(.Х9кимовты4 тарихи романдарында фольклор элементтарыны4 стилистик 3улланышы

Тарих т5пк5лд9рен т9р9нд9н я3тырт3ан «Думбыра сы4ы», «*ауыр 3умта» романдарында (. Х9кимов фольклор элементтарына йыш м5р9ж919т ит9. Я2ыусы 72ене4 969р29ренд9 м939л 89м 9йтемд9р29н баш3а йыр, 3обайыр, б9йет, се4л97 формаларын да 3уллан1ан. Роман авторы 72ене4 969р29ренд9 халы3 йолаларын, тормош–к5нк7реште, 15р5ф-1929тте бик ентекле тасуирла1ан. Был йолалар2а автор хал3ыбы22ы4 к74ел донъя8ын тулы асыуына 5лг9шк9н: 3ы2 о2атыу, се4л97, б7л9кт9р бире7, 3ы2 3аршылау, килен т5ш5р57 к7ренешт9ре л9 87р9тл9нг9н. Б5т9 был к7ренешт9р29 л9 автор хал3ыбы22ы4 к74ел донъя8ын б5т9 тулылы1ында 87р9тл9й ал1ан. Шундай йолалар2ы4 бере8е: романда Юлыш батыр2ы4 7леме 89м йола буйынса батыр мен9н берг9 к7мел9с9к к7к ай1ыр тура8ында бик ентекле 87р9тл9н9.

Юлышты4 7леме й9н9 бер 3ур3ыныслы к525к 3алдыр2ы. Батыр2ы4 39беренд9 к7мел9с9к тимер к7к ай1ыр, к5н5 б5т57ен 8и2г9н 8ыма3, яман аж1ырып, ая3 тибеп тартылыр1а кереште, ар3а8ына эй9р 8алдырманы. Егетт9р ул-был итк9нсе, те2генен 5225 л9 дала буйлап тороп сапты. Ирт9н9н т5шк9с9 8айт-8айлап ат 3ыуып ай1ыр2ы тота алманылар. Уны4 урынына Юлышты4 ет9к менге8е к7мелде. А38а3алдар, 3оттары осоп, быны илд9 именлек ю1алыу1а юраны.

Я2ыусы 72ене4 969ренд9 се4л97, б9йет ке7ек жанр2ы ла бик урынлы 3уллана. Улар, 9лбитт9, роман1а 92ер сюжет р97ешен9 килеп инеп, т5п сюжетты4 айырыл1ы8ы2 бер 5л5ш5н9 9йл9н9л9р.

…#ылысы4 ты38а4 3ыны4а,

Ханды4 3оло булыр8ы4;

Яу килг9нд9 бо6оп ят8а4 ,

Ханды4 3оло булыр8ы4…-

(« Думбыра сы4ы»)

(. Х9ким «*ауыр 3умта» романында ырыу башлы1ы 8айлау йола8ы к7р89тел9. Йола буйынса 3умта кем 3улына к7с9 ,ырыу1а шул баш , шул хужа. М9г9р был юлы ырыу икег9 айырылды. Уйланды-уйланды ла а38а3алдар б9х9сте май2ан1а к7серерг9 ризалашты.

Йоланы 7тк9ре7 т9ртибен9 к72 8алайы3.

*ап3ан с5й57 мен9н 3ылыс урынында ла, м9рг9нлект9 л9 3ара #аплан 3ушаматлы Й9нт7р9 исемле й9ш батыр, данлы3лы А33ужа улы, 56т5н сы3ты. Л9кин б9х9сте бил к5р9ше х9л итерг9 тейеш ине. Быны8ында Юлышты4 3усты8ы Сырым е4де. &2ен9 3аршы бола к7т9рг9н #ара #аплан тама1ын быуып, б7т9нс9 3арыулашма63а ант иттерг9с, Сырым ырыу башы итеп танылды. #умта уны4 3улына 7тте.

Я2ыусы 72ене4 969р29р ту3ыма8ына легенда, ри79й9т, 9ки9тт9р ке7ек алымдар2ы ла индер9.

Хатта Александр Македонский2ы ла и6к9 алалар. Й9н98е, улар2ы4 3урай тарта башлауы ла шу1а б9йле. Имеш, б5й5к полководец 72ене4 башында1ы ике оро8он белгертм96 5с5н, с9сен ал1ан 89р кешене 7лтер9 барып, бере8ен, мине4 ха3та 85йл9й8е булма, тип ант иттерг9н д9 алы6 дала1а 85р5п еб9рг9н, 9 теге баш3орт антына то1ро булып 3ал8а ла , 72 к7кр9генд9 таш булып 5йк9п ят3ан сер2е тыш3а сы1арыр 5с5н,76еп ултыр1ан 3урай2ы ал1ан да, Иск9нд9р2е4 м5г525 бар ,Иск9нд9р2е4 м5г525 бар, тип 5рг9н д9 5рг9н. #урай тартыу шунан башлан1ан, ти29р. Легенда.

(. Х9ким романдарында с9с9н образдарын индереп, *абрау с9с9нде халы33а т9ь6ирен к7р89т9 ал1ан. Автор *абрау с9с9н образын 8ынландырыу2а ышандырырлы3 89м мауы3тыр1ыс деталд9р аша эш ит9.

С9с9нд9р халы3 в9киле кешел9ре булара3, улар2ы4 шатлы3-8а1ыштарын, ы2а- х9ср9тт9рен тупла1ан. Автор2ы4 с9с9н образын индереп: беренсен9н, с9с9н образын т5рл5 тормош ситуацияларына 3уйып, уны4 8ынма6 рухын, с9с9нлек 89л9тен , 1орур т9би19тен аса; икенсен9н с9с9нде4 тарих 85йл97е тарихи х9тер культура8ын к7р89т9; 5с5нс5н9н, ауы2-тел 929би9тене4 й9ш97 р97ешен, т9рби9 сы1ана3тарын, баш3орттар2ы4 рухи донъя8ын тулы8ынса асып бире7г9 5лг9ш9.

!5м7м9н, (. Х9ким 969рене4 теле лексик-фразеологик я3тан да, стилистик й989тт9н д9 бай 89м 8ы1ылмалы. Я2ыусылар тарафынан 3улланыл1ан фразеологик бер9мект9р, м939л 89м 9йтемд9р 929би тел нормаларына тап кил9. ( йыр, б9йет, легенда, 3обайыр ке7ек формалар2ы4 3улланылыуы, 929би 969р стилен9 н9фислек бире729, фекер2е тулыра3 асыу2а 2ур роль уйнай. Был формалар2ы 3улланыуы автор2ар1а герой2ы4 портретын тасуирлау2а, герой2ы4 уй-кисерешт9рен асыу2а, ва3и1а–к7ренешт9р2е 87р9тл9729 2ур яр2ам ит9, шулай у3 969р телене4 халы3санлы1ын , ябайлы1ын т9шкил ит9. Улар аша халы3 а3ылыны4 ни тиклем д9 т9р9н 89м зир9к ик9нлеген9, ата-бабаларыбы22ы4 халы3 телене4 б5т9 жанры мен9н д9 7т9 л9 о6та 89м 8а3 ите7ен9 ышанабы2.

(69р2е4 халы3санлы1ын 15р5ф-1929тт9р йола-т9ртипт9р2е баш3арыуында ла, фольклор ынйылары мен9н зинн9тл9нг9н традицион фразеологияны 72 эсен9 ал1ан лексик байлы3ты4 герой2ар телм9ренд9, автор 87р9тл97енд9 биреле7енд9 л9, этнографик к7ренешт9р29, х9р9к9т-3ыланыштар2ы, портрет, кейем-8алымды тасуирлау2а ла 8.б. к7рерг9 м5мкин.

Л.К.Гареева,

учитель истории (г. Салават РБ)