СБОРНИК

Министерство образования и науки Российской Федерации Министерство образования Республики Башкортостан ФГБОУ ВПО «Башкирский государственный педагогический университет им. М. Акмуллы»

ИННОВАЦИОННЫЙ ПОТЕНЦИАЛ МОЛОДЕЖНОЙ НАУКИ

Материалы Всероссийской научной конференции

19 октября 2012 г.

2 том

Уфа 2012

УДК 845.8

ББК 848

И56

Печатается по решению редакционно-издательского совета Башкирского государственного педагогического университета им. М. Акмуллы

Сборник издается при финансовой поддержке Министерства образования и науки Российской Федерации (Программа развития деятельности студенческих объединений образовательных учреждений высшего профессионального образования), а также Министерства образования Республики Башкортостан.

Инновационный потенциал молодежной науки: Материалы Все-

российской научной конференции 19 октября мая 2012 г. / Под ред. А.Ф. Мустаева. – Т. 2. – Уфа: Фабритек, 2012. – 403 с.

В сборник вошли материалы магистрантов и студентов России и дальнего зарубежья, представленные на Всероссийскую научную конференцию по направлению «Актуальные проблемы филологии».

Сборник предназначен для преподавателей педагогических, естественных, психологических, филологических, исторических дисциплин. Материалы сборника могут быть полезными для всех специалистов, интересующихся проблемами отечественного образования и науки.

Редколлегия:

Мустаев А.Ф., канд. физ.-мат. наук, доц. (ответственный редактор) Якупова Л.Р.

Никулина А.К. Тарасенко О.С. Бикметов А.Р. Соболев Е.В. Уразметов Т.З. Биглова Л.Ф.

Арасланова А.Т.

ISBN 978-5-87070-727-3

ISBN 978-5-87070-729-7

© Фабритек, 2012

2

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ФИЛОЛОГИИ

А.Г. Абубакирова,ФБФ, ФГБОУ ВПО «БГПУ им. М.Акмуллы» ( г. Уфа)

РУС ҺƏМ БАШҠОРТ ХАЛЫҠ ƏКИƏТТƏРЕ ТЕЛЕНДƏ КИЛƏСƏК ЗАМАН ФОРМАЛАРЫНЫҢ ҠУЛЛАНЫЛЫШЫ

Башҡорт һəм рус əкиəттəре телендə байтаҡ заман формаларын осратырға мөмкин. Улар араһында килəсəк заманды белдереүсе ҡылымдар ҙа бар. Əйергə кəрəк, башҡорт һəм рус əкиəттəре телендə килəсəк заман формалары үтəгəн функциялар төрлөсə һəм бер-береһенəн шаҡтай айырыла. Грамматик яҡтан ике телдəге килəсəк заман формалары бербереһенə оҡшаһа ла, стилистик күҙлектəн ҡарағанда, халыҡ əкиəттəре телендə уларҙың хеҙмəте төрлөсə.

Рус халыҡ əкиəттəрендə ҡылымдың килəсəк заман формаларын булдырыуҙа төр категорияһы киң ҡулланыла. Рус халыҡ əкиəттəре телендə йыш ҡына тамамланған төрҙөң хəҙерге заман формаһында торған ҡылым эш-хəрəкəттең килəсəктə хəл ителəсəген белдерə. Модаль күҙлектəн ҡарағанда, хəҙерге замандан килеп сығыусы мөмкинлек рəүешендə ҡарала. Формаль күҙлектəн, бындай тамамаланған төр ҡылымдары килəсəк заман күрһəткестəренə эйə [1; 161].

Тикшеренеүселəр рус халыҡ əкиəттəрендə хəҙерге-килəсəк заман ҡылымдарының стилистик үҙенсəлегенə күптəн иғтибар итəлəр. Мəҫəлəн, И.П. Мучник яҙыуынса, “был ҡылымдар үҙҙəренең экспрессивлығы менəн айырылып торалар. Улар барыһы ла хəҙерге заман мəғəнəһендə ҡабул ителə, шуға ла уларҙы хəҙерге замандың тамамланмаған төрө менəн сағыштырыу мөмкинлеге тыуа” [3; 106].

Рус халыҡ əкиəттəре телендə модаль характерҙағы мөмкинлек төшөнсəһе 2-се зат берлектəге килəсəк заман ҡылым формаһынан торған дөйөм эйəле һөйлəмдəрҙə айырыуса сағыу бирелə. Миҫалдар: «На другой день опять сбор; и бояр и дворян у княжьих палат глазом не окинешь!» (“Князь” əкиəтенəн). «...И вышли на берег сорок один жеребец; конь коня лучше! Весь свет изойди, нигде таких коней не найдешь!» (“ИльяМуромец” əкиəтенəн).

Хəҙерге-килəсəк заман экспрессив формала рус халыҡ əкиəттəрендə бер составлы һөйлəмдə юҡлыҡ мəғəнəһен белдереп килергə мөмкин. Миҫалдар: «Змей видит, что силою ничего не сделаешь, давай к нему подлезать» (“Змей-Горыныч” əкиəтенəн). «Ну, – думает она, – тут спроста ничего не узнаешь!» (“Царевна-лягушка” əкиəтенəн).

Килəсəк замандың был формаһы халыҡ əкиəттəре телендə экспрессив функция үтəй. Мəҫəлəн, ниндəй ҙə булһа эш-хəрəкəтте килəсəктə башҡарыуҙың мөмкин түгеллеге эмоцональ яҡтан биҙəлгəн

3

һөйлəмдəрҙə сағылыш таба, бындай конструкцияларҙа “никто” алмашы ҡатнаша: Узнал он, что к царской дочери змей летает и похвастался: – Никто, – говорит, – не изведет лютого зверя, а я изведу!» (“Змей и богатырь” əкиəтенəн); «...вот летит змей, летит и рычит: – Кто царство мое разорил? Ужель в свете есть мне противник? Есть у меня один противник, да его костей сюда и ворон не занесет!» (“Змей-Горыныч” əкиəтенəн). Һөйлəүсе был осраҡта бер кем дə башҡара алмаҫлыҡ эш-хəрəкəт төшөнсəһен белдерə.

Хəҙерге-килəсəк заман ҡылымы рус халыҡ əкиəттəрендə һөйлəүсенең ниндəйҙер субъектҡа мөрəжəғəт итеп телмəр адресатының ҡайһы бер сəбəптəр арҡаһында эш-хəрəкəтте башҡара алмаясағы тураһында əйткəндə ҡуллланыла. Миҫалдар: «Слушай, старик, – говорит поп. – От меня хоть молись, хоть крестись, не избавишься; отдай-ка лучше котелок с деньгами; не то я с тобой разделаюсь!» (“Вор” əкиəтенəн).

Əйтергə кəрəк, килəсəк заман мəғəнəһендə мөмкинлекте белдереүсе ҡылым формаларының барлыҡ мəғəнəһе халыҡ əкиəттəрендə юҡлыҡ формаһына ҡарағанда йышыраҡ осрай. Миҫалдар: «...и дает ему пузырек с сильной водою: – Испей-ка этой водицы, у тебя силы прибавится. – Зорька выпил тот пузырек и почуял в себе мощь великую: –Теперь, – думает, – хоть кого одолею!» (“Зорька” əкиəтенəн). «...и красуется на поле рожь – столь высокая, что галка схоронится» (“Василиса Прекрасная” əкиəтенəн).

Башҡорт халыҡ əкиəттəре телендə иһə ҡылымдың килəсəк заман формалары икенсе төрлө маҡсатта файҙаланыла. Рус əкиəттəре телендə ҡылымдың килəсəк заман төшөнсəһен белдереүсе модаль характерҙағы берəмектəр өҫтөнлөк итеп, эмоциональ-экспрессив конструкциялар төҙөлһə, башҡорт əкиəттəре телендə килəсəк заман формаһы башлыса традицион формала ҡулланыла.

Шулай ҙа, рус халыҡ əкиəттəрендə кеүек үк, килəсəк заман формаһы мөмкинлек модаль мəғəнəһен белдереп килə ала. Шулай ҙа был форма башҡорт əкиəттəре телендə экспрессив мəғəнəгə эйə түгел һəм тура телмəр рəүешендə һирəк ҡулланыла. Башҡорт халыҡ əкиəттəрендə бындай килəсəк заман формаһы мөмкинлек булыуҙан бигерəк шарт төшөнсəһен белдерə һəм шарт һөйкəлеше ҡылымдарына эйə конструкцияларҙа файҙаланыла.

Миҫалдар: Бай ни ҡалай тиһен: Əгəр ҙə мин быға ҡыҙымды биреп ҡотолмаһам , бөтə байлығым юғалыр - ти ҙə, ҡыҙын биреп, ҙур туй үткəрə (“Байҙы бөлдөргəн Таҙ”). Əлдə ҡотҡарҙың əле, ҡотҡармаһаң, ала инең: был кирбес башыңды ярыр ине, - тигəн дə ҡайтып киткəн (“Судья менəн ат ҡарағы”).

Рус əкиəттəрендəге кеүек үк, башҡорт əкиəттəре телендə лə килəсəк заман формаһы тура телмəр рəүешендə белдерелгəн конструкцияларҙа ниндəйҙер эш-хəрəкəттең килəсəктə башҡарылыу мөмкинлеген белдерə. Миҫалдар: Урлап ҡарармын тигəн дə, Мəскəү ҡарағы ҡайтып киткəн

4

(“Мəскəү һəм Питербур ҡарағы”). Ярай, ҡотҡарырмын – тигəн булды ти (“Судья менəн ат ҡарағы”).

Килəсəк заман формалары башҡорт халыҡ əкиəттəре телендə, бигерəк тə, идиоматик берəмектəр составында стилистик функция үтəүҙə мөһим роль уйнай, был категорияға хас айырым морфологик һəм синтаксик үҙенсəлектəр нығынған һүҙбəйлəнештəрҙə айырыуса киң сағылыш таба.

Бындай идиоматик берəмектəр шарт һөйкəлеше формаһында килə һəм əкиəттəр телендə йыш осрай. Улар ҡулланылған урындарҙың стилистик көсө, экспрессивлығы бермə-бер арта, ə телмəр диалогтарында был мəҡəлдəр айырыуса мөһим урын билəй. Мəҫəлəн: Ат яҡшы булһа, сыбыртҡы кəрəкмəй (“Ат ҡарағы” əкиəтенəн). Ил төкөрһə, күл булыр (“Аҡбуҙат” əкиəтенəн).

Шарт һөйкəлешендə килəсəк заман төшөнсəһе мөнəсəбəтле планда ғына ҡулланыла, сөнки эш-хəлдəрҙең, башҡарылыуы өсөн кəрəк булған шарттарҙың булыу ваҡыты икенсе бер һөйкəлеш белдергəн эшхəрəкəттəрҙең эшлəнеү ваҡыты менəн тығыҙ мөнəсəбəттə тора.

Килəсəк заман формаһы əкиəттəрҙəге идиоматик берəмектəрҙə һирəгерəк сағылыш таба, шулай ҙа улар идиоматик берəмектəрҙең тəҫьирен арттыра тиергə мөмкин: Ир арымаһа – дау арымаҫ (“Хисам” əкиəте). Бер ҡыҙ кейəүгə сыҡһа, ҡырҡ ҡыҙ төш күрер (“Таҙ” əкиəтенəн).

Килəсəк замандың «килер булһа» тибындағы формалары шарт булған хəлдə башҡарыласаҡ эш-хəлде белдерəлəр. Мəҫəлəн, Өфөгə килер булһағыҙ, алдан хəбəр итегеҙ тигəндə, эш-хəлдең үтəлеше килəсəктə буласағы əйтелеп, һөйлəү моментынан һуң булырға тейешле эш-хəлдəр белдерелə.

Бындай типтағы идиоматик берəмектəр əкиəттəрҙə үҙенсəлекле стилистик функция башҡаралар. Мəҫəлəн, З. Биишеваның “Кəмһетелгəндəр” романында ул түбəндəге формала осрай: Килен үпкəлəп, таш алыр, кейəү үпкəлəп, аш алыр (“Ҡасим бур” əкиəтенəн).

Йомғаҡлап шуны əйтергə мөмкин: рус һəм башҡорт халыҡ əкиəттəрендə һиҙелгəн культурологик айырмалыҡтар төрлө грамматик категорияларҙың бирелешенə үҙ эҙен һала. Килəсəк заман формалары ла бер халыҡта экспрессив рəүештə, икенсеһендə нейтраль характерҙағы һөйлəмдəрҙə бирелə, ул телдең төрлө мəҙəни ҡиммəттəр менəн бəйлəнешен күрһəтə. Шул уҡ ваҡытта, əкиəт жанрына хас лингвистик үҙенсəлектəр килəсəк замандың грамматик формаларының семантик яҡтан уртаҡлығын һəм яҡынлығын билдəлəй.

ƏҘƏБИƏТ

1.Афанасьев А.Н. Народные русские сказки: в 3 т. – М.: Наука, 1985.

2.Башҡорт халыҡ ижады: əкиəттəр. 5-се китап. – Өфө, 1983.

5

3.Мучник И.П. Грамматические категории глагола и имени в современном русском литературном языке. – М.: Наука, 1971.

4.Суник О.П. Общая теория частей речи. – М.-Л., 1966.

К.Р. Аглеева, ИФОМК, ФГБОУ ВПО «БГПУ им. М. Акмуллы» (г. Уфа)

ОДНОСЛОЖНЫЕ КОРНЕВЫЕ ОСНОВЫ С АНЛАУТНЫМ СОГЛАСНЫМ [Т] В ТАТАРСКОМ ЯЗЫКЕ

Словарное богатство современного татарского языка зафиксировано в трех томах толкового словаря татарского языка, в двухтомном диалектологическом словаре татарского языка, орфографических словарях и многих лексикографических трудах. В этих работах отражены самостоятельные единицы татарского языка не только тюркского происхождения, но и заимствования из других семей языков. Всем известно, что лексическое богатство любого языка, имеющегося на нашей планете, неисчерпаемо, и вряд ли кому то из ученых удастся с предельной точностью подсчитать, тем более толковать семантику, количество лексических единиц, использующихся в том или ином языке. С практической стороны это невозможно, потому что язык, как живой организм, находится в постоянном развитии, одни слова приходят в него и становятся частью жизни людей, изменяются, другие из нее исчезают.

В нашей работе объектом исследования служит односложные корневые основы с анлаутным согласным [т], которые употребляются самостоятельно. Теоретически в татарском языке односложные корневые основы при различном сочетании согласных и гласной могут иметь такие структуры как СГ, ГС, СГС, ГСС, СГСС. Для нашей темы возможно использовать только такие структуры как СГ и СГС, потому что корневые основы остальных структурных типов являются заимствованы из иностранных языков, например: тайм, такт, тмин, трек, текст, тембр, тракт,

трест. Из этого следует что путем комбинирования согласного «т» и 9 гласных для структурного типа СГ можно было выделить 9 вариантов односложных корневых основ, для СГС число вариантов должно было достичь 216. Однако, учитывая то, что из этих различных звукосочетаний реальными языковыми единицами могут стать только те, которые наполнены семантическим содержанием и выражают определенные лексические значения, лишь незначительная часть становится для татарского языка реальной.

Рассмотрим реальные варианты. Односложные корневые основы структурного типа СГ являются малочисленными, это объясняется малым числом гласных фонем , из которых фонематически значимыми оказались только две: Ту - 1. Знамя, сделанное из конского волоса, в середине кото-

6

рого был месяц у монгольских и тюркоязычных народов; 2. дерево ловушка птицелова. 3. Упитанное животное, которое не запрягали несколько лет. 4. повелительное наклонение глагола «родись» [2, 260]. Тү 1. Измельченное просо; 2. Изделия изготовленные из этого проса [2, 273].

Односложные корневые основы структурного типа СГС представляет собой основной и ведущий тип односложных корней в татарском языке. Первой причиной обилия этого структурного типа является то, что с помощью комбинирования одной гласной и двух согласных единиц можно получить большое количество звуковых комплексов. Вторая причина кроется в присущей строю тюркских языков звуковой дистрибуции, согласно которой преобладает тенденция чередовать согласный, гласный и согласные звуки. Мы обнаружили в татарском языке 73 единицы односложных корневых основ структурного типа СГС. С омонимичными лексемами это число составляет 121. Список корневых основ: таҗ, таз, тай, так, тал,

там, таң, тап, тар, тас, тат, тач, таш, [таw], тəй, тəк, тəм, тəн, тəп, тез, тек, тел, теш, тиз, тий, тик, тил, тиң, тир, тиш, тоз, той, тол, том, тон, тор, тот, точ, тош, төз, төй, төк, төн, төп, төр, төс, төш, ту, туз, туй, тук, тул, тун, туң, туп, тур, тут, туч, туш, түк, түл, түн, түң, түп, түр, түш, тый, тык, тын, тың, тып, тыш.

С фонологической стороны данный тип характеризуется следующими особенностями:

1)анлаутный согласный [т] чередуется со всеми слогообразующими гласными.

2)в позиции замыкающих в осмысленных звукокомплексах не встречаются фонемы [б], [в], [г], [д], [ж], [ф], [х], [һ], [ц], [щ].

Для анализа, к примеру, возьмем корневую основу тын как самостоятельная лексическая единица она имеет несколько значений: 1. тихо;

2.тишина 3. безветренный; 4. неподвижный; 5. человек который не показывает своих чувств; 6. безлюдное место; 7. тихий голос; 8. в переносном значении используется для обозначение места далекого от культурного центра и городов; 9. в переносном значении используется для обозначения спокойного человека.

Производными словами являются такие слова как тыныч, тынчу эти слова передают только некоторые семантические компоненты корня тын, также имеют свои дополнительные семы, например: тыныч имеет такие значения как: 1. человек спокойный, не подверженный лишним эмоциям; 2. дружеская беседа; 3. тихий, спокойный, равномерный; 4. Человек, который не беспокоит других; 5. безветренный; 7. неподвижный; 8. тихий;

9.неизменяемый. Как видно, общими значениями являются: тишина, безветренность, неподвижность, однако дополнительным содержательным показателем является то, что это слово в своих некоторых значениях обозначает одушевленные предметы.

7

Тынчу - прелый запах, данное значение можно сопоставить со значениями «безветренный» и «неподвижный», так как воздух в изолированных помещениях не может обновляться, то есть нет движения воздушных потоков, что приводит к ухудшению качества воздуха. Таким образом, можно проанализировать множество производных слов, что приведет к более углубленному пониманию значения того или иного слова и поможет представить историческое развитие односложных корневых основ.

ЛИТЕРАТУРА

1.Кайдаров А.Т. Структура односложных корневых основ в казахском языке. – Алма-Ата: Наука, 1986.

2.Татар теленең аңлатмалы сүзлеге: 3 томда. Т. 3. – Казан: Татар. кит.

нəшр.,1981.

Э.Р. Адельмурзина, Г.И. Наурызбаева, ФБФ, ФГБОУ ВПО «БГПУ им. М. Акмуллы» (г. Уфа)

БАШҠОРТТАРҘЫҢ ТЕЛМƏР ЭТИКЕТЫНДА

КИНƏЙƏЛƏП ƏЙТЕҮ ФОРМАЛАРЫ

Кешелəр бер-береһе менəн бəйлəнеш булдырыуҙа һəм үҙ-ара аралашыуҙа телмəр этикетына таянып эш итəлəр. Телмəр этикеты тигəндə беҙ тел ҡағиҙəлəрен, айырым миллəткə генə ҡағылышлы нығынған һүҙбəйлəнештəрҙе, йəмғиəттə ҡабул ителгəн тел нормаларын аңлайбыҙ. Башҡорттарҙа телмəр этикеты һəм ғаилə этикеты проблемалары З.Я.Рəхмəтуллина, Р.Р.Баязитова хеҙмəттəрендə ентекле тикшерелгəн.

Беҙҙең мəҡəлəбеҙ башҡорт телендə ҡулланылған кинəйəлəп əйтеүҙең төрлө формаларын тикшереүгə арнала.

Башҡорттар һүҙҙəргə, уның телмəрҙəге тотҡан урынына айырыуса ҙур əһəмиəт бирə. Һүҙ менəн кеше күңелен яраларға ла, дауаларға ла мөмкин. Юҡҡа ғына “Кеше һүҙе кеше үлтерə” йəки “Йылы һүҙ - йəн аҙығы”,- тип əйтмəгəндəрҙер боронғолар, сөнки яғымлы һүҙ менəн кешене “ҡанатландырырға” ла, ə ауыр һүҙ менəн ҡыйырһытырға ла була. Шуға күрə ололар, кешегə тураһын əйтеп ҡыйын хəлдə ҡалдырмаҫ өсөн, кинəйəлəп əйткəндəр.

Т.Ф.Ефремованың “Рус теленең аңлатмалы һүҙлеге”ндə кинəйə – тулыһынса əйтеп бөтөрөлмəгəн фекер һəм һөйлəүсенең нимə əйтергə телəгəнен аңлатҡан һүҙ тип бирелə.Тимəк, кинəйə – ул кешегə тураһын əйтмəй, нимəлер тураһында ситлəтеп берəй фекерҙе еткереү.

С.И.Ожегов һəм Н.Ю.Шведованың аңлатмалы һүҙлегендə кинəйə берəй һүҙ йəки һүҙбəйлəнеш, шулай уҡ ым-ишара аша асыҡ итеп

8

əйтелмəгəн мəғəнəне аңлата. [С.И.Ожегов и Н.Ю.Шведо, 1992]. Əйтергə телəгəн фекерҙе кинəйəлəп ым-ишара аша ла еткерергə мөмкин. Н.Ф.Стросон үҙенең хеҙмəтендə кинəйəлəп əйтеүҙе түбəндəгесə атай һəм тикшерə:

1.Кинəйəлəп əйтеүҙең мəғəнəһен адресат аңларға тейеш.

2.Кинəйəлəп əйтеүҙең асылын аңлау өсөн адресат тормош йəки аралашыу ваҡытындағы конкрет мəсьəлə тураһында белергə тейеш.

3.Кинəйəлəп əйтеүҙə килеп сыҡҡан аңлашылмаусанлыҡ кинəйəнең мəғəнəһен һəм үҙ - ара бəйлəнешен юғалтырға тейеш түгел.

4.Кинəйəлəп əйтеүҙең йөкмəткеһе тексты тəрəн мəғəнəлə аңларға булышлыҡ итə.

Түбəндəгелəрҙəн сығып шуны əйтергə мөмкин: кинəйə аша ситлəтеп мəғлүмəт еткерергə һəм əйтелеп бөтөлмəгəн фекерҙең мəғəнəһенə төшөнөргə мөмкин.

Кешелəргə ҡарата үҙ-ара яҡшы мөнəсəбəт булдырыу бер-береңə һаулыҡ һорашыуҙан башлана. Ауылдарҙа, таныш булыу - булмауға ҡарамаҫтан, барыһы ла иҫəнлəшергə тейеш. Əгəр берəйһе урамда һаулыҡ һорашмайынса үтеп китһə, “Һаулыҡ та һораша белмəй бит əле”, йəки артынан “Һаумыһығыҙ”, - тип кинəйəлəп əйтеп ҡалалар. Иҫəнлəшмəү кешенең тəрбиəһеҙлеген күрһəтə.

Башҡорт халҡында “төртмə һүҙ” һəм “төртмə телле” тигəн һүҙбəйлəнештəр йөрөй. Башҡорттар, ғəҙəттə, кешегə тураһын əйтмəйенсə, уның насар тəртибенə ҡарата төрттөрөп берəй һүҙ əйткəндəр. Башҡорт халыҡ ижадына ингəн мəҡəл һəм əйтемдəрҙə лə төрттөрөү бар. Мəҫəлəн, “Бер бысраҡ һыйыр бөтə көтөүҙе бысрата”, “Булмаҫтайға һүҙ əрəм”.

Шулай уҡ башҡорттар араһында дуҫтарса мəрəкəлəү ҙə киң таралған күренеш. Ул күпселек осраҡта дуҫтар араһында, йəки “еҙнə - балдыҙ”,“еңгə – ҡəйнеш”мөнəсəбəттəрендə ҡулланылыш алған. “Төртмə һүҙ”ҙəн айырмалы рəүештə мəрəкəлəп əйткəнгə үпкəлəмəгəндəр.

Көнкүрештə һəм художестволы əҫəрҙəрҙə ҡулланылған кинəйəлəп əйтеүгə миҫалдар:

1.Кинəйəлəп əйтеү. Студент курсташына килеп инə һəм: “Интернеттан реферат алырға уйлағайным да, компьютер эшлəмəне лə ҡуйҙы» тип хəбəр һала.Урамда егет менəн ҡыҙ китеп бара. “Ашханаға кереп сəй эсергə ине, аҡсамды онотоп киткəнмен” тип өндəшə ҡыҙ. Ике дуҫ урамда китеп бара. Береһе иптəшенə ҡарап: “Тышта һыуыҡ, өшөттөрҙө əле, кафега инеп кофе эсеп сыҡҡанда яҡшы булыр ине” тип əйтə. Бындай осраҡтарҙа икенсе кеше, кинəйəлəп əйткəнде аңлап, үҙе тəҡдим яһарға тейеш була. Артабан кинəйəлəп əйтеү формаларының əҙəби əҫəрҙəрҙə сағылышын ҡарап үтəбеҙ.

1) - Ҡанаты бар саҡта ылысын осорға тейеш. Бында, ҡая башында, минең кеүек ҡанаты ҡайырылғандар ғына ултыра уларҙың. Ундайҙары ла, үҙҙəрен ҡаяға беркетеп тотҡан бəй өҙөлөү менəн, оса алмаһалар ҙа,

9

баштүбəн ташланып, донъя ҡуялар... – тип кинəйəлəп яуап ҡайтара Юламан ҡарт.

“Ə һин ыласынмы, ҡоҙғонмо, əлегə əйтеүе ҡыйын...” – тигəн фекерен эстəн генə уйлап, баш сайҡап ҡуя. (З.Биишева. “ Дуҫ булайыҡ.”54се бит).

2) Буранбай ағай янында ултырған Зөлəйха əбей ейəненə:

- Беҙ бала саҡта шым ғына тыңлап ултыра торғайныҡ, - тип əйлəнеп ҡараны (З. Биишева. “Дуҫ булайыҡ.” 80се бит).

3)– Ни, Юлдаш, əйҙə, йүгерə һалайыҡ! Ату беҙҙең теге оздой һарыҡ Һаҡмар буйына ҡаса ла китə торған, - тине. (З.Биишева. “Дуҫ булайыҡ.” 103сө бит.)

2.Төрттөрөп əйтеү. Башҡорттарҙа, аралашыу барышында ниндəйҙер хəбəргə мөнəсəбəтеңде кинəйəлəп, төрттөрөп əйтеү ҙə осрай. Мəҫəлəн: “Кеше кеүек булып булманы инде”, “Буранбай Рəзилəһенə бик матур киске күлдəк бүлəк иткəн, эй, оҡшаны инде”, “Əсəй, беҙҙең төркөмдəге ҡыҙҙар праваға уҡый башланылар”, “Уфф, əллə кем тəмəке тарта ул”, “Минең баҡсаға таш ташланы ”. Əҙəби əҫəрҙəрҙə сағылышы:

1)– Ə һеҙ, “алма беш, ауыҙыма төш” тип, ауыҙын асып ағас төбөндə ятҡан алты ялҡау шикелле, ҡасан ул тырышып уҡыр ҙа, ҡасан пионерға инер, тип көтөп йөрөйһөгөҙ инде, ə ? (З.Биишева. “ Дуҫ булайыҡ.” 156сы бит.)

2)Ҡыҙырас, Юлдашҡа эре генə ҡарап алғас, Ғарифҡа бик серле итеп: - Йə, ни, ҒШЭ нисек? – тип һораны.

Ғариф:

- ҒШЭ? – тип аптырап ҡалды. Ул кисəге һөйлəшеүҙе оноторға ла

өлгөргəйне. (З.Биишева. “Дуҫ булайыҡ.” 115-се бит).

3. Шаяртып, көлөп əйтеү,мəрəкəлəү. Һөйлəшеү барышында йыш

ҡына əйтелəсəк хəбəрҙе шаярыу аша еткереү юлы ла бар. “Ике”лене күп алғас, сумкаһына көсө лə етмəй”, “Ҡасанға хəтле башты былай ялҡауға һалып йөрөргə мөмкин”, “Улар бит Кəтүк менəн Бағанай кеүек”, “Бынау егеттең башына сабата менəн һуғырға ине лə, буй етмəй шул”, “Əлфиə “Һылыуҡай студияһына ”йөрөгəн була, ə үҙе бейек үксəле туфлийҙа ла йөрөй алмай”. Əҙəби əҫəрҙəрҙə сағылышы:

1. «Ҡунаҡбыҙ тигəс тə, ел ҡыуып тик йөрөргə тимəгəн дə!» (З. Биишева. “Дуҫ булайыҡ.” 89сы бит).

2. Зөлхизə əбей ҡолағынан наушникты алмай ғына:

– Бар , турғайың саҡыра. Көтөү ҡаршыларға барайыҡ, ти торғандыр, - тине. (З.Биишева. “Дуҫ булайыҡ.” 103сө бит).

3. Ҡыҙрас унан шаяртып көлмəй ҡала алманы:

– Һимеҙ булғас ни, бахыр, шəп атлап йөрөй аламы ни ул? 4. Шаярғанда, ул батыр, Уҡығанда - дер ҡалтыр.

Бөгөн дə “ике”ле алды, Өйөнə нисек ҡайтыр.

10