47. Түркі кезеңдегі ғалымдары мен ойшылдары. Әбу-Насыр Әл-Фараби, Махмұт Қашқари, Қожа Ахмет Яссауи, Жүсіп Баласағұн.

X ғ.бастап ислам дінінің қазақ жерінде етек жая бастауы араб жазуының түркілер арасында етек жая бастауы араб жазуының түркілер арасында ене бастағаны көрсетеді.

Түркілер арасында атақты ғалымдар, ақын-жазушылар Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашқари, Ахмет Яссауилер өз шығармаларын араб жазуымен түркі тілінде жазған. Әбу-Насыр Әл-Фараби Отырар қаласында 870 жылдары түркі тайпаларының бірінен әскери басшы семьясында дүниеге келген. Отырар қаласында қыпшақ тілінде білім алған. Ол араб тілін Исфахан, Бағдат, Дамаск қалаларында игерген. Әбу Насыр Әл-Фараби білімін өздігінен көтерген ғалым. Аристотельден кейінгі шығыстың екінші ұстазы, философ, музыкант, математик, т.б., ғылым салаларында айтарлықтай артында өшпес мәңгі еңбек қалдырған жан-жақты энциклопедист. Оған Орта Азияның атақты орта ғасыр Ибн Сина тағы басқа ғалымдар өте жоғары баға берген. XI ғ.түркі халықтарының аса көрнекті ғалымдарының бірі Махмұт Қашқари (1030-1090). Ол өзінің «Диуани луғат ат-түрік» еңбегінде өз заманындағы ру-тайпаларының арасындағы тіл айырмашылықтыран салыстыцра отырып зерттелген алғашқы тіл біліміндегі еңбегін қалдырған. Бұл еңбек өзінің деректілігі жағынан баға жетпес болса, ол ғылыми құндылығын бүгін де жойған жоқ. Еңбектегі жинастырылған түркі тайпаларынын ерекшеліктерін, ауыз әдебиетінің үлгілерін, әдет-ғұрып, салт-сана дәстүрлерін бүгінгі түрік тілдес халықтарының рухани мәдениетін зерттеудегі баға жетпес дерек. Бұл еңбектің тарихи құндылығы өте жоғары. XI ғ. аса көрнекті ғалымдарының бірі Жүсіп Баласағұн (1021-1075). Толық аты Жүсіп Хас Хасиб Баласағұн. Ғалым өзінің атақты дастаны «Құтадғұ білік» (Құтты білім) еңбегімен белгілі. Ғалым еңбегінде түркі тілдес халықтардың тарихы мен қоғамдық саяси өмірі, әдет-ғұрпы, наным-сенімдер туралы мағлұматтар береді. Жүсіп Баласағұн ғылымның табиғаттану, математика, астрономия, тарих, араб, парсы тіл білімі сияқты салалармен де айналысып, оларды өмірге пайдалана білген. Тарихта түркілер әлемінде аты әйгілі болған ислам дінінің өкілі, сопылық-мистикалық ағымның басты бір өкілі Қожа Ахмет Яссауи. Ел аузында сақталған аңыздарға және жазба деректерге қарағанда, ақынның туған жері Испиджаб қаласы. Бұл қалада оның әке-шешесінің күмбезі бар. Ибрагим де әуле адам болса керек. Аңыз бойынша: «Баласы Ахметтің жас кезінен әулелік қасиеттерін байқаған әкесі “екі қошқардың басы бір қазанға сыймайды, сен басқа қалаға кет” дейді. Содан Ахмет Яссауи қазіргі Түркістан қаласына барып тұрақтаса керек. Қалада Ақсақ Темір ханның оған арнап салғызған күмбезі бар. Ахмет Яссауи ел арасында өзінің сопылық-мистикалық сарында жазылған «Даналық кітабы» (Диуани хикмет) мен белгілі болған. Кітап түркі тілінде араб алфавитімен жазылған. Бұл еңбекте адамдырды даналыққа, адамгершілікке, кішіпейілділікке, имандылыққа шақырса, ал махаббат-сйіспеншілікке адал болуға шақырады. Ал дін жолында шариғатта таза болуға үгіттейді.

48. Тұтас Түркістан идеясы. М.Шоқайдың қызметі.

1917 жылы 15-22 қарашада Түркістан өлкесінде «Түркістан халық Комиссарлар кеңесі» орнады. Кеңестің 14 адамдық құрамында мұсылман өкілі болмады. Кеңестің төрағасы Ф.Колесов: мұсылмандарды жоғарғы үкімет органдарына өткізу мүмкін емес, өйткені жергілікті халықтың бізге коз қарасы белгісіз және олардың ешқандай пролетарлық ұйымы жоқ» деп мәлімдеді. 1917 жылы 22 қараша Қоқан қаласында Бүкілтүркістандық төтенше IV сьезі ашылды. Қаралған мәселе: Түркістан автономиясы құрылды, президенті – М.Шоқай (1886-1941). Сталинизм мен кеңес жүйесін сынап еңбектер жазған ірі қоғам қайраткері. Ислам- мемлекеттік дін деп танылды. 1917 жылы 30 қарашада Қоқанда мұсылмандардың манифестациясы болып, революцияны қорғау туралы ант қабылдады. Коммунистік басшылыр (И.О.Тоболин) 1918 жылы қаңтарда Кеңестік Өлкелік IV съезінде Түркістан Автономиясын жариялауын мейлінше мезгілсіз деп есептеді. Түркістан ұлт бағдарламасын нақты іске асыру нәтижесі айқындала түсті: 1) Империялық ойлау мен шовинистік көзқарасытың ұлғаюы. 2) Ұлттың өзін-өзі билеу идеологиясын большевиктердің жете бағаламауы. 1918 жылы қаңтарда Ташкент Кеңесі мұсылман үкіметін жоймақшы болып ұйғарды. 5 ақпанда Қлқан қаласы шабуылмер алынып, өртелді. Бұл әрекет Кеңес өкіметінің беделін түсірді. Мұста­фа Шоқай (1890–1941) Ақмешіт, қазіргі Қызы­лор­да об­лы­сын­да дүни­еге кел­ген. Қазақ ой­шы­лы, оқымыс­ты, мем­ле­кет және қоғам қай­рат­кері, XX ғасыр ба­сын­дағы еліміздің тәуелсіздігі мен бос­тандығы жо­лын­дағы күрес­керлердің ірі өкілі. Мұста­фа Шоқай 1917 жылғы Ақпан төңкерісіне дейін Ре­сей Мем­ле­кеттік Ду­масы­ның Мұсыл­ман фрак­ци­ясы Са­яси бю­росын­да Түркістан ха­лықта­рының өкілі бол­ды. Ұлы Түркістан мем­ле­кетін құру иде­ясын ұстан­ды. 1917 жы­лы 22 қара­шада Қоқан­да мұсыл­ман ұйым­да­ры конг­ресс өткізіп, Түркістан ав­то­номи­ясын жа­ри­яла­ды. Шоқай үкімет мүшесі бо­лып сай­ла­нып, көп кешікпей ол орын­нан кет­кен премьер-ми­нистр М. Ты­ныш­ба­ев­ты ал­масты­рады. Мұста­фа Шоқай Ала­шор­да үкіметінің құра­мына да енді, бірақ Қоқан ав­то­номи­ясы талқан­далған­нан кейін им­мигра­цияға ке­туге мәжбүр бо­лады. Им­мигра­ци­яда жүріп Кеңес­терге қар­сы иде­ялық күресін жалғас­ты­рады. Қазақ халқының отар­шылдыққа қар­сы күресі та­рихын­дағы аса ірі қай­рат­кер тұлғала­рының бірі Мұста­фа Шоқай 1941 жы­лы Бер­линде беймәлім жағдай­да қай­тыс бол­ды.