуекага князя Рынгальта, як! npasiy у Наваградку. Узяушы сабе на дапамогу ад "заволжскага цара" некалью тысяч татарау, яны рушьин ^ Наваградскую зямлю, епусташаючы i спальваючы усе на сва!м шляху. Рынгальт еуетрэу ix на Немане каля Мапльна (зараз пасёлак Неман на тэрыторьн Уздзен-скага раёна [УИнскай вобласш) i у лютым 6ai, як! працягвауся цэлы дзень, разб!у ceaix пращун!кау. 3 вял!шм трыумфам i багатаю здабы-чай вярнууся ён у Наваградак "и был всем потом Ринголт стра­шен ", - завяршаещщ летапюнае апавяданне пра гзтыя падзеь

Набег» татарсюх туменау на беларуск!я земл! был» эп»задыч-ным». Яны паутаралюя у 1259, 1275, 1287, 1315, 1325, 1338 гг. У 1274 i 1277 гг., адбьиися паходы аб'яднанага татарскага i па^днёва-рускага войска на Гарадзеншчыну. Але захапщь, накласц! пастаян*-ную дан!ну, устанав1ць сваю уладу i юраванне праз выдачу мясцо-вым князя м "ярлыкоу", як 1М гэга удалося зрабщь у 1ншых руск!х землях, на Benapyci татары не змагл!.

Беларусь, за выключэннем яе крайн!х па^днёвых раёнау, не зве-дала мангола- татарскага нагрому i ярма. Тэта мела для яе важнае значэнне, пакуль яшчэ дастаткова не асэнсаванае навукай, i прад-вызначала далейшы ход пстарычната разв!цця Benapyci. У той час, як Усходняя Русь на 240 гадоу транша пад мангола-татарскае пана-ванне, а Пауднёвая Русь - ператворана у бязлюдны стэп, Беларусь не зведала такога разбурэння вытворчых cin, не был» зн!шчаны яе культурныя цэнтры-гарады.Апошняе вызначыла дам1нуючае ста-нов!шча беларускай культуры i мовы у ВКЛ.

3 ycix прыбалтыйсюх зямель тольк! Лггва не была захоштена крыжакам!. 3 усходнеславянск!х зямель мангола-татарам не удало­ся падпарадкаваць сабе тольк» земл! Беларус!. Гэга можна растлу-мачыць тым, што Л»тва i Беларусь на працягу XIII — XIV стст. аб'-яднал^ся ^ адной дзяржаве - Вялшм княстве Л1тоуск1м, PycKiM i

167

ЛЕКЦЫЯ 11

РЭЛ1Г1ЯI КУЛЬТУРА БЕЛАРУСК1Х ЗЯМЕЛЬ У IX - ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XIII ст.

• Увядземе хрысцшнства на Беларуси

• Вусная народная творчасць. Лшаратура.

• Асеета, мастщтва.

Увядзенне хрысщянства на Беларус!

На працягу другой палевы I тысячагоддзя хрысщянства авалодала еурапейсюм светам. Услед за В|зантыяй i Рымам веру у Хрыста прызнал! франк!. У канцы X ст. хрысщцца Юеушчына, Наугародчына, Скандынав1я. Ва ycix гэтых дзяржавах услед за пал-пычным самавызначэннем щзе прыняцце хрысщянства.

Не был! выключэннем з правша старажытныя беларуск!я земл!. У X—XI стст. тут начало распаусюджвацца хрыещянетва у" яго усходн1м адгалшаванш. Яно 1шло ад спадкаёмцы высокай культуры антычнасщ - В!зантьй. 3 часам праваслауе (так стала называцца усходняе хрысц{янства пасля падэелу цэрквау у 1054 г.) станов!цца пануючай рэл1г1яй ва усходв!х i цэнтральных рэг!ё-нах Беларус!.

К другой палове X ст. феадальная фармацыя ва усходн1х славян мела два важнейшыя фактары: феадальныя аднос!ны, яия стал! адыгрываць вядучую ролю у" эканом!цы, i дзяржаву, якая дам!нава-ла у сферы пал!тык!. Але трэщ 1стотны кампанент фармацьа -феадальная адэалопя - адсутн1чау. Адпавядаючыя феадальным структурам погляды не был! аформлены щэалаг!чна, не уяулялг С1стзмы. Патрэба у такой щэалог!! была вял1кая, што востра адчу-валася у вярхах грамадства. Спроба вял!кага к!еускага князя Уладз-iMipa рэфарм1раваць язычн!1?гва i прыстасаваць яго да новых гюта-рычных умо^ поспеху не мел!.

У эпоху станаулення феадал!зму язычн!цкая рэл!г!я ператвары-лася у фактар, яю тармаз!у развщцё грамадства. Яна не забяспечва-ла адносш панавання i падпарадкавання, прыводзша да дарэмнага зншчэння матэрыяльных i лкщск!х рэсурсау, адмоуна сказвалася на м!жнародным гандл!, м!жнародных пал!тычных сувязях з хрыс-

168

Ц1янск1М1 кражам!, ускладняла азнаямленне з дасягненням! замеж-най культуры.

Замена язычшцтва хрысщянскай верай была абумоулена тым якасным скачком, як! зрабига у"сходняе славянства, пераходзячы ад ладу ваеннай дэмакратьи да феадал!зму. Сацыяльныя, палггычныя, культурныя i шшыя змены канца I тысячагоддзя пацягнул! за сабой apyxi у канфесшнай свядомасщ, прывял! да яе перабудовы, адну форму pajiirii замянЫ другой, якая больш адпавядала новай ricra-рычнай абетаноуцы. Такой адэкватнай часу i новаму грамадству кан-фес!яй было хрысц1янства. Патрэба f адэкватнай рэличйнай щэалогн была рэал1завана за кошт знешшх магчымасцей - пераняцця яе у В1зантьп, якой належала тады лщз!руючае становпича у хрысц!-янсмм свеце. Гэга не быу выпадковы выбар. Аказал! свой уплыу наладжаныя, традыцыйныя пал!тычныя, гандлёвыя, культурныя су-вязг з Царградам, са славянам} ^ Цэнтральнай Еуропе i на Бал-канскгм паувостраве. Яны вызначал! менавгга так! нак!рунак царкоу-на-рэл1пйнай арыентацьи ^сходнеславянск1х зямель. Пры зац!кауле-насщ абодвух хрысц1янск!х цэнтрау, Рыма i Канстанщнопаля, у аба-рачэши у сваю веру народау Европы усходнееяавянсюя княз! магл! сам! выб!раць тое адгал4наванне хрысц!янства, якое найлепш павш-на было адпавядаць пал1тычным i культурным патрэбам дзяржавы.

Вусная народная творчасць. Л1таратура

У канцы X ст. арыентацыя уплывовых сацыяльных груп Полац-кага княства на В1зантыйскае хрысщянства, якая у^со дауно давала сябе знаць, узмацншася i завяршылася прыняццем гэтай рэл5гй у якасц! аф!цыйнай, дзяржаунаи, хаця да яе панавання над розумам! усяго насельшцтва Беларус! было яшчэ вельм» далека.

Свой афщыйны адл!к Г1сторыя хрысщянскай царквы на Бела-pyci пачынае з 992 п, кал! яна яшчэ не зведала расколу 1054 г., з часу стварэння Полацкай enapxii. Сёння з адлегласц» У тысячу га-доу, пры фрагментарнасщ i еупярэчлгвасщ гасьмовых крышц таго часу, немагчыма у дэталях аднавщь падзец звязаныя з распаусюдж-ваннем новай веры на нашай зямл!

Хрысц1янства было вядома тут задоуга да 992 г. Па шляху "з варагау у грэк!" замежныя гандляры як з В1зантьп, так i з за-

169

ходнях дзяржау везл! не тальк! тавары, але i сваю веру, культуру, щэалопю.

Тут скрыжоувалюя {нтарэсы каталщкага Рыма i праваслаунага Канстанцшопаля. Беларусь з прычыны свайго геашлггычнага ета-новшча аиынулася на сумежжы двух светау, дзвюх культур i щэа-логш, стала своеасабл!вай зонай сустрэчы i сутыкнення цывш!за-цый: праваслауна-в1зантыйскай i каталщка-раманскай. Тэта на усе наступныя стагоддз! вызначыла шмат у чым ушкальнае культурнее i пстарычнае становшча Беларус! у Еуропе, абумовша вдывщу-альнасць яе культуры, епецыфйсу беларускага менталггэту.

Першым! хрьющянаш на Беларуси бьин мясцовыя купцы. Пры-няцце imj гэтай веры было абумоулена зручнаецю вядзення гандлё­вых спрау з хрысщянск!м1 крашам\. Кожнае перасоуванне нашых продкау - вольнае щ нявольнае, у гандлёвых u.i ваенных мэтах, з-за авантурыстычнай дапытшвасщ щ f якасц! паланянгка i тавара -непазбежна цягнула 2мпарт щэй. Выхадцы з Полацкай зямл!, штр удзельн1чал1 у паходах на Bisambiio, магл! прыняць новую веру яшчэ да хрышчзння Pyci. Яна нападала у наш край i шшым! шля­хам!: у ходзе дзелавых кантактау, дынасгычных шлюбау, праз шс(я-нерау. Яна пран!кала на Беларусь не тольк! з Юева ui праз Kiey, але i у ходзе непасрэдных кантактау Полацкага княства з В1зантыяй. Працэс распаусюджвання новага веравызнання на Полаччыне, на думку С.В. Тарасава, на паиатку 1шоу незалежна ад хрысц!ян1зацы{ Kieaa i Ноугарада.

Хрысц1янск1я погляды прасочвалюя у жыццё нашых продкау', як i культура, паступова, м!рным шляхам. Прауда, пэуная барацьба пам!ж валхвам! i хрысц!янсюм1 м!с1янерам1 мела месца. Але язычн-щтва не ставша перашкод для Бога i святых новай веры, тым больш, што яны был! вельм! падобныя на старых багоу. Хрысц1ян-ства часам выцясняла язычн1цк!я погляды i звыча!, але часцей зл1валася з iml Святы Улас пераняу функцы! свайго язычн{цкага папярэдн!ка - заступн!ка жывёлы Белеса. Прарок 1лля ста^ падоб-ны на бога грома, маланк! i нябеснай crwxii Перуна. Месца Moia-шы, баг!н! урадл!васц1, заступн1цы льнаводства, прадзення i ткацт-ва паступова займала "шьнянща" Параскева-Пятнгца.

Як сведчыць археалог^я, у зямлю крыв^чоу хрысц1янства пры-

170

ходзщь прыкладна з сярэдзшы X ст, сярод радз1м!чау пачынае рас-паусюджвацца у апошняй трэщ X ст. Менашта у гэты час у ix з'яуляецца характерны для хрысщянства пахавальны абрад шгума-цьн (трупапалажэння), што прыйшоу на змену язычнщкаму трупас-пальванню. Шсьмовыя крышцы паведамляюць пра заснаванне на Беларус! у X ст. першых храмау (у Вщебску, Пояацку). I хоць археолагам! не выяулена рэшткау культавых пабудоу раней XI ст., вучоныя дапускаюць, што Полацкая СафЫ — першы мураваны пра-васлауны храм на Беларуси узведзены у сярэдзше XI ст., — мела ceaix драуляных папярэдшкау.

Пачатак масавага распаусюджвання хрысц!янства на беларусюх землях цесна звязана з пал!тыкай юеускага князя Уладз1м1ра, як{ 1мкнууся зраб!ць яго дзяржаунай i народнай рэл!г!яй на Pyci. Ax-рысщушы у 988 г. юеулян, ён, па сведчанню крышцы, "кресты же и всю землю Русскую от конца и до конца и идолы сокруши". Часткай гэтай рускай зямл! была тады i Беларусь: у 980 (970) г. Уладз1м1р aaxaniy Полацк, у 983 г. "победи ятвяги и взя землю их", у 984 г. падпарадкавау сабе радз1м1чау. "И нача ставити по гра­дам церкви и попы, и людие на крещение приводя по всем градом и селом ", — канстатуе 1пац'еуск1 летапю пад 988 г. Ва ycix вядомых нам рэдакцыях i cnicax "Аповесщ тшулых гадоу" услед за летапю-най ацэнкай хрышчэння Pyci: "Володимер же просвещен сам, и сынове его, и земля его", - щзе расказ аб раздачы вялшм князем сва!м сынам важнейшых гарадоу Pyci. Гзяслава, сына ад Рагнеды, ён зраб!у полащим князем. Святаполка, прыёмнага сына, пасадз!^ у Тураве. Не падлягае сумненню, што KieycKi князь pa6iy «a ix стау-ку у правядзенш агульнадзяржаунай пал!тык1 хрысц!ян1зацы! ва удзелах.

Шэраг вучоных Л1чыць, што старажытнейшым хрысщянсшм цэнтрам Беларус! з'яуляецца Ьяслауль, як! у 80-ыя г. X ст. стау" княжацкай рэзщэнцыяй. Сын Рагнеды, першы князь адноуленай полацкай дынастьп Ьяслау, услед за бацькам прыняу хрысщянства. Быу гэты чалавек, згодна з летап!снай характарыстыкай, "uixi i лагодны", люб$у i шанавау царкву, чытау Святое пюанне. Менав1та з яго дзейнасцю звязваецца пачатак хрысщяшзацьп Полацкай зямл!. Ранн{м{ асяродкам! хрысщянства у Полацкай зямл! стал! заснава-

171

ныя Рагнедай — Анастас1яй у Гзяслаул! манастыр i храм. У 90-ыя гады тут зараджаецца паслушнщкае жыццё. Сама Рагнеда — пер­шая упамянутая леташсаям манашка ва усходнеславянск!м свеце. Высланая у Кзяслауль пасля няудалага замаху на Уладз!м!ра i адхшеная ал пасля яго шлюбу з Ганнай, сястрой в!зантыйскага 1мператара, Рагнеда прыняла манаства. Пасля выбару Уладз!м!рам новай жонк! яна н!быта звярнулася да яго: "Прошу, уневести меня своему Христу it да приму святой, ангельский, иноческий образ". Прауда, сярод петорыкау ёсць сумненн! наконт добраахвотнага па-стрыжэння Рагнеды -жанчыны з крутым норавам, незалежным i упартым характерам.

Паслаушы сыноу ва удзелы з заданием садзейшчаць пашырэн-ню хрысц!янства, Уладз!м!р паклапащуся аб належным царкоуным уладкаванн! натэрыторы! сваей дзяржавы. "Крестися Володимир и вся земля Руская; и поставиша в Киеве митрополита, а Новуграду архиепископа, а по иным градам епископы, и попы, и диаконы ", -. распавядае Наугародск! першы легате. У буйных гарадах i кня-ствах пачал! стварацца епархп — тэрытарыяльныя царкоуныя ак-pyri, яюм! Kipaeani вп1скапы. Егискапская кафедра у Полацку, як ужо адзначалася, была заснавана у 992 г. У 1005 г. заснавана Турау-ская епарх!я. Еп1скапск1я кафедры был! духоуным! цэнтрам!, з як!х распаусюджвалася i умацоувалася праваслауная вера i разв1валася царкоуна-рэл!пйнае жыццё, утваралгся хрысц!янскм абшчыны, бу-давалшя храмы, адчынялюя манастыры i школы.

Хто стау першым полацк!м еп)скапам, летапюы не паведамля-юць. Першым, вядомым нам, быу юева - пячорск! манах Mina, пасвечаны у ешскапск! сан у 1105 г. Крын)цы змяшчаюць звестк! яшчэ аб сям! полацк!х епюкапах XII—XIII стст.: 1лля, Касьма (Грэк), пастаулены у 1143 г., Дыянюш памёр у 1183 г., яго на­ступит Мжалай; Аляксей, упамянугы каля 1231 г., С!мяон (науга-родзец), упамянуты каля 1274 г., 1аакау, вядомы па дакументу прык-ладна 1300 года. Даследчык! л!чаць, што першым! хрысц!янск!м! святарам], епюкапам! на Беларус! был! грэк! i балгары. У сваей дзейнасц! яны карысталюя славянскай мовай, набл!жанай да етара-жытнарускай. Але не варта недаацэньваць i рол! хрысщ'янскага м!с!янерства з Захаду.

172

Ешскапская кафедра была аткрыта у Полацку. Тут утвары-лася свая школа дойлвдства (яе помнш цапкам представлены куль-тавым! збудаванням!), развшася высокая кшжная культура, пачала-ся перапгска кшг, узшкла першая на Беларуа б{бл1ятэка, вялося леташсанне. Ды i наогул ранняя беларуская пюьменнасць, асвета, л5таратура, мастащва цесна звязаны з прыняццем хрысщянства.

У XII ст. у caMiM Полацку i яго ваколщах узшкаюць манастыры. Вызначана, што у гэтым стагоддз! у стольным горадзе {снавала не менш 10 культавых манумен гальных збудаванняу i трех манасты-роу. У канцы XI - пачатку XII ст. будаушчая арцель з Польшчы узводзша храм у Менску (юнуе меркаванне, што ён не быу завер-шаны), абл1чча якога мела рысы раманскага стылю, Вял11ая заслуг! у распаусюджванн] хрысц^янства, П1сьменнасц1, культуры у Полац-кай зямл! належаць Ефрас1нн! Полацкай, якая пазней была прыл!-чана да л!ку святых.

Пытанне наконт таго, у якой меры, накольк! у часы Уладз1М1ра было ахоштена хрышчэннем насельнщтваБеларус!, з'яуляецца дыс-кусшным. Мы пав!нны адрозн!ваць хрышчэнне ад хрысц1ян1зацы! - доугатэрм1новага, складанага працэсу успрымання новай веры. Акт 988 г. быу пачаткам хрысц1ян!зацы1, на фактычнае здзяйс-ненне якой спатрэбш!ся стагоддзь Яшчэ доуга палал» тут пагане-к!Я вогшшчы, а нашы продм пакланялюя Перуну i спраулял» буй-ныя паганск!я святы. Новая вера на беларускай зямл! распаусюдж-валася па схеме: князь-дружына-горад-вёска. Веска доуга супращу-лялася хрысц1ян!зацы1, Л14ыць даследчык старажытнай псторы! Полаччыны Л.В. Аляксеяу, Няма н!яюх падстау, сцвярджае архео-лаг В.В. Сядоу, гаварыць пра суцэльную хрысц!ян!зацыю Полацкай зямл! да канца XII i наваг XIII ст., асабл!ва вёсю.

Двухвер'е захоувалася на беларуск!х землях i у наступныя стагоддз!. 1снуе думка аб фармальным прыняцц! новай веры у тыя часы, бо не усе рабш гэга свядома i ахвотна. Апошняя, нягаедзячы на nocnexi хрысц!яшзацьи, распаусюджвалася параунальна маруд-на i вытрымл1вала супрац1уленне язычшцтва, якое мела тут глыбо-К1я караш у сувяз! з суседствам Полацка з балцк1м5 плямёнам!. «Аповесць,м1нулых гадоу» прып!свае Усяславу Полацкаму нарад-жэнне ад "вяшчунства". Сама Полацкая зямля уяулялася леталю-

173

дам i аутару "Слова аб палку 1гаравым" крашай чараушкоу. Свед-чанне барацьбы яе князёу з паганствам у XII ст. з'яуляюцца валун-ныя камяш-фетышы з высечаным! на ix крыжам! i набожным! над-nicaMi. У Падзвшш вядома 9 так!х "Барысавых" i "Рагвалодавых" камянёу.

С.В. Тарасау, МЛ. Ермалов!ч сцвярджаюць, што хрысщянства спрыяла станауленню Полацкага княства у якасщ самастойнай i незалежнай дзяржавы. Думку, што новая вера умацоувала уладу К!ева у Полацкай зямл!, яны Л1чаць неабгрунтаванай: адзшства веры не перашкаджала Полацку весщ барацьбу з Юевам за сваю самастойнасць. М. Ермалов!ч дапускае, што разам з прыходам хрысщянства на Полацкае княства пашыралася i назва Русь. Па-колыс! новая вера !шла з Кгева, з Pyci, то яна называлася рускай. Па меры пашырэння праваслаунай, рускай веры за Полаччынай усе больш замацоувалася i назва "Русь".

Хрысщяшзацыя Тураускай зямл! пачынаецца пры Святаполку (988—Ш15 — князь тураусм, 1015—1019 — вялш KieycKi i ту-рауск! князь), больш вядомым як "Акаянны".У 1005 г. была утвора-на Тура^ская епарх!я. Першым турауск!м ешскапам быу пастауле-ны Фама. Яго улада распаусюджвалася на вял!кую тэрьпх)рыю за-ходняй Беларус! з гарадам! ТПпск, Наваградак, Гародня, Бярэсце, Ваукавыск, Здз!тау, Случаск, Копысь, Гарадок i частку Валын!. Па паданию, сам князь Уладз!м1р Святаслав{ч заснавау пад П1нскам Ляшчынск! манастыр.

Нязгодны з рзлМйнай пал!тыкай Уладз1м1ра, вымушаны л{чыц-ца з настроям! сваей дружыны i тураускай знац!, як!я насцярожана успрымал! любыя пачынанн! Kieea, Святаполк стау патураць заход-няму хрысц1янству. (Нагадаем, што размова щзе пра часы, кал! хрысщянства яшчэ фармальна заставалася адзшым). Ён ажан!уся на катал!чцы, набл!з!у да сябе калабжэгскага еп!скапа Рэйнберна — вядомага барацьбгга з язычн!цтвам на тэрыторы! Польшчы i аддау перавагу катал!цтву, зб!раючыся )^весц! менав!та гэту веру у сва!м княстве з дапамогай Рэйнберна. 1снуе меркаванне, што Рэйнберн быу першым турауск!м еп!скапам.

У нейкай ступен! з-за веры пам!ж Святаполкам i яго бацькам Уладз!м!рам Хрысц!целем адбьшася сварка, у вын!ку якой турауск!

174

князь, яго жонка i Рэйнберн был! пасаджаны у турму. Апошн! там i памёр. Зразумела, што тагачасныя i пазнейшыя крынщы, што выйшл! з-пад пяра праваслауных аутарау, прасякнуты нянавюцю да Святаполка, як! патурау шшай ад праваслауя веры.

Факты мЫянерскай дзейнасщ лац!нск!х прапаведшкау на Pyci у XI ст. не з'яуляющда беспадста^ым!. Заходняя царква таксама цжавшася пытанням! хрысщяшзацы! усходнеславянсюх зямель.

Найбольш доуг!м! i складаным! аказалюя шлях! хрысщянства на тэрыторыю беларускага Панямоння, якое i у XI ст. заставалася аплотам язычнщтва.

Археолаг! прыйшл! да высновы, што да канца X - пачатку XI ст. тут панавау звычай спальваць нябошчыкау, характэрны для паган-ства. У XI—XIII стст. адбываецца паетуповая змена абраду паха-вання, крэмацыю змяняе !нгумацыя. Тэты працэс не усюль праця-ка^ адначасова: на усходзе i поудш хутчэй. Даужэй за усе язычнщ-тва 5^трь1МЛ1валася у пауночна-заходняй частцы Панямоння. Там абрад трупаспальвання пра!снавау да панатку XIII ст., а звычай насыпаць курганы над пахаваным! - да пачатку XIV ст. Хрысщяш-зацыя краю расцягнулася на некалью стагоддзяу.

Першыя прадметы хрысщянскага культу - нацельныя крыжыю (адлггыя з металу, каменныя, янтарныя, выразаныя з косц!) — з*яв1-Л1ся у гарадах Панямоння у другой палове XI ст. Фактычна хрысц-1ян1зацыя адбываецца у XII ст. Шырокае будаушцтва праваслауных храмау у XII ст. у Гародш, Наваградку, Ваукавыску з'я^ляецца важным доказам перамоп тут новага веравучэння. Гзтыя храмы стал! важным! асяродкам! духоунага i культурнага жыцця краю. Каменным царквам, магчыма, папярэдн!чал! драуляныя культавыя пабудовы. У 1263 г. вял!к!м л!тоуск]м князям Войшалкам заснава-ны каля Наваградка Ла^фышауск! манастыр. 3 гарадоу хрысц!яш-зацыя {шла па вёсках. Пран1каючы у гушчу народных мае, яна зл!валася са старым! павер'ям!, абрадам! i маленням!.

Да нас дайшл! звестк! сярэднявечных заходн!х аутара^, што у 1009 г. катал1цю еп!скап Бруна (Брунон) у суправаджэнн! 18-щ м!с!янерау прапаведавау хрысщянства сярод яцвягау. М1с1янеры 1мкнул1ся стварыць у Судов!! (Яцвяг!!) рымска-катал!цк! рзл!г!йна-культурны рэпён, а таксама не даць магчымасщ усходнеславянск!м

175

князям i праваслаунаму духавенству усталявацца на гэтай тэрыто-рыь Аднак мгс1я поспеху не мела. Пасля пбел! Брунона на мяжы npycii, Л»твы i Pyci (менавгга у таюм кантэксце упершыню у п1сьмовых крынщах згадваецца назва "Лггва") запнула i яго, здава-лася бы, паспяхова распачая справа.

Некаторыя аутары звязваюць паходжанне тэрмша "Черная Русь" — назвы калашзаванай славянам! тэрыторьй Яцвягн i Лггвы — з асабшвасцям! рэлИйнага жыцця рэпёна i канфесшнай прыналеж-насц! яго насельнщтва. Гзты тэрмш вядомы з 1351 г. Пад такой назвай тэрыторыя Панямоння пазначана на карце, складзенай у 1459 г. манахам Фра Мауро для партугальекага караля Альфонса V.

Прыняцце хрысц4янства з'явшася адной з важнейшых падзей ricropbii Беларус!. На працягу стагоддзяу праваслауная царква аказ-вала моцны уплыу на усе бак! жыцця нашых продкау, на ix культу­ру, мараль, быт. Хрьклщнства прынесла на Беларусь зус!м новы светапогляд. Яно умацо)?вала манагамную сям'ю, што стано^а адб!валася на развщщ вытворчасщ. Спыншася практыка забойства жонак, рабынь, слуг на пахаваннях мужоу i гаспод.

Далучэнне усходнеславянск^х плямёнау да хрысц!янства садзей-шчала ix культурнаму, моунаму, гаспадарчаму збл!жэнню.

Хрысц1ян1зацыя спрыяла разв^ццю феадальных адносш, узмац-ненню княжацкай улады, умацаванню дзяржаунай самастойнасщ Полацкай зямл!. У супрацьборстве розных укладау царква прымала бок гютарычна найбольш перепектыунага, дапамагала яму канчат-кова аформ!цца i умацавацца.

Прыняцце новай веры прывяло да устанаулення больш цесных м1жнародных сувязяу з хрысц!янск1М1 дзяржавам!. Мясцовыя княз! атрымал! магчымасць уступаць у дынастычныя шлюбы з прынцэ-сам! з 1мператарск1х, каралеуск1х, княжацк!х дамоу Еуропы. Пры­няцце Беларуссю усходняга хрысщянства прадвызначыла культур-нае збл!жэнне яе з В^зантыяй i крашам} гэтай жа рэл!пйнай арыен-тацы!.

Хрысцгянства падало магутны 1мпульс культурнаму раз-вщцю Беларус!. Яно садзейн!чала стварэнню мнопх выдатных помн1кау архпэктуры i жывапюу, распаусюджванню пюьменства, развщцю летап!сання, б1бл!ятэк, з'яуленню школ, пран!кненню на

176

беларуск!я земл! творау замежных аутарау^ як!я утрымл!вал! у сабе важныя звестк! па цзламу шэрагу галш культуры i мастацгва. Даб-ратворны уплыу з боку в!зантынскай i заходнееурапейскай культу-ры зведау на сабе цэлы шэраг рамёствау.

Але замежная культура не успрымалася механична, а, спалуча-ная з мяецовым! традыцыям!, творча перапрацоувалася у адпавед-насц! са славянским светауспрыманнем, звычаям!, этыкай i побы-там. Гэга i абумовша перапляценне хрысц!янск!х i язычнщк!х тра-дыцый, прывяло да узшкнення арыг1нальных творау л1таратуры, дойл!цства i выяуленчага мастацгва.