Насельнщтва

Сярэдневяковаму гораду уласщвы цэлы комплекс прыкмет. Ён быу центрам рамяства i гандлю, адмш!страцыйным, ваенным, культавым i культурным цэнтрам. Прауда, гэтыя прыкметы был! выявлены у поунай меры тольк! у буйных гарадоу, у большасц! ж - тольк! некаторыя з ix. Абавязковай прыкметай была наяунасць абарончага збудавання. Само слова "горад" паходзщь ад дзеясло-ва "гарадз!ць", "агароджваць". Умацаваныя сядз!бы Jcix тыпау нашы продк! называл! градам!, !накш кажучы - гарадам!. Горад IX-X стст. адрозн!вауся ад вёск! сва!м! умацаванням! i тым, што ён быу адмшютрацыйным центрам, рэзщэнцыяй князя i !ншай знац!, У XI-XII стст. у ix усе больш пасялялюя рамесн!к! i купцы. Пры далейшым разв!цц! раннефеадальнага грамадства гарады стал! пераутварацца у цэнтры рамяства i гандлю. Весь (старажыт-нарускае слова, ад яго паходз!ць беларускае "веска") - пасяленне сельскагаспадарчага тыпу, дзе асноуньш заняткам насельнщтва был! земляробства i жывёлагадоуля. Характэрнай рысай экап ом! к i старажытнага горада был! рамяство i гандаль. Аднак, нягледзячы

50

на пераважную ролю гэтых заняткау, сельскагаспадарчая вытвор-часць яшчэ доуп час мела вялжае значэнне для жыхароу буйней-шых гарадоих цэнтрау: Полацка, Вщебска, Минска, не гаворачы ужо пра малыя гарадьк

Жыхары пасадау займалюя верным зямляробствам, агароднщг-вам, жывёлагадоуляй, а таксама паляунщтвам i рыбалоуствам.

Старажытныя беларусия г арады размясцшся Уздоуж рэк Заход-няй Дзвшы, Бярэзшы, Немана, Прыпящ. Яны звычайна узшкал! на узвышаных месцах, на сутоках рэк i атрымл!вал1 часцей назву па меншай рэчцы (прытоку).

Як i ва усей лясной паласе Усходняй Еуропы, гарады тут буда-вал! цалкам з дрэва. Таму раней гаварыл! не "пабудаваць", а "сру­бить" горад. 3 бярвенняу рубш! жылыя памяшканн!, хлявы, знеш-Н1я умацаванн!, маеты, вежы i гарадск!я сцены, mi масцш вулгцы. Вул1цы был! вузшм! - каля 4 м у шырыню. 1х драуляны брук рэгулярна паднауляуся. Асноуным тыпам пабуцовы была драуля-ная хата з адным памяш-каннем плошчай 16-25 кв.м.

Старажытны беларуск! горад екладауся з некальк!х частак. Яго ядром з'яуляуся дзядз4нец- унутраная крэпасць ц! замак, звычайна размешчаны на узвышаным месцы i абнесены абарончым! збуда-ванням!. Яны перашкаджал! гораду расц! у шырыню, таму вул!цы тут был! вузк!М1, забудова - вельм! шчыльнай. У цэнтры дзядз!нца звычайна узвышауся храм. Храмы стал! першым! цагляным{ пабу-довам! на Беларус!.

Вакол умацаванага цэнтра узн!кау пасад - пасялент рамесшкау i купцоу. Часта ён абгароджвауся другой л!шяй умацаванняу, утва-раючы так званы кружны горад. Разрастаючыся, пасад выход31у за межы кружнага горада. У таих выпадках ён часта абгароджвауся драуляным частаколам з завостраных уверсе бярвенняу, яю утварау трэцюю лшю умацаванняу.

Старажытны горад нельга уяв{ць без умацаванняу. Яны был! яго абавязковай знешняй адзнакай i уключал! магутны земляны вал вышынёй 8—10 м, драуляную сцяну на грэбеш вала i крэпасныя вежы.

Некаторыя крэпасщ абгароджвалюя шыроюм ровам, запоуне-ным вадой. Рэшти валау, вежау i рвоу да нашых дзён часткова

51

захавалюя у Flcwiaipcy, Вщебску, Друцку, Гродне i шшых гарадах. У 80-ыя гады археолаг! А.А. Трусау i M.A. Ткачоу, адкрыушы рэигпи абарончай сцяны на Замкавай гары у Гродне, прыйшл! да вываду, што Гародня у XII ст. мела унжальнейшы комплекс мураваных абарончых збудаванняу. Звычайна крэпасць мела адзш уезд з пры-варотнай вежай. Кал! наблшауся вораг, браму зачынял! i усе жыха-ры хавалгся за гарадскш! сценам!. Выраз "отворити ворота" азна-чау здачу горада.

Абавязковай прыналежнасцю старажытнага беларускага горада быу торг, яш служыу не тольк! месцам кугон-продажу, але i месцам сходау гараджан. За горадам знаходз!уся некропаль-могшьн^к, дзе хавал! памершых.

Агульная тэрыторыя горада у XI—XII стст. складала некальк] даесяткау гектарау. У самых вял!шх гарадах (як, напрыклад, у По-лацку) пражывала 6—8 тысяч чалавек, у сярэдн»х - 1-3 тысячы. Насельн!цтва малых гарадоу нал1чвала некальк! сотняу жыхароу. Каля буйных гарадоу будавалюя манастыры.

У цэлым для свайго часу старажытныя беларусюя гарады был! зус!м сучасным! i добраупарадкаваным!, хаця i не был! пазба^лены тыловых недахопау — скучанасц! пабудоу i забруджанасщ. 3 пры-чыны чаго насельн!цтва часта пакутавала ад пажарау i эпщэм!й.

За шматвяковую г!сторыю гарадоу на месцы ix дзядзшцау i на пасадах утварышся напластаванн! з рэшткам! дзейнасщ чалавека — культурны слой. Часам ён дасягае таушчын! 7-9 м. Даследуючы насычаны знаходкам! культурны слой, археолап аднауляюць м!ну-лае гарадоу-носьбггау вышэйшых дасягненняу старажытнай Бела-pyci у гатне эканом!к1 i культуры.

На старонках старажытных летап1сау часам гаворыцца аб па-лачанах, дручанах, менянах, шнянах i г.д. Гэга гараджане - жыха-ры Полацка, Друцка, Менска, Шнека. Яны мел! значка больш шырок! кругагляд, чым аратыя, прывязаныя да свайго вузкага "свету" у некальк! вёсак. Гараджане был! тсьменным!, умел! л!чыць, мел! зносшы з !ншаземным! купцам!, сам! ездзш! у роз-ныя кра!ны.

Асноуны слой насельнщтва сярэдневяковага горада складал! ра-меснш: ганчары, кавал!, гарбары, ювел!ры, кастарэзы, сталяры i

52

гд. Яны падзялшся на дзве групы: вольных i залежных (княжатах i баярсюх). Другой значнай кагэгорыяй гарадскога насельнщтва з'яулялася дружына: во!-прафес!яналы. На яе абатрауся у юра-вант дзяржавай князь. Дружыннш дзялшся на дзве групы. Знаг-ныя баяры, што складал! бл!жэйшае акружэнне князя i займал! вышэйшыя пасады, утварал! "старэйшую" дружыну. 3 дробных служылых людзей, як!х звал! отракам!, щ грыдням!, щ дз!цячым!, фардараваяася "малодшая" дружына. Наступны слой — гандляры i купцы - па роду свагх заняткау был! бл!жэй да пануючага класа. Пачынаючы з XII ст., ix удзельная вага сярод гараджан узрастае. Асабшва модную ролю адыгрывае купецтва у канцы XII - пачатку XIII ст., кал! на змену гандлю з Юевам, аслабленым феадальным! усобгцам!, прыйшл! {нтанкмуныя сувяз! Полащка з Рыгай г Гоцюм берагам.

Пэ^ны працэнт населыищва складал! феадальныя вярх!: князь, члены яго сям'ц бл!зк!я асобы (прыблшаныя), баяры. Вял!кую ролю у жыцщ гарадоу адыгрывал! царкоуныя феадалы.

Арыстакратычная частка насельшщва i дружына жыл! на дзядз-1нцы, гандлёва-рамеснае насельнщтва - на пасадзе. Апошняе па-пауиялася за кошт прышлых сельсих жыхароу.

Па разв!ццю гарадской гаспадарк! старажытная Беларусь не уступала гарадам Заходняй i Усходняй Еуропы. Аднак узровень разв1цця гарадскога ладу не усюды быу аднолькавым. Полацк i Друцк, напрыклад, мел! веча.

Эканаьнчная магутнасць баярства, багатага купецтва i вышэй-шага духавенства забяспечвала i'm юруючую ролю на вечавых схо­дах. 1х апорай у буйнейшых гарадах был! багатыя майетры-ра-месн!к1, купцы i дружынн^ш, духавенства, а таксама лрадстаунт гарадской адм1н1сграцы1 з сем'ям! i залежным! ад ix людзыш. Пра-вячай вярхушцы у большасц! выпадкау удавалаея навязаць вечаво-му сходу сваю волю, трымаць у паслухмянасщ беднату i сялян з бл!жэйшай акруг!.

Немалую ролю у жыцц! гарадоу адыгрывал! рамесн!к!. Яны был! параунальна забяспечаным! людзьм!, прымал! актыуны удзел у вечы i склад ал i асноуную сшу гарадскога апалчэння. 3 гэтым шшы раз вымушаны был! л!чыцца княз! i баяры.

53

Размяшчэнне i характарыстыка асобных гарадоу

Старажытныя гарады Беларус! месщлюя па асобных рэпёнах, тэрыторыях былых княствау, у межах як!х яны разв!вал!ся. Пауноч-аую i значную частку цэнтральнай Беларус! (сучасная Вщебская воблаець, поунач М1нскай) займала Полацкая зямля — адно з мац-нейшых раннефеадальных княетвау Усходняй Еуропы. Да пачатку XIII ст. яго валоданш даеягал! Рыжскага зал!ва. У пюьмовых крын-щах змяшчаецца упамшанне пра 17 гарадоу, месцазнаходжанне як1х псгорык! звязваюць з Полацюм княсгвам: Полацк, Менск, Вит^еск, Лушмль, Изяславль, Логожеск, Дрютеек, Браслав, Рыла, Копыс i Борисов i шш. Галопы, щ старэйшы горад зямл! быу яго стап1цай. Усе астаття был! залежныя ад яго. У н1жн!м Падзв1нн! (у межах сучаснай Лагв1|) анаходзшюя полацк!я гарады Герцыке i Кукенойс. Акрамя гэтага, застаецца невядомым ц! спрэчным мес­цазнаходжанне гарадоу Полацкага княства Голотическа, Неколочи, Стрежева. Загадкавыя таксама летапюныя паведамленн! пра полац-К1я гарады Одрск i Гарадзец.

Полацк — адз!н са старажытнейшых гарадоу Усходняй Еуропы. Буйны гавдлёвы i культурны цэнтр на Заходняй Дзвше, важны транз!тны пункт усей Pyci. Гэга быу горад храбрых вояу, умелых рамесн!кау, прадпрымальных купцоу. Яго далёкае м!нулае бярэ па-чатак з часо^ легендарнага Рурыка i князя Алега. Заснаваны у VIII—IX стст. крыв!чам{, ён упершыню згадваецца у "Аповесщ мшулых гадоу пад 862 г. у сувяз1 з раздачай Рурыкам "градов" сва!м васалам. Горад хутка рос. Кал! у IX - першай палове X ст. яго тэрыторыя складала прыкладна 1 га, то у XI—XII стст. яна вырасла да 70-80 га.

Ужо у першым стагоддз! юнавання Полацк слав!уся далека за межам! роднай зямл!. Як пра моцнае ^ладанне, што мае свайго князя {караля), апавядаюць пра яго скавдьшаускш cari. У дагаворы иеускага князя Алега з грэкам! (907 г.) у перал!ку гарадоу, што атрымл!ваюць кантрыбуцыю з пераможанай В1занты1, Полацк стащь поруч з Иевам.

У XI ст. Полацк уяуляу сабой вял!кую эканам!чную i ваенную cwy, Натхняючыся щэям! былога адз!нства крыв!чоу, першынства на крывщюх землях, яго княз! двойчы займал! Ноугарад, вял! ба-

54

рацьбу за Пскоу i Смаленск, сапершчал! з Клевам i наваг двойчы Kipaeani усей Русею (Брачыслау i Усяслау), седзячы на вял1какня-жацюм стаде.

Друп горад Полацкай зямл! - Вщебск. Тэты вялт гандлёвы центр размешчаны на скрыжаванн! водных шляхоу "з варагау у грэк!". Ён узшк на месцы першабытнай сял!бы VI—IX стст. Гора-дам у навуковым разуменш гэтага слова стау у X ст.

У мясцовым летатсе XVIII ст. запюана паданне аб заснаванш •Вщебска у 974 г. "Ольга, победив ятвягов и печенегов, переправи­лась через Двину и с войском заночевала. Понравилась ей гора, и она основала деревянный замок, назвав его от имени реки Витьба Витебском". Аднак звычайна даеледчыю л»чаць, што першым дас-таверным упамшаннем пра Вщебск з'яуляецца згадка пра яго у" "Аповесц! м}нулых гадоу" пад 1021 годам, кал! Яраелау Мудры вярнуу В|цебск i Усвяты полацкаму князю Брачыславу, прызнаушы так^м чынам абгрунтаванасць яго прэтэнз^Й на гзтыя гарады, засе-леныя полацюм! крывгчам!. Па узросту Вщебск не уступав Полац-ку. Toe, што ён упашнаецца у летап{сах пазней i радзей Полацка, можна растлумачыць ix рознай роллю у жыцц! Падзв1ння. Полацк

- стал1ца, В1цебск - адзш з населеных пункта^.

Адз1н з буйнейшых цэнтрау Полацкай зямл! - Менск щ Менеск

- упершыню названы у летапюным артьи^ле 1067 г. У гэтым годзе адбылася бггва князёу Яраслав1чау з полащам князем Усяславам на Ням1зе, да яшй Яраслав1чы нак1равал1ся пасля захопу i спусташэн- ня jm! Менска. Менав!та на тэрыторы! сучаснага горада некая! працякала гэга рэчка даужынёй усяго ^ 3 км, упадаючы у Св1слач. Незразумеласць тэксту крын!цы пра падзе! 1067 г. нарадзша зда- гадку аб 1снаванн1 яшчэ адной Ням1п щ 1ншага Менска. Даследую- чы летапюы, у яих згадваецца Менск, вучоныя прыйшл i да высно- вы, што першапачаткова ён знаходз1уся на рацэ Менцы {прыток Пцдчы), што за 16 км. ад цэнтра нашай стал1цы. 3 раншм Менскам ёсць падставы атаясамл1ваць размешчанае тут пасел!шча ля вёск! Гарадзшча Шчамысл^цкага сельсавета Mincicara раёна. Пасля двухразовага спусташэння (1067 i 1084 гг.) у канцы XI—пачатку XII ст. горад быу перанесены на месца упадзення Нямт у Св5слач (у сучасны пстарычны цэнтр).

55

Старажытны Менск адыгрывау значную ролю у палпычным, гаспадарчым i культурным жыцщ беларускЬс зямель. У XII ст. яго княз! з пераменным поспехам вял! барацьбу з друщом! князям! за полацкае княжанне.

У суюш з падзеям! 1067 г. у крынщах упершыню упам1наецца Ръша (Орша), атрымаушая сваю назву ад адааймениай ракь Прау-да, з летапгснай фразы "на Ръши у Смоленска" недастаткова ясна, щ адносшася гэта назва да горада, урочышча щ да раю.

Ьяслауль заснаваны у сувяз! з прыняццем хрысщянства KieycKJM князем Уладз1м1рам глго жанщьбай на грэчаскай царэуне Ганне. Для сваей былой жонк! Рагнеды i сына Ьяслава Уладз1м1р у 80-ыя гады X ст. у вярхоуях Свгслачы пабудавау горад, даушы яму сынова гмя.

Брачыслауль (сучасны Браслау В1цебскай вобласщ) заснаваны на пауночна-заходняй ускра^не Полаччыны ля балцкай мяжы, на непрыступным месцы. Гэта далёкая крэпасць, падобная на cothi (ншых, не удасгошася згадк! у летапюе. Раскопк! ж наказал!, што горад узн!к у першай палове XI ст. пры полацк!м княз! Брачыславе (1003—1044)» 1мя якога ён, верагодна, i атрымау на месцы спале-най латгальскай сял!бы, што 1снавала у другой палове I тысячагод-дзя. pockbit горада аднос1цщ да XII—пачатку XIII ст., кал! ён адыгрывау важную ролю на полацка-балцюм сумежжы, ахоуваючы Полацкую зямлю ад набегау з захаду.

Лукамль (сучасны Лукомль), Лагожск (Лагойск) j Друтз«к (Друцк) упершыню згадваюццд у "Павучанн! Уладз1м{ра Манама-ха" пры апюанн! паходу на Полацкую зямлю 1078 г., у час якога ён "пожег землю i повоевал до Лукамля и до Логожьска, та на Дрютъск воюя... " Першы атрымау назву ад раш Лукомк!, на якой ён размешчаны, друг! - ад слова "лог", пакольк! знаходз!цца у дал!не сярод узвышша.

Ш карце сучаснай Беларус! няма горада Друцка. Прауда, на бера-зе рак! Друц! У Талачьшсим раёне В1цебскай вобласщ ёсць веска з такой назвай. Калюьц! на яе месцы быу магутны i славуты горад, як! у другой палове XII ст. стау асноуным сапершкам Менска у вало-данш полацюм сталом. Ён узнш у XI ст. на валоцы аднаго з адгалша-ванняу шляху "з варагау у грэю" i, знаходзячыся у сярэдзше стара-

56

жытнарусюх зямель, ды яшчэ на выгадным водным шляху, Друцк зраб!уся буйным месцам гандлю рабам! на Pyci. 3 пачатку XVI ст. горад, спустошаны шмШтлшм! войнам!, губляе свае палгшчнае i эканам!чнае значэнне i паступова зншае, адыходз!ць у нябыт.

Копысь упершыню упамшаецца пад 1059 г., кал! там памёр на шляху з Юева у Ноугарад вядомы наугародск! enicican Лука Жыдзя-та. Горад знаходз!уся на месцы перавозу цераз Днепр. Як прыдняп-роуск! паграшчны пункт ён меу мытню i пастаялыя двары i атрым-л!вау доходы ад гандлёвай пошлшы. У 1116 г. разам з Оршай ён был адабраны Манамахам у Полацка i чаеова адышоу да Смаленс-кага княства.

Пра заснаванне Барысава В,Н. Тащшчау, па невядомых нам крышцах, nieayV "В 1102 г. Борж Всеславович Пологрсий ходил на ятвяги, победя их, возвращясь, постави град Борисов во свое имя и людьми населил". У 1пац'еуск!м летапюе горад названы пад 1128 г. Рэштк! першапачатшвага Барысава знаходзяцца у 4 км ад сучасна-га горада.

Павел!чэнне рол! дзвшскага гандлёвага шляху у XII ст. прывяло да утварэння двух умацаваных пунктау - Герцыке i Кукенойса -параунауча магутных фарпостау Полацкай зямл! на захадзе (на тэрыторьн Латгал!! - у межах сучаснай Латв!!). Летап5сец не знай-шоу магчымасщ згадаць ix. I звести пра ix змяшчаюцца у Генриха Латвшскага, у 1ншых заходн!х аутарау, у актах Х1П—^XTV стст. i нават у скандынаусшм эпасе.

Генрых Латв1йск1 упершыню паведам!у пра Герцыке i яго "кара-ля" Усевалада, яи у саюзе з Л!твой вёу барацьбу з Тэутонсим ордэнам пад сценам! новапабудаванай Рыг!, пад 1203 г. Гэга быу давол! бататы горад, меу некальк! цэрквау.

Пад 1205 г. у Г. Латвшскага упершыню упамщаецца Кукейнос (Кукенойс) - сучасны Какнесе на чале з Вячкам - сынам полацкага князя Уладз!м!ра. Тут жыло змешанае насельн!цтва - руск!я (пала-чане), латгалы i селы, як!я займалшя рамяством, гандлем i сельскай гаспадаркай. Размешчаны на высошм беразе Дзв!ны у 338 км ад Полацка, Кукенойс, падобна як i Герцыке, быу закл!каны ахоуваць далейшы шлях па Дзвше i служыу, в!даць, цэнтрам збору дан!ны з суседн!х плямёнау.

57

Гэтыя гарады першыя прышин на сябе увесь цяжар крыжацкай агрэси i некаторы час стрымл^вал! яе.

Наяуныя звестк! пра гарады Полацкай зямл! сведчаць, игго на поуначы Беларусг яны узшкал! крыху ранен i разв!валюя хутчэй, чым на поуднь Сва1м 1нтэншуным развщцём яны абавязаны рол! Заходняй Дзвшы у м!жнародным гандль На тэрыторьп Усходняй Прыбалтьиа (сучасная Летува, Латв1я) гарады узшкаюць намнога пазней,чым на Полацкай зяши — толыа у" XIII ст. (не л1чачы Герцы-ке i Кукейноса), што тлумачыцца болын марудныш тэмпам! сацы-яльна-эканам1чнага развщця балщах гошмёнау.

На значнай частцы пауднёван Беларус! юнавала Тура^скае кня-ства з гарадам! Тура^, П5нск, Давыд-Гарадок, Слуцк, Клецк, Ма-зыр, Капыль, Рагачоу. Яны рана crani узн^каць i разв!вацца тут. Зараджэяне большасц! гарадоу пауднёвай Беларус! адносщца да XI—XII стст. Старажытныя летапюы заф!ксавал1 час ix узн1кнення. Асабл1васць дадзенай тэрыторы! - адсутнасць буйных гарадоу. .

Турау—стольны горад Typayciara княства (цяпер гэга гарадск! пасёлак Жыткав1цкаг-а раёна на Гомельшчыне) упершыню упам!на-ецца у "Аповесвд м^нулых гадоУ у 980 г. Размешчаны на тэрыто-ры5 рассялення дрыгав!чоу, ён ператварьг^ся у найбольш разв1ты эканам!чны, адшшстрацыйны, ваенны, культурны i panirifiHH цэнтр. Турау бы^ адным з першых гарадоу, што дамагал!ся паль тычнай самастойнасщ яшчэ у пачатку XI ст. У XI—ХП стст. ён меу цесиыя пал!тычныя i культурныя сувяз! з Клевам. Турауек1Я княз! неаднаразова станавшюя вял1к!м1 князям! к!еусим1. Важнае паве-дамленне пра Турау ёсць у летатее пад 1158 г. Войска шасщ кня-зёу на чале з 1зяславам KieycKiM 10 тьщняу беспаспяхова трымал! у аблозе гэты горад, што сведчыць аб магутнасщ яго абарончых збу-даванняу i мужнасщ жыхароу. Выпадак такой працяглай абароны беспрэцэдэнтны у тагачаснай вайсковай гюторы!.

"Увг&таь, займет города твои Туров и Пинск и другие, тогда помянешь меня", - тамм! словам! у 1097 г. уладз1М1рси князь Да-выд 1гарав1ч папярэджвау вялжага юеускага князя Святаполка. Гэга першае упам1нанне пра Шнек у пюьмовых крын1цах. Яно з'явшася амаль на 100 гадо^ пазней, чым пра Турау, але у хутюм часе Шнек па сваиму значэнню уздымаецца на першае месца сярод гарадоу

58

ТУрауЧжай зямл!, у другой палове XII ст. становщца сталщай уд-зельнага княства, пераузыходз!ць Турау па узроуню эканам!чнага развщця. Xynci рост i развщцё города тлумачыцца выгодным мес-цазнаходжаннем на важных гандлёвых шляхах - Прыпяцка-Буге-кай воднай мапстрал!, што звязвала Kiey, Валынь, Полынчу i больш пауночныя славянсшя землк

Слуцк узнш на мяжы XI—ХП стст. i етау вядомы летатсцу у 1116 г., кал! менск! князь Глеб "воевал дреговичи и Случеск пожег".

У XI ст. да Тураускага княства адыходзщь Бярэсце. У ХП—ХШ стст. яно з'яулялася цэнтрам Берасцейскай зямл! з гарадам! Коб-рын i Камянец i уваходзша у склад Уладз!м!ра-Валынскага княства.

Першая леташсная згадка Бярэсця у 1019 г. звязана з трапчным завяршэннем доугай барацьбы за KteycKi вял!какняжацк1 пасад пам!ж сынам! Уладз!м!ра Святаславав(ча: князем тура^сктм Свята-полкам, i князем наугародск^м Яраславам. Бярэсце упам!наецца $ "Аповесц! мшулых гадоу" як апошн! руск} горад перад "лядьской землей" на шляху уцёкау Святаполка. Паходжанне назвы невядома. Генуе некальк! меркаванняу. Мясцовая легенда расказвае пра купца, як!, праб!раючыся з абозам па балоту у багшстых мясщнах, масщу дарогу бярозавым! бярвенням!, а, вяртаючыся, пастав!^ невял!кую часоуню, ля якой i вырас горад Бярэсце.

У 1276 г., як паведамляе 1пац'еусю летап1с, па загаду валынска-га князя Уладз1м!ра Васшьев1ча "градарубам" Алексай на рацэ Ляс-ной быу пабудаваны горад i названы Камянцом, "зане бысть земля каменна". Далей у летапюе гаворыцца пра тое, што у горадзе быу узведзены "столп камен "- знакам!тая Камянецкая башня. Гэга адно з першых каменных абарончых збудаванняу на тэрыторы» Беларус!. Круглая па форме, вышынёй да 30 м, с пяццю паверхам!-ярусам! узвышаецца яна да нашых дзён пры дарозе з Брэста у Белавежскую пушчу.

Падняпроусмя i Пасожсюя гарады Беларус! адыходзш! да не-кальюх буйных княствау. Кречют (Крычау), Мсщслауль i Прупой (Слаугарад) адносМся да Смаленскага княства. Невялиия частка сучаснай Гомельскай вобласщ с гарадам! Гом1й (Гомель), Рэчыца i Чачэрск належал! Чаршгаускаму, а Браг!н i Мазыр - Юеускаму княству.

59

ГомШ щ Гомье ета^ вядомы з 1142. г. у сувяз! з жорсткай ба-рацьбой чаршгаускш князёу Ольгашчау (1м належала радз!мщкая зямля) i Манамахав1чау за иеуск! стол. У гэтым годзе смаленск! князь Раещедау напау на радз(м1чау i папашу ix разам з горадам Гом1ем.

Звестак пра Маплёу у старажытных летатсах няма. У позняй мясцовай хронщы паведамляецца аб будаушцтве Маплёускага зам­ка у 1267 г. На тэрыторьи сучаснага горада сял(бы гснавал! яшчэ у раншм железным веку.

На мяжы I i II тысячагоддзяу узткаюць гарады у беларусюм Панямонш: Гарадзен щ Гародня, як! вырас са славянскага па-сел 1шча, што у^шмсла у сутоцы рак! Гарадн1чанк1 i Немана у канцы X ст., Навагрудак (X ст.), Ваукавыск (X ст.), Услон1м (XI ст.), Здз1та^ (XI ст.), Турэйск (XI - пачатак XII ст.). Аднак на старонк! летап^сау яны Tpanifli толыи праз 200-^300 гадоу пасля заснавання. На гэтай тэрыторы! у пачатку XII ст. юнавада Гарадзеньскае княства.

В лето 1183 "Городен погоре весь и церквы каменыя от блиста­ния молние и шибения грома"-такой еумнай весткай пра страшнае стыхшнае бедства, яечаканую паг!бель горада з яго манументаль-ным! збудаванням! упершыню увайшоу у леташеы тэты горад. У шсьмовых крынщах XII ст. ёсць шэраг згадак пра гарадзенск!х князёу, найбольш раннЫ з mix. датуюцца 1128 i наваг 1116 гадам!, ад як1х звычайна i вядзецца адл1к г1сторьи горада.

Абмежаванасць п!сьмовых звестак пра пачатмовы перыяд ricTo-ры! Гродна ускладняе вырашэнне пытання аб яго месцазнаход-жанн!. Адны даследчыю (В.Б. Антанов1ч, А.С. Семянтоуск!, П.П. Сямёнау, В.В, Гразноу, П.В. Баброуск!, 3. Глогер) л!чыл1, што лета-шсны Гарадзен - гэга горад на Немане. На думку !ншых (Н.М. Карамз1Н, С.М. Салауёу, Н.П. Барсау, Д.М. Мшющн, М.С. i А.С. Грушэусюя, Ю. Ядкоуск!, МЛ. Ермалов1ч), вял1кая аддаленасць нё-манскага Гродна ад важнейших етаражытнарусих пал1тычных цэн-трау не дазваляе звязваць з т паведамленн! летап1сау. Гэтыя аута-ры летапюны Гарадзен бачыл! у аднайменным мястэчку Гародна (Гародня), размешчаным на правабярэжжы Прыпяц!, пам!ж рэкам! Стыр i Гарынь, у 50 км на пауднёвы усход ад Шнека. Был! i ташя

60

ricropbiKi, што летатсныя даныя XII ст. ад носин да Гродна пшска-га, а звеспа XIII ст. звязвал! з Гродна нёмансюм. Па пытанню аб месцазнаходжанш горада пасля XII ст. разыходжанняу не было. Тоеснасць летапгснай Гародн! i Гродна на Немане аргументавана выклау у кшзе "Гродненская старина" (Ч. I. Гродно, 1910) краяз-науца Я.Ф. Арлоусш. Аднак канчатшва спрэчк! вырашылгся тольк! дзякуючы археалапчным раскопкам. У Гродне нёмансмм выяуле-ны значныя матэрыялы XI—XIII стст. Расшпю, што праводойнея на Замкавай гары экспедыцыяй 1нстытута матэрыяльнай культуры АН СССР пад юраунщтвам H.H. Варонжа у 1949 г., пацвердзш канцэпцыю Арлоускага.

Размешчаны на значнай гандлёвай артэрьй — рацэ Неман, летап-1сны Гарадзен трымау у сваЬс руках праезд па рацэ купецих кара-ванау з узбярэжжа Прыбалтыи j? глыб Панямоння i наадварот. Горад рос, багацеу. У ХП ст. у 1м пачалося мураванае будаун^цтва.

Пытанне аб першым упашнант у пюьмовых крытцах Наваг-радка з'яуляецца дыскус!йным. У адпаведнасщ з ускосным! да-ным1, адны псгорыю называюць 1044 г., друпя - 1117 щ 1119, трэц!я - 1235. Першае прамое паведамленне пра Наваградак як панямонск! горад адносщца да 1252 г. У гэтым годзе ён упам!наец-ца у 1пац'еуск1м летап1се разам з Ваукавыскам, Слотмам, ЗдзЬа-вам, яюя таксама згадваюцца тут упершыню у сувяз! з уварваннем гал1цка-валынск1х князёу Даншы i Вас1льк1 Раманав1Чау у земл! Верхняга Панямоння, што незадоуга да гэтага апынул1ся пад уяа-дай лггоускага князя М1ндоуга. Сам Мшдоуг княжыу у Наваградку, а сыну свайму Войшалку перадау Слонгм i Ваукавыск. "Донило же и Васшко придоста к Новугороду. Даниль же и Васшко, брат его, разгадав с сыиомъ брата си посла на Волковыескь, а сына на Услоним, а сам иде ко Здитову; и поимаша грады многы и взвра-тишися в дамы ".

Заснаваны у X ст. як адз!н з цэнтрау славянскай калашзацьн f Верхшм Панямонн», Наваградак у XII—XIII стст. стау квггнею-чым горадам з яркай кулыурай. Ён стау друпм пасля Полацка i роуным яму па значэнню дзяржауным цэнтрам Беларус! i у сярэд-З1не XIII ст. прыйшоу яму на змену.

Каля веск! Турэйск Шчучынскага раёна знаходзяцца рэштм ле-

61

тапюнага Турыйска (Турьска)- аднаго са старажыгнейшых пасель шчау славян у Панямонш, узшкшага у канцы XI - пачатку ХП ст. Узшкненне гарадоу з'яуляецца паказчыкам высокага сацыяль-нага, эканам!чнага i культурнага узроуню беларусюх зямель у IX— ХШсгст.