СБОРНИК

ƏҘƏБИƏТ

1.Грамматика современного башкирского литературного языка. – М.:

Наука, 1981. – 486 с.

2.Зайнуллин М.В. Грамматика современного башкирского литературного языка. – М:, 1981. – 157 с.

3.Зəйнуллин М.В. Хəҙерге башҡорт теле. Морфология. – Өфө: БДУ, 2002. – 387 бит.

4.Зайнаб Биишева. Емеш. – Өфө: Башҡортостан китап нəшриəте,1977.

–532 бит.

З.С. Камалова, ФБФ, ФГБОУ ВПО «БГПУ им. М. Акмуллы» (г. Уфа)

АЗАТ АБДУЛЛИНДЫҢ “ОНОТМА МИНЕ, ҠОЯШ” ƏҪƏРЕНДƏ СЕРГЕЙ ЧЕКМАРЕВ ОБРАЗЫНЫҢ

ХУДОЖЕСТВОЛЫ ЭШЛƏНЕШЕ

Азат Абдуллин ижадының тəүге осоронда утыҙынсы йылдарҙа Ейəнсура яҡтарында зоотехник булып эшлəгəн, Башҡортостанда Совет власын нығытыуға, уның экономикаһын үҫтереүгə ҙур көс һалған һəм фажиғəле һəлəк булып ҡалған Сергей Чекмарев хаҡында материалдар йыя, уның тормошон һəм поэтик ижадын тикшереү менəн шөғөллəнə. Уның яңылыҡ өсөн көрəш менəн үткəн ғүмерен һəм героик образын А.Абдуллин аҙағыраҡ “Онотма мине, ҡояш!” исеме аҫтында сыҡҡан драмаһында һəм повесында һынландырҙы [4; 143].

Таналыҡ совхозы үҙəге Подольск ауылында культура һарайы ҡаршыһындағы майҙанда һəм Ейəнсура районы үҙəге Иҫəнғол ауылында бер йəш егеткə һəйкəл ҡуйылған Башҡортостандың ике районында һəйкəлгə лайыҡ булған был егерме өс йəшлек егет – утыҙынсы йылдарҙың ялҡынлы комсомолецы, “ҡыҙыл специалист” һəм көрəшсе-шағир Сергей Чекмарев.

Юғары белемле зоотехник Сергей Чекмарев, Мəскəүҙəн килеп, егерменсе быуаттың 32-33-сө йылдарында Башҡортостанда эшлəй. Был – коллектив хужалыҡ итеүҙəге иң ауыр йылдар.

Сергей Чекмаревтың Башҡортостанда эшлəүе хаҡында уның көндəлектəренəн, туғандарына яҙған хаттарынан һəм шиғырҙарынан да билдəле.

“Онотма мине, ҡояш”ты уҡыусыға тəҡдим итеп, китаптың инеш һүҙендə шағир Михаил Львов былай ти:

“Был китаптың, гүйə, ике авторы бар. Беренсе автор – гүзəл кеше, янып йəшəй белеүсе, рус совет шағире Сергей Чекмарев. Үҙенең ғүмере,

151

үҙенең шиғырҙары, хаттары, көндəлеге, ҡыҫҡа яҙмалары менəн ошо китапты ул башлаған һымаҡ...

Был китаптың төп авторы – башҡорт яҙыусыһы Азат Абдуллин. Ул үҙенең ижади хыялы менəн Сергей Чекмаревтың көндəрен һəм төндəрен, кистəрен һəм таңдарын, борсолоуҙарын һəм тулҡынланыуҙарын һүрəтлəп бирҙе. Сергей Чекмарев хаҡында, бəлки, яңы китаптар ҙа яҙылыр. Лəкин уларҙың береһен – рəхмəт йөҙөнəн – мотлаҡ Башҡортостан улы яҙырға тейеш ине: Чекмарев үҙ йөрəген һəм үҙ ғүмерен Башҡортостанға бирҙе. Ул уның килəсəктə сəскə атыуы өсөн көрəште. Башҡорт ерендə һəлəк тə булды. Ул Башҡортостанды ҡайнар тойғо менəн яратты...”

Повестан Сергей Чекмарев уҡыусы алдына энтузиаст-романтик, ил эше өсөн үҙен-үҙе аямаусан патриот-көрəшсе булып килеп баҫа. Үҙе йəшəгəн дəүерҙең социаль шарттарын тəрəн аңлай һəм кисерə, ауырлыҡтарҙың ваҡытлы күренеш икəнлеген кешелəргə төшөндөрə, ҡыйынлыҡтарҙы еңеп сығыуға беренсе булып ташланып ҡына ҡалмай, үҙе артынан бүтəндəрҙе лə эйəртə (Саҙрый, Мəғсүм, Даша һ.б.). мəҫəлəн, совхозға эшкə килгəс, “йə, был “ғилем эйəһе” ни күрһəтер” тип, һағайып көтөп торған малсыларға ул башта уҡ үҙенең “бысраҡ” физик эштəн сирҡанмауын күрһəтə, эшселəргə ихтирамлы, малдарға хəстəрлекле ҡарашы менəн бүтəндəр күңелен тоҡандырып-ҡуҙғатып ебəрə. Ул йəйен- ҡышын көтөүселəр менəн бергə малдар араһында, баш зоотехник булараҡ, профилактикаһын да үткəрə, кəртə лə таҙартыша, малдар өсөн фураж əҙерлəүҙе лə ойоштора, һимертелгəн малды иткə тапшырғанда алдашыусыларға, аҙыҡ етмəгəнлектəн мал ҡырылыуҙы эпидемияға һылтаусы совхоз етəкселəренə ҡаршы сыға.

Сергейҙең үҙ эшен һəйбəт башҡарыусы белгес кенə булмайынса, талапсан етəксе булыуы ла күренə. Кəрəк урында ул ҡəтғи, ебеп ҡалғандай түгел. Кешелəрҙең күңеленə юл таба белə.

Ə ул йəшəгəн осор – йəш Совет власе өсөн ауыр һынау йылдары була. Колхоздарҙың яңы-яңы ойошоп, аяҡҡа баҫып килгəн сағы. Урындағы етəкселектə лə һəр төрлө дошман элементтəр оялап, йəшеренеп ҡалған. Сергейҙең иң тəүҙə эшлəй бащлаған ерендə лə (Таналыҡ, Баймаҡ совхоздары) уға һəм, ғөмүмəн, хужалыҡ итеүгə аяҡ салыусылар юҡ түгел; күҙе насар күреү сəбəпле армиянан ҡалып, “Инəк” совхозына килеп урынлашҡас та уның эштəре шыма ғына бармай: бында совхоз директоры вазифаһинда ялған документтар ярҙамында үтеп ингəн енəйəтсе ултыра, үҙе тирəһенə осраҡлы кешелəрҙе туплай, эскеселек ойоштора. Билдəле, Сергейгə “Инəк” совхозында эшлəй башлауының тəүге айҙарында бындай шарттарҙа үтə ҡыйынға тура килə. Əммə партия ойошмаһы ярҙамында етəкселектəге кəмселектəр бөтөрөлə, директор ҙа алмаштырыла (бында инде совет идеологияһының əҙəбиəткə йоғонтоһо үҙен асыҡ һиҙҙерə).

Повестə төп герой бына ошондай тормош конфликттарына ҡуйылып һынала, характер ныҡлығына имтихан үтə. Совхоз директоры Карпов,

152

район ер бүлеге начальниге Багаев, завхоз Камал (кулак малайы) Сергейҙең малсылыҡты алға ебəреү эшен дəүлəт мəнəғəттəренəн сығып ойошторорға тырышыуына, ныҡышмалылығына ҡаршы төшəлəр, төрлөсə яла яғырға, уны батырырға тырышалар.

Əммə Сергей үҙенең юғары идеяларға инанғанлығынан, хаҡ юлынан таймай. Тормошта уның өсөн таҡыр, анһат, һикəлтəһеҙ юлдар юҡ.

Шулай итеп, Сергей нигеҙҙə лирик герой тибында һынлана. Был уның баҫалҡы хосусиəтенəн, шиғри хискə бай тəбиғəтенəн дə килə торғандыр. Лəкин шул уҡ ваҡытта бит Сергей тормошто үтə ярһыу, үтə алһыу итеп күрергə Корчагинса революцион рухта төҙөргə хыялланып йəшəгəн. Ул беҙҙең күңелдəрҙə лə тап ана шундай: йəйрəп ятҡан яҙғы дала буйлап зəңгəр көтөүлектəргə елеүсе ҡыҙыл һыбайлы-яугир кеүек.

– “Онотма мине, ҡояш...” – Шиғри рухлы кешенең был һуңғы һүҙҙəре ҡолаҡтарҙа сыңлап тора. Йəшəүгə булған тыйылғыһыҙ телəк, тормошҡа мөхəббəт, көрəшкə ынтылыш, тəрəн кешелеклелек тойғоһо ла бар был үтенес-һорауҙа [3; 112-115] .

“Онотма мине, ҡояш!” драмаһы үҙенең көсөргəнешле сюжет төҙөлөшө, геройҙарының романтик һəм психологик асыҡланыштары менəн үҙенсəлекле. А. Абдуллин бөтə ваҡиғаларҙы, айырым образдарҙы һүрəтлəгəндə реаль тормош күренештəренə, Сергей Чекмаревтың биографияһына, ижади мираҫына (шиғырҙары, хаттары, ҡульяҙма журналдары, яҙмалары һ. б.) мөрəжəғəт итə. Драмала яҙыусы рус совет шағиры, көрəшсенең Мəскəүҙəге уҡыу һəм Башҡортостанға килеп эшлəү йылдарынан тик ҡайһы бер ваҡиғаларҙы ғына һайлап ала. Ул ваҡиғаларҙы бергə тоташтырыусы – хəтерлəүсе булып Сергей Чекмарев менəн бергə эшлəгəн Саҙрый сығыш яһай. Үткəнде хəтерлəүҙəр моң-һағыш менəн үрелеп бара, дөрөҫөрəге, Сергей Чекмаревтың да, уның һөйгəне Тоняның да үҙ моңдары – темалары уларға бəйле күренештəрҙə яңғырай, уларҙы билдəлəй.

Башҡортостанда яңы тормош, Совет власын нығытыу өсөн барған көрəш атмосфераһы, төрлө ҡарашлы кешелəрҙең үҙ-ара мөнəбəттəре, синфи ҡаршылыҡтар, шул осорҙоң социаль типтары əҫəрҙə асыҡ күрһəтелə. А.Абдуллин Сергей образын күп кенə көсөргəнешле ваҡиғалар, уның характер һыҙаттарын билдəлəүсе һынауҙар аша алып сыға. Драмалағы һəр бер эпизодта Сергей яңылыҡ өсөн принципиаль рəүештə көрəшеүсе, халыҡ өсөн янып йəшəүсе итеп тасуирлана. Яҙыусы уны эштəре, уй-кисерештəре, һөйгəне Тоняға булған ҡайнар, оло мөхəббəте, кешелəргə булған мөнəсəбəте аша билдəлəй бара. Беренсе сиратта, ул бөтə яҡтан да сафлыҡ, батырлыҡ, тоғролоҡ кешеһе булараҡ һүрəтлəнə. Сергей Чекмаревтың эш-хəрəкəттəрен, һүҙҙəрен нигеҙлəп, уларға лирик төҫмөрлөк биреп килеүсе шиғырҙарҙы (улар башҡортсаға А. Абдуллин тарафынан тəржемə ителгəндəр) яҙыусыға үҙ геройын эске яҡтан тасуирлауға мөмкинлек биргəн. Бөтə сюжет үҫтерелешендə Сергейҙың

153

Тоняға булған мөхəббəте, һағыш, кисерештəре тап ана шул шиғырҙар аша бирелə лə инде. Шул нигеҙҙə ул шағир ҙа, кеше лə, гражданин да булараҡ тулы итеп күрһəтелгəн. Драманың һуңғы күренештəрендə Сергей темаһы менəн уның кешелəр өсөн йəшəгəнлеге, килəсəкке тормош өсөн үҙ ғүмерен биргəнлеге хəтер һəм хəҙерге заман ваҡиғалары бəйлəнешендə əйтеп бирелə.

Яҙыусы драманың конфликтын синфи ҡаршылыҡтар, тик үҙ мəнəғəттəрен күҙəтеүсе кешелəрҙе һүрəтлəү менəн дə көсəйтə. Был йəһəттəн кулак улы Камал, үҙа авторитеттарын һаҡларға тырышып ятыусы етəкселəр Карпов, Багаев образдары яңылыҡ һəм иҫкелек көрəшенең көсөргəнешле булыуын күрһəтергə ярҙам иткəн. А. Абдуллин, партияның яңы райком секретары Ғайсиндың килеүен аҙаҡҡы картинала һүрəтлəп, яңы тормоштоң еңергə тейешлеген билдəлəй, үҙ əҫəрен оптимистик рухта, йəшəүҙе раҫлау менəн тамамлай: Сергей Чекмарев һəлəк булып ҡалһа ла, рус совет шағиры, патриот-көрəшсе һəр саҡ беҙҙең менəн ҡалды, халыҡ күңелендə йəшəй. Драматург тамашасыны шуға ышандыра алған.

ƏҘƏБИƏТ

1.Абдуллин А. Не забывай меня, солнце! Драма. – М., 1973.

2.Абдуллин А. Онотма мине, ҡояш! Пьесалар. – Өфө, 1974.

3.Аралбаев. Ҡ. Онотмай һине ҡояш! //Ағиҙел. – 1976. – №10. – 112- 115-се бб.

4.Вəлитов И. Ижади үрҙəргə. Əҙəби - тəнҡит мəҡəлəлəре, ижади портреттар. – Өфө: Башҡорт китап нəшриəте, 1986. – 176 бит.

А.С. Кашичкина, ИФИЖ, ФГБОУ ВПО «СГУ им. Н.Г. Чернышевского» (г. Саратов)

ВОПРОС ИМЕНИ СОБСТВЕННОГО. АБОРИГЕННАЯ ТОПОНИМИЯ КАНАДЫ И ПРОБЛЕМЫ,

СВЯЗАННЫЕ С НЕЙ

Данное исследование принадлежит к области канадской топонимики. Топонимика – один из обширных разделов ономастики, изучающий географические названия (топонимы), закономерности их возникновения и функционирования, структуру, ареал распространения, развитие и изменение во времени. Топоним – это собственное имя. Происхождение имён собственных уже в глубокой древности интересовало ученых, высказывавших немало однозначных и противоречивых суждений.

Наличие в языке класса имен собственных (ИС), который в ряде своих черт противоположен классу имен нарицательных (ИН), считается

154

общепризнанным. Однако нет единого мнения о природе имен собственных. Нет даже единого определения данных языковых единиц. Наиболее общее представление отражено в Лингвистическом энциклопедическом словаре: «Собственное имя (оним) – слово, словосочетание или предложение, которое служит для выделения именуемого им объекта из ряда подобных, индивидуализируя и идентифицируя данный объект» [1; 341].

Особое внимание языковеды обращают на отсутствие у ИС способности значить, выражать обобщенное понятие. ИС лишь указывает на денотат, идентифицирует, выделяет его из ряда других объектов, не обладая коннотацией, созначением [2]. Б.А.Успенский отмечает, что ИС лишены самостоятельного значения, они называют, но не значат [3].

В.Т.Клоков (2003) выделяет ряд социолингвистических типов исторического распространения и современного существования французского языка. Речь идет о субстратных, суперстратных и адстратных национальных вариантах ФЯ. Субстратными являются варианты ФЯ Франции, Бельгии, Швейцарии и Канады; это родные формы речи для данных национальных групп, то есть для французов, валлонов, франко-швейцарцев и франко-канадцев [4].

Канада, после Франции, считается второй франкоязычной страной в мире. Больше четверти населения использует ФЯ в качестве родного. Франко-канадцы живут в основном в восточной части Канады, а именно в провинции Квебек (их насчитывается 80% от общего населения провинции), в провинции Нью-Брансуик (40%) и в провинции Онтарио (12%). Среди франко-канадцев различают квебекцев и акадийцев. Квебекцы – жители провинции Квебек, акадийцы проживают в исторической местности, называемой Акадией (к ней относят восточные провинции Канады – НьюБрансуик и Новая Шотландия) [5].

Исследователи характеризуют ФЯ Канады как национальный вариант французского языка в системе его других территориальных вариантов, существующих на многих территориях земного шара [6].

Регионально-дифференцированный характер распределения топонимов на карте страны фиксирует ареалы расселения народов-основателей Канады. Индейцы, инуиты, французы и англичане, осваивая в разные периоды территорию страны, оказали значительное влияние на формирование её топонимической системы.

Америндейцы и инуиты – это «Первые Нации Канады», изначально сложившиеся здесь, на канадской земле, и не имеющие другой исторической родины, по определению А.И. Черкасова, - «самые канадские канадцы» [7]. Коренные народы ещё называют «11 Нациями» - это население 10 наций америндейцев: алгонкинская лингвистическая группа (абенаки, алгонкинцы, атикамеки, кри, малеситы, микмаки, инну (монтанье, наскапи), ирокезская лингвистическая группа (могавки, вендаты – бывшие гуроны, инуиты).

155

Во время охотничьего промысла индейцы и инуиты привыкли держаться в границах собственных владений, соблюдение этих неписанных правил для них имело большое значение. На многочисленных и обширных охотничьих угодьях, лежавших в пределах их земель, каждая нация могла беспрепятственно располагать лагерь. Установлением этих территориальных границ, в частности, между индейскими племенами, сохранялась политическая обособленность каждого из них. Реки, родники всегда играли важную роль в жизни аборигенов и часто служили пограничной линией между племенами. В.О. Ключевский отмечал: «Служа готовыми первобытными дорогами, речные бассейны своими разносторонними направлениями рассеивали население по своим ветвям. По этим бассейнам рано обозначились различные области, земли, на которые долго делилась стра-

на» [8].

Л.Г.Морган писал, что непосредственно с индейской географией связаны тропы или лесные тракты индейцев [Морган, 1983, с.32-33]. Главная тропа пересекалась во многих местах поперечными тропами, шедшими вдоль берегов рек и озер. Эти маршруты были выбраны столь удачно, что уже после землеустроительной съемки местности на этой индейской большой дороге были устроены заставы. Торговые пути и направление освоения природных богатств страны в настоящее время показали, что эти тропы являлись важными естественными дорогами континента. Главные индейские пути через страну были так же тщательно и разумно проложены и хорошо известны, как и современные. По многим из этих длиннейших троп индейцы совершали военные экспедиции и таким образом практически изучали географию страны.

Потомки индейцев сохраняли с большой точностью названия своих древних местностей и передавали их городам и селениям Северной Америки по мере постепенного возникновения последних. Нации говорили на разных наречиях общего языка, и хотя они довольно легко могли понимать друг друга, всё же эти различия были довольно значительны. Эти диалектологические различия сильнее сказались на географических названиях, чем на основе самих диалектов, поэтому названия столь разнообразны. По утверждению Л.Г.Моргана, не только окончания, но и основы слов отличаются в отдельных наречиях [Морган, 1983, с. 35]. Например, в зависимости от основы река Tartigou имеет следующие толкования значения: 1) ‘речка маленькой колонии’; 2) ‘раскалывание, разделение’ – река течёт ка- кое-то время среди скал, как будто срезанных ножницами; 3) действие, которое производит рыболов, когда ловит лосось.

Вместе с появлением первых письменных свидетельств аборигенных топонимов возникли многие проблемы, связанные с их графической адаптацией и трудностями передачи на французский или английский языки, многочисленными орфографическими вариантами, различными толкова-

156

ниями одного и того же топонима, и как следствие – их переименованиями

[9].

ЛИТЕРАТУРА

1.Линвистический энциклопедический словарь / Гл. ред. В.Н Ярцева. – М..: Советская энциклопедия, 1990. – 685 с.

2.Бюлер К. Теория языка. – М.: Прогресс, Универс, 1993. – 693с.

3.Успенский Б.А. Язык и культура. Избранные труды. Т.2. – М.: Школа «Языки русской культуры», 1996. – С.780.

4.Клоков В.Т. Территориальные варианты французского языка // Спец.курсы по романской филологии Вып.2. / Отв. ред. В.Т. Клоков.

– Саратов: Изд-во Сарат. ун-та, 2003 – С.3-66.

5.Веденина Л.Г. Французский язык на американском континенте // Особенности французского языка. – М.: Просвещение, 1988. – С. 174-188.

6.Клоков В.Т. Французский язык в мире и его территориальные варианты // Вопросы ром.-герм. языкознания. – Саратов: Изд-во Сар. Ун-

та, 1999. – №13. – С. 58 – 64.

7.Черкасов А.И. Речные системы Канады // Макленнан Х. Семь рек Канады. – М.: Прогресс, 1990. – С.5-26; 247-284.

8.Ключевский В. О. Курс русской истории. – М.: Мысль, 1987. – 388 с.

9.Доржиева Г.С. Аборигенные топонимы Квебека / науч. ред. Л.В. Шулунова. – Улан-Удэ: Изд-воБурятскогоуниверситета, 2010. – 204 с.

А.Ф. Кильдиярова, З.А. Алибаев, ФБФ, ФГБОУ ВПО «БГПУ им. М. Акмуллы» (г. Уфа)

С. ИЛЬЯСОВ ƏҪƏРҘƏРЕНДƏ ЗАМАН РУХЫ

Халҡыбыҙҙың рухи бөйөклөгөн «Урал батыр» һымаҡ үлемһеҙ эпостарыбыҙ асыҡ күрһəтə. Халыҡтарҙың йəшəү мəғəнəһе тураһында уй– фекерҙəре, инаныуҙары, ер–һыу өсөн алышы, үҫеше, кешелəрҙең үҙ–ара мөнəсəбəте. Күпме ижадсы өсөн ул илһам сығанағы булып тора. Бөгөнгөлəр ҙə унда үҙ асыштарын таба һəм халыҡ рухы, үлемһеҙлек хаҡында уй–зиһенгə һеңерлек əҫəрҙəрен яҙа. Ошо рух халыҡ араһында йəшəй. Уның ихтыяжын, ынтылышын сағылдырған оҫталарыбыҙ бөгөн дə беҙҙе ҡыуандыра, һоҡландыра. Быны Учалы районында тыуып үҫкəн, шул ерҙең бəрəкəтен арттырыу, ҡотон үҫтереү йəһəтенəн күп изге эштəр башҡарған Спартак Ильясовтың «Йөрөк ҡола», «Сағымдағы олоу» повестары миҫалында күрергə мөмкин. Ике əҫəренең дə бер-береһенə яҡын, кешегə хас характер һыҙаттарын ат һəм бүре образдары аша бирергə ынтылыуы, уларҙа халыҡ рухы, тарихи хəтер, бөгөнгө көн тəрəнлеге ,

157

милли ҡараштарҙың сағылыуы, кешелəргə, тəбиғəткə яҡын тороуы, тəрəн психологизм менəн һуғарылыуы, уҡыусы күңеленə үтеп инеүе менəн айырылып тора. Əлбиттə, əҫəрҙəренең композицион яҡтан төҙөклөгө, йыйнаҡлығы ла юғары кимəлдəге художестволы əҫəр дəрəжəһенə күтəреүгə этəргес көс булып тора.

Спартак Ильясовтың «Йөрөк ҡола» повесында башҡорт əҙəбиəтендəге традицион образ - ат яҙмышы хаҡында хикəйəлəнһə лə, уҡыусы ирекһеҙҙəн кешелəр яҙмышын да сағыштырып ҡарай. Яҙыусының əҫəрендə тормоштоң əсе хəҡиҡəтенə, ғəҙелһеҙлектəр тулып ятҡан тормошта үҙ хазинаңды һанламауға, күрмəүгə, баһаламауға əрнеүле– əсенеүле баһаһы йəшеренгəн. Спартак Ильясовтың был əҫəре бөгөнгө булмышыбыҙ хаҡында тəрəн уйларға мəжбүр итһə, «Сағымдағы олоу»ҙа бүрелəр цивилизация, глобаллəшеү шарттарындағы тотош халыҡтың, миллəттең йəшəйешен күҙ алдына баҫтырыусылар [3;3]. Əхмəр Үтəбайҙың

«Спартак Ильясов бүрелəр, эттəр һəм бүрэттəр тормошон бəйəн итеп, асылда, кешелектең һуңғы ике быуатта, бигерəк тə XXI быуат башында бүрэт халəтендə тороп ҡалғандарға ишара яһап, беҙҙе ҙур бер фажиғəнəн иҫкəртə кеүек. Беҙ барыбыҙ ҙа шул бүрэт Етем кеүек ике арауыҡта баҫып тормайбыҙмы икəн? Береһендə формалашҡан, икенсеһендə йəшəргə мəжбүр ителгəн ике ижтимағи ҡоролош араһында, меңəр йыллыҡ тəжрибə тупланған тарихыбыҙ менəн аныҡ маҡсаттары булған билдəһеҙ килəсəк араһында, ғөрөф–ғəҙəтебеҙ, йола– традицияларыбыҙ менəн глобаллəшеү араһында, ожмах менəн тамуҡ араһында, көн менəн төн араһында, миллəт менəн миллəт араһында, ауыл менəн ҡала араһында, аҡыл менəн тойғо араһында, матди байлыҡ менəн рух араһында, йəн менəн тəн араһында һəм һуңғыһы – йəшəү менəн үлем араһында…” [3;3],- тигəн тəрəн фекере менəн килешмəү мөмкин түгел. Ер, һыу, тереклек – беҙҙең булмышыбыҙҙан һəм күңелебеҙҙəн айырып алғыһыҙ. Бына шул донъяға тəрəнерəк бағырға, үҙ яҙмышыбыҙға, килəсəгебеҙгə битараф булмаҫҡа саҡыра əҙип.

Спартак Ильясовтың əҫəрҙəре матур əҙəбиəт биттəрендə əленəн-əле урын ала, лəкин əҙиптең ижады тулыһынса өйрəнелеп бөтмəгəн. Бөгөнгө көндə тап тормоштоң төрлө өлкəлəрен сағылдырыусы, заман ағышын һəм замандаштың рухи йөҙөн төптəнерəк, тəрəндəнерəк асыусы əҫəрҙəргə уҡыусылар ҡытлыҡ кисерə. Шуның өсөн дə С.Ильясовтың əҫəрҙəрен өйрəнеү актуаллеген юғалтмай һəм артабан да ентекле тикшереүҙе талап итə.

ƏҘƏБИƏТ

1.Ильясов. С. Йөрөк ҡола // Ағиҙел. – 2010. – №9. - 29-69-сы б.

2.Ильясов. С. Сағымдағы олоу // Ағиҙел. – 2012. – №1. - 76-119-сы б.

158

3.Əхмəр Ғүмəр - Үтəбай. Йəн тартмаһа ла ҡан тарта // Киске Өфө. – 2012. – №16. – 3-сө б.

А.Ф. Кильдиярова, А.Ф. Миниянова, ФБФ, ФГБОУ ВПО «БГПУ им. М. Акмуллы» (г. Уфа)

БАШҠОРТ ҺƏМ ҒƏРƏП ТЕЛДƏРЕНƏ ДӨЙӨМ

САҒЫШТЫРМА АНАЛИЗ

Күп кенə телселəрҙең иҫəплəүенсə, сит телде сағыштырма планда өйрəнеү актуаль һанала. Сит телде төп туған тел аша өйрəнеү үҙен аҡлаясаҡ. Башҡорт телен ғəрəп теле менəн сағыштырып өйрəнеүгə килгəндə, Н.К.Дмитриевтың «Арабские элементы в башкирском языке», Ж.Ғ.Кейекбаевтың «Сингармонизм в арабских и персидских заимствованиях в башкирском языке»,Ə.Н.Бəхтейəрованың «Арабские заимствования в башкирском языке» тигəн хеҙмəттəрен атап үтеү мөһим. Башҡорт телен ғəрəп теле менəн бəйлəп һəм сағыштырып өйрəнгəн хеҙмəттəр һаны аҙ. Шуға күрə, мəктəптəрҙə ғəрəп телен уҡытыуҙың үҙенсəлектəрен асыҡлау, методик ҡулланмалар төҙөү мөһим. Уҡыусыларға ғəрəп һəм башҡорт телдəрен сағыштырып, оҡшашлыҡтарын, айырмалы яҡтарын билдəлəп өйрəтеү эффектлы буласаҡ. Шуға күрə, мин үҙемдең мəҡəлəмдə был оҡшашлыҡтарҙы ниндəйҙер кимəлдə өйрəнергə тырыштым.

Ғəрəп һəм башҡорт телен фонетик яҡтан сағыштырып, бер ни тиклем оҡшашлыҡтар булыуын асыҡланым. Мəҫəлəн, ике телдə лə ب (бə), ت (тə),

ث (ҫə), ن (нун), ي (йə), خ (ха), د (дəл), ظ (ҙəл), ر (ра), ز (зəл), ل (лəм), س (син), ش (шин), ﻩ (һə), غ (ғайн), ف (фə), ق (ҡаф), ك (кəф), م (мим), و (уау)

хəрефтəренең булыуы башҡорт телле балаларға ғəрəп телен үҙлəштереүҙе еңелəйтə. Бынан тыш, башҡорт телендə булмаған, бары ғəрəп теленə генə хас өндəрҙең булыуы ла һыҙыҡ өҫтөнə алына: ج (джим), ص (сад), ض (дад), ط (та), ء(хəмзə). Башҡорт телендə был өндəр ҡулланылмай, əммə ғəрəп теленəн ингəн һүҙҙəрҙə ул өндөң əйтелешен ишетергə мөмкин [1; 17]. Мəҫəлəн, саған, тау, тəьмин, тəьҫир. Ғəрəпсəнəн ингəн һүҙҙəрҙə ض өнө з өнөнə əйлəнгəн. Мəҫəлəн, رﺮﺿ зарар, зəғиф, зая. Бындай миҫалдар бихисап.

Башҡорт телендə ғəрəп теленəн ингəн һүҙҙəрҙең иң күп таралыу ареалы - лексика. Сит телдəн үҙлəштерелгəн һүҙҙəрҙең сəбəптəрен асыҡлау тел ғилемендə ҡатмарлы мəсьəлəлəрҙең береһе һанала. Ғəрəп теленəн үҙлəштерелгəн һүҙҙəр күбеһенсə абстракт мəғəнəле булып, тематик йəһəттəн улар фəнни һəм дини, ижтимағи-йəшəйеш һəм идарахакимиəт, мəғариф һəм мəҙəниəт, хоҡуҡ һəм əхлаҡ, тормош-көнкүреш төшөнсəлəрен аңлата [5; 82]. Мəҫəлəн, тамуҡ, доға, дəүер, мəҙрəсə, хəлфə,

ижтимағи, рəис, ғəскəр, бəндə, ғəҙəт, иғтибар һ.б. Был өлкəлə

159

Ж.Ғ.Кейекбаев, М.Х.Əхтəмов, З.Экба эҙлəнеүҙəр үткəргəн. Ж. Ғ. Кейекбаев хəҙерге башҡорт телендəге 12% тирəһе ғəрəп һүҙҙəренең мəғрифəт, ислам дине менəн бəйле булыуын, уларҙың Хорезм, Хива, Бохара дəүлəттəре менəн сауҙа бəйлəнештəре аша телгə инеүен асыҡлай. Тимəк, ғəрəп лексемаларының əүҙем үҙлəштерелеүенең, оҙаҡ йылдар ҡулланылыуының тəбиғи ерлеге бар [2].

Ғəрəп телле һүҙҙəр башҡорт телендə ҡулланылғанда бер ни тиклем фонетик үҙгəрештəр кисерəлəр. Мəҫəлəн, д өнөнөң һүҙ уртаһында ҙ өнөнə үҙгəреүе (ٌبَدَأ - əҙəби), с > һ (باﻮﺻ - һауап), б>п ( بﺎﺘآ - китап ), д>ҙ ( ﺔﺳرﺪﻣ - мəҙрəсə) һ.б.

Грамматик яҡтан ҡарағанда ла башҡорт һəм ғəрəп телдəрендə оҡшашлыҡтар юҡ түгел. Ғəрəп телендəге кеүек үк башҡорт теленə лə билдəлелек-билдəһеҙлек категорияһы хас. Ғəрəп телендə билдəлелек категорияһы لا артикле менəн билдəлəнһə (ﺪﻴﻔﻤﻟا بﺎﺘﻜﻟا), башҡорт телендə билдəлелек категорияһын белдереүсе бер нисə ысул бар (китапты уҡыным).

Енес категорияһы яғынан да ғəрəп һəм башҡорт телдəре араһында уртаҡлыҡтар бар. Мəҫəлəн, ﺔﻠﻤﻠﻌﻣ –мөғəллимə. Шулай уҡ ғəрəп телендəге шартлы сифаттарҙың башҡорт телендə киң ҡулланылыш алыуын билдəлəп үтергə кəрəк. Мəҫəлəн, ﻲﻋﺎﻤﺘﺟا – ижтимағи, ﻲﺳﺎﻴﺳ – сəйəси, ﻲﺣور – рухи (əҙəби, ғилми, шиғри, синфи, фəнни) һүҙҙəре шундайҙар иҫəбенə инə.

Шулай итеп, башҡорт һəм ғəрəп телдəренең бик күп уртаҡ һыҙаттарын табырға була. Ошо оҡшаш һыҙаттарҙы күҙ уңында тотоп уҡытыу күпкə һөҙөмтəлерəк булыр ине тип уйлайым. Əлбиттə, был өлкə артабан да тикшереүҙе һəм өйрəнеүҙе талап итə.

ƏҘƏБИƏТ

1.Баишев Ф.Н., Ғаффаров И.З., Ғəлəүетдинов И.Ғ. Ғəрəп теле: Башлап өйрəнеүселəр өсөн дəреслек. – Өфө: Башҡортостан «Башҡортостан» китап нəшриəте, 1998. – Һүрəттəре менəн 152 бит.

2.Башҡортостан уҡытыусыһы. – 201. – №10.

3.Бейешев Ə.Ғ. Башҡорт телендə йөрөгəн ғəрəп һəм фарсы һүҙҙəре. – Өфө: Тарих, тел һəм əҙəбиəт институты, 2009. - 140 бит.

4.Кейекбаев Ж.Ғ. Хəҙерге башҡорт теленең лексикаһы һəм фразеологияһы /Башҡорт дəүлəт университеты нəшриəте. – Өфө, 2002. – 264 бит.

5.Əхтəмов М.Х. Хəҙерге башҡорт теле. Лексикология, фразеология, лексикография: Уҡытыу ҡулланмаһы. – Өфө: Башҡорт дəүлəт университеты, 2002. – 208 бит.

6.Башҡортостан уҡытыусыһы. – 2011. – №10.

160