- •§ 1. Засяленне беларускіх зямель. Характарыстыка даіндаеўрапейскага
- •§ 2. Індаеўрапейскі перыяд этнічнай гісторыі Беларусі, яго балцкі і
- •§ 3. Узнікненне Беларусі: розныя падыходы і канцэпцыі
- •§ 4. Паходжанне назваў “Белая Русь” і “Чорная Русь”
- •§ 5. Старажытнаруская
- •§ 6. Полацкае і Тураўскае княствы – першыя раннефеадальныя
- •§ 7. Беларускія землі ў перыяд феадальнай раздробленасці
- •§ 8. Барацьба супраць крыжакоў і татара-манголаў
- •§ 9. Увядзенне хрысціянства. Культура на беларускіх землях у іх –
- •XVI стст.)
- •Глава 1. Утварэнне вялікага княства літоўскага
- •Глава 2. Палітычнае развіццё беларускіх зямель
- •§ 1. Беларускія землі ў грамадска-палітычным жыцці вкл
- •§ 2. Знешняя палітыка вкл у хіv – сярэдзіне хvі стст.
- •Глава 3. Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх
- •§ 1. Асаблівасці дзяржаўнага і саслоўнага ладу вкл
- •§ 2. Эканамічнае развіццё беларускіх зямель. Станаўленне фальваркава-
- •Глава 4. Фарміраванне беларускай народнасці. Культура
- •§ 1. Фарміраванне беларускай народнасці
- •§ 2. Культура Беларусі ў другой палове хііі – першай палове хvі стст.
- •Глава 1. Люблінская унія. Утварэнне рэчы паспалітай
- •§ 1. Гістарычныя ўмовы Люблінскай уніі
- •Глава 2. Грамадска-палітычнае жыццё вялікага княства
- •§ 1. Грамадска-палітычны лад Рэчы Паспалітай. Дзяржаўна-прававое
- •§ 2. Барацьба беларускага народа супраць польска-каталіцкай экспансіі
- •Глава 3. Знешняя палітыка.
- •Глава 4. Сацыяльна-эканамічнае становішча беларусі
- •Глава 5. Паглыбленне палітычнага крызісу. Падзелы
- •Глава 6. Культура беларусі
- •Глава 1. Уваходжанне беларусі ў склад расійскай
- •§ 1. Унутраная палітыка расійскага ўрада на Беларусі у канцы хvііі –
- •§ 2. Беларусь у Айчыннай вайне 1812 г.
- •§ 3. Рэвалюцыйны і нацыянальна-вызваленчы рух
- •19 Чэрвеня 1831
- •§ 4. Змены ва ўрадавай палітыцы ў Беларусі ў 30 – 50-я гг. Хіх ст.
- •§ 5. Крызіс прыгоннага ладу. Эканамічныя рэформы 30 – 50-х гадоў
- •Глава 2. Культура беларусі канца XVIII –
- •§ 1. Асаблівасці культурнага развіцця Беларусі. Адукацыя і навука.
- •§ 2. Літаратура. Музычна-тэатральная культура. Выяўленчае мастацтва.
- •Глава 1. Буржуазныя рэформы. Пераход да
- •§ 1. Адмена прыгоннага права
- •21 Лістапада 1857
- •§ 2. Буржуазныя рэформы 60–70-х гадоў і контррэформы 80–90-х гадоў
- •12 Ліпеня 1889 г. Было выдадзена “Палажэнне аб земскіх начальніках” .
- •11 Чэрвеня 1892 г. Было зацверджана новае “Гарадское палажэнне” , якое
- •§ 3. Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх губерняў у 60-я гады
- •§ 4. Беларусь напярэдадні першай сусветнай вайны. Сталыпінскія
- •Глава 2. Грамадска-палітычнае жыццё беларусі
- •§ 1. Паўстанне 1863 – 1864 гг. У Польшчы, Літве і Беларусі
- •22 Студзеня 1863 г. Цнк абвясціў сябе Часовым нацыянальным урадам і
- •§ 2. Сялянскі і рабочы рух. Народніцкія і сацыял-дэмакратычныя
- •§ 3. Фарміраванне палітычных партый. Нацыянальнае адраджэнне.
- •§ 4. Рэвалюцыя 1905–1907
- •1906 Гг. Канстытуцыйна-каталiцкая партыя Лiтвы, якая стала саюзнiцай
- •Глава 3. Беларусь у гады першай сусветнай вайны.
- •§ 1. Пачатак і прычыны Першай сусветнай вайны. Адносіны да вайны
- •§ 2. Беларусь у гады першай сусветнай вайны
- •§ 3. Беларускі нацыянальны рух
- •§ 4. Лютаўская
- •4 Сакавіка 1917 г. Ў Мінску быў створаны “Часовы грамадскі камітэт
- •Глава 4. Фарміраванне беларускай нацыі. Культура
- •§ 1. Фарміраванне беларускай нацыі
- •§ 2. Развіццё адукацыі, навукі, друку
- •§ 3. Мастацтва і архітэктура
- •Глава 1. Беларусь пасля лютаўскай рэвалюцыі.
- •§ 1. Ад лютага да кастрычніка 1917
- •§ 2. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі. Першыя рэвалюцыйныя
- •§ 3. Размежаванне палітычных сіл на Беларусі пасля Кастрычніцкай
- •Глава 2. Сацыяльна-эканамічнае і палітычнае
- •§ 1. Беларусь пасля падпісання Брэсцкага мірнага дагавора. Сацыяльна-
- •§ 2. Барацьба беларускага народа супраць нямецкіх акупантаў.
- •§ 3. Утварэнне Беларускай сср. Аб’яднанне Беларускай сср з Літоўскай
- •Глава 3. Беларусь у перыяд польскай інтэрвенцыі
- •§ 1. Захоп тэрыторыі Беларусі войскамі Польшчы. Савецка-польская
- •§ 2. Барацьба беларускага народа супраць польскіх інтэрвентаў. Беларускі
- •§ 3. Аднаўленне Беларускай сср
- •§ 4. Гаспадарчае і культурнае будаўніцтва ў 1919–1920 гг.
- •Глава 1. Аднаўленне народнай гаспадаркі. Правядзенне
- •§ 1. Пачатак мірнага будаўніцтва. Новая эканамічная палітыка, яе
- •§ 2. Курс на сацыялістычную індустрыялізацыю. Асаблівасці яе
- •§ 3. Калектывізацыя сельскай гаспадаркі
- •Глава 2. Грамадска-палітычнае жыццё
- •§ 1. Асноўныя рысы беларускага савецкага грамадства
- •§ 2. Нацыянальная палітыка. Беларусізацыя
- •§ 3. Беларускае замежжа
- •§ 4. Палітычныя рэрпрэсіі: прычыны, памеры, вынікі
- •Глава 3. Культурнае будаўніцтва
- •§ 1. Ліквідацыя
- •§ 2. Беларуская літаратура, тэатральнае і музычнае мастацтва: асноўныя
- •§ 3. Жывапіс, скульптура і архітэктура
- •Глава 4. Заходняя беларусь пад уладай польшчы
- •§ 1. Сацыяльна-эканамічнае становішча заходнебеларускіх зямель
- •§ 2. Нацыянальна-вызваленчая барацьба насельніцтва Заходняй Беларусі.
- •§ 3. Праблема адзінага рабочага і антыфашысцкага народнага фронту ў
- •Глава 1. Перадваенны крызіс і пачатак другой сусветнай
- •Глава 2. Нападзенне фашысцкай германіі на ссср.
- •Глава 3. Акупацыйны рэжым на тэрыторыі беларусі.
- •Глава 4. Барацьба беларускага народа супраць нямецка-
- •Глава 5. Дзейнасць ваенных фарміраванняў арміі
- •Глава 6. Вызваленне беларусі. Заканчэнне вайны
- •Глава 7. Уклад беларускага народа ў вялікую перамогу
- •Глава 1. Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларусі
- •§ 1. Аднаўленне народнай гаспадаркі рэспублікі пасля Вялікай Айчыннай
- •§ 2. Сацыяльна-эканамічнае развіццё бсср у 50-я – першай палове
- •Глава 2. Грамадска-палітычнае і духоўнае жыццё.
- •§ 1. Асноўныя рысы грамадска-палітычнага развіцця Беларусі
- •§ 2. Адукацыя і навука
- •§ 3. Літаратура і мастацтва
- •Глава 3. Беларусь на міжнароднай арэне
- •§ 1. Удзел бсср у барацьбе міжнароднага супольніцтва за вырашэнне
- •§ 2. Развіццё гандлёва-эканамічных адносін бсср з замежнымі краінамі
- •§ 3. Культурныя, навуковыя, спартыўныя і турысцкія сувязі бсср
- •§ 1. Палітыка перабудовы, яе змест і шляхі ажыццяўлення: розныя
- •26 Красавіка 1986 г. На Чарнобыльскай аэс, што на мяжы Беларусі і
- •§ 2. Дзяржаўны пераварот у Маскве ў жніўні 1991
- •§ 3. Грамадска-палітычнае жыццё Рэспублікі Беларусь на мяжы XX –
- •XXI стст.
- •15 Сакавіка 1994
- •24 Лістапада 1996 г. Адбыўся ініцыіраваны Прэзідэнтам Рэспублікі
- •18 Мая 2001 г. У Мінску адбыўся другі Усебеларускі народны сход. На ім з
- •§ 4. Канфесійная палітыка. Адраджэнне царкоўнага жыцця
- •§ 5. Рэспубліка Беларусь на шляху рыначных рэформ. Асаблівасці
- •§ 6. Культура Беларусі на сучасным этапе
- •§ 7. Рэспубліка Беларусь у міжнародным супольніцтве на мяжы XX –
- •XXI стст.
- •2 Красавіка 1996 г. Быў падпісаны Дагавор аб Супольнасці суверэнных
- •8 Снежня 1999 г. У Маскве быў падпісаны Дагавор аб стварэнні Саюзнай
- •1964 Г. Першым з беларускіх спартсменаў, які атрымаў бронзавы медаль на
- •XV зімовых Алімпійскіх гульнях у 1988
Глава 6. Культура беларусі
(другая палова XVI – канец XVIII стст.)
У гісторыі культуры Беларусі сярэдзіны XVI – XVIII стст. можна
выдзеліць тры перыяды:
1) другая палова XVI ст. – рэфармацыйна-гуманістычны рух; 2) канец XVI – першая палова XVII ст. – эпоха Контррэфармацыі і
ўсталявання барока;
3) другая палова XVII – XVIII ст. – панаванне ў мастацтве стылю барока і
пачатак стылю класіцызму.
Асвета і кнігадрукаванне. У XVI ст. разам з развіццём традыцый
Старажытнай Русі на асвету пашырыўся ўплыў рэнесансавага гуманізму. На
тэрыторыі Беларусі з’явіліся найбольш перадавыя для свайго часу
пратэстанцкія і брацкія школы. У 70 – я гг. XVI ст. на Беларусі існавалі
кальвінісцкія школы ў Брэсце, Нясвіжы, Мінску і г.д. У школах вывучаліся
гуманітарныя навукі – лацінская, грэчаская, польская, нямецкая мовы, рыторыка, гісторыя, правазнаўства, матэматыка, фізіка. Таксама існавалі і
арыянскія школы.
У канцы XVI – першай палове XVII ст. на Беларусі адчыняліся брацкія
школы, спачатку ў Вільні, а затым і ў іншых гарадах. У школах вывучаліся пяць
моў (беларуская, славянская, грэчаская, лацінская, польская), арыфметыка, геаграфія і іншыя дысцыпліны. Індывідуальнае навучанне ў іх замянялася
класна-ўрочным, якое дажыло да нашага часу. Навучальны год пачынаўся 1
верасня. Брацкія школы з’яўляліся і цэнтрамі кнігадрукавання. Брацкія
друкарні ў Вільні, Куцейне і Магілёве выдавалі большасць кніг богаслужэбнага
зместу.
Адметную ролю ў кірылічным кнігадрукаванні адыграў беларускі друкар
магіляўчанін Спірыдон Собаль, які на тэрыторыі Беларусі адчыніў дзве
друкарні. Адну – у Куцейне (ля Оршы) у 1630 г. і выдаў тут на беларускай мове
“Малітвы паўсядзённыя”, “Буквар”, “Часаслоў”. У 1635 г. ён адчыніў друкарню
і ў Буйнічах (пад Магілёвам), дзе выдаў “Псалтыр”. У літаратуры апісаны 18
яго выданняў.
У XVIII ст. на беларускіх землях пашырылася свецкая адукацыя. Гэтаму
садзейнічала рэформа школ, якая праводзілася пад кіраўніцтвам С. Канарскага.
Рэформа пахіснула манаполію езуітаў у галіне асветы, значную ўвагу надала
прыродазнаўчым навукам. Створаная ў 1773 г. Адукацыйная камісія адмяніла
выкладанне ў рамках школьных праграм рэлігіі.
Бібліятэчная і архіўная справа. Багацейшай у Рэчы Паспалітай
з’яўлялася Нясвіжская бібліятэка Радзівілаў, заснаваная ў 1600 г. У бібліятэцы
налічвалася больш за 20 тыс. тамоў кніг амаль на ўсіх еўрапейскіх мовах.
У 1772 г. бібліятэка была канфіскавана і перавезена ў Пецярбург. У бібліятэцы
захоўваліся таксама рэдкія рукапісы. Сярод іх – Радзівілаўскі летапіс, упрыгожаны 617 каляровымі малюнкамі.
Больш за 6 тыс. рэдкіх кніг, старажытных рукапісаў, геаграфічных карт
Беларусі, Літвы і Польшчы знаходзіліся ў Шчорсах, у маёнтку магната
Храптовіча.
У Нясвіжскім замку знаходзіўся і архіў, у якім налічвалася больш за
500 тыс. гістарычных актаў, грамат, лістоў і іншых дакументаў. Гэтыя
матэрыялы былі сабраны з 1551 г., калі Мікалай Радзівіл Чорны атрымаў права
захоўвання ў Нясвіжы т. зв., “Літоўскай метрыкі” – дзяржаўнага архіва ВКЛ.
Літаратура. У разглядаемы перыяд агульнадзяржаўныя летапісы і хронікі
паступова саступаюць месца новым літаратурным відам і жанрам: публіцыстыцы, гісторыка-мемуарнай літаратуры, палітычнай сатыры, паэзіі.
Сымон Будны (1530–1593) упершыню ў сусветнай літаратуры выдаў
Евангелле (1574) з прадмовай, каментарыямі і заўвагамі, у якіх спрабаваў даць
радыкальную рацыяналістычную крытыку кніг Новага Запавету. У творы “Аб
найгалоўнейшых палажэннях хрысціянскай веры” (1576 г., Лоск) ён адстойваў
чалавечую прыроду Хрыста, выступаў супраць замагільнага жыцця, Боскай
Троіцы. Грамадска-палітычныя погляды яго былі памяркоўна гуманістычнымі.
Крытыкаваў феадальнае самавольства, захопніцкія войны, быў абаронцам
верацярпімасці і інтэлектуальнай свабоды.
Васіль Цяпінскі (1540–1600) у прадмове да Евангелля, якое ён выдаў на
беларускай мове, крытыкаваў палітыку акаталічвання беларускага народа, выступаў за развіццё беларускай мовы, быў прыхільнікам збліжэння славянскіх
народаў. Выступаў за набліжэнне асветы да простага народа.
Лявонцій Карповіч (1580–1620) — змагар за веру продкаў і нацыянальныя
традыцыі – быў вядомым прадстаўніком аратарскай прозы. Яго асноўныя творы –
“Казанні” – аказвалі вялікае ўздзеянне на слухача і чытача.
Афанасій Філіповіч – выступаў абаронцам інтарэсаў сацыяльных нізоў
беларускага і ўкраінскага народаў. Праз свой “Дыяруш”, які з’яўляўся зборам
твораў, ён крытыкаваў знешнюю і ўнутраную палітыку, а таксама духоўных і
свецкіх феадалаў за іх імкненне да раскошы.
Адной з зорак старажытнай беларускай літаратуры быў аўтар “Граматыкі”
Мялецій Сматрыцкі (1572–1630). Асобае месца сярод яго твораў займае
“Фрынас” (1610), у якім Сматрыцкі звяртаецца да народа з заклікам еднасці
ўсіх сіл у барацьбе з наступаючым каталіцызмам.
Новай з’явай у беларускай літаратуры была палітычная сатыра –“Прамова
Мялешкі”, “Ліст да Абуховіча”. Аўтары высмейвалі самавольства шляхты, прадажнасць, ваенна-палітычную бяздарнасць.
Ананімная лірычная паэма “Лямант на смерць Лявона Карповіча”
ўслаўляла чалавека як носьбіта высокіх маральных якасцей, мужнага змагара за
веру продкаў, узнімала яго да ўзроўню хрысціянскага святога.
Сімяон Полацкі (1629–1680) – паэт і драматург, кнігавыдавец і грамадскі
дзеяч. Ён лічыў, што пашырэнне асветы ўсталюе поўную гармонію і мір, асуджаў багацце, апяваў беларускія землі. асабліва Полацк і Віцебск, пісаў
п’есы на біблейскія тэмы. Адна з іх мела назву “Комедия притчи о блудном
сыне”. Найбольш значнымі зборнікамі яго паэтычных твораў з’яўляюцца
“Вертоград многоцветный” і “Рифмологион”.
Тэатр і музыка. Развіццё драматургіі выклікала да жыцця тэатр. Спачатку
з’явіўся школьны тэатр. Шырокае распаўсюджанне на Беларусі ў XVI ст.
атрымаў тэатр лялек – батлейка. Сюжэты батлейкі былі заснаваны на
біблейскай і евангельскай тэматыцы, а таксама бытавых матывах.
Важнай з’явай жыцця другой паловы XVIII ст. стаў прыгонны тэатр.
Многія беларускія магнаты: Радзівілы, Сапегі, Тызенгаўзы і іншыя, –
утрымлівалі ў сваіх маёнтках капэлы, аркестры, тэатры, а нярэдка і самі
станавіліся кампазітарамі і музыкантамі, як Міхал Клеафас Агінскі, аўтар
паланеза “Развітанне з Радзімай”.
У свецкай музыцы ХVІ–ХVIII стст. найболын характэрным жанрам быў
кант – шматгалосая песня свецкага зместу.
У Нясвіжскай друкарні быў надрукаваны “Канцыянал” – адзін з першых на
Беларусі нотных зборнікаў. У Нясвіжы была створана адна з першых на
Беларусі майстэрань па вырабу музычных інструментаў. Аркестры беларускіх
магнатаў часам былі буйнейшыя за вядомыя заходнееўрапейскія. Напрыклад, аркестр М. Агінскага налічваў 106 інструментаў, а аркестр Гайдна толькі 14.
Асабліва цікавым быў Слонімскі тэатр Міхала Казіміра Агінскага.
Рэпертуар тэатра складаўся з опер і балетаў італьянскіх кампазітараў, а таксама
твораў М.К. Агінскага. Сцэна тэатра дазваляла ставіць спектаклі барочнага
тыпу з выхадам вялікай колькасці спевакоў, з паказам водных феерый. Частка
сцэны затаплялася вадой і па ёй плавалі лодкі.
Не менш вядомы быў Нясвіжскі тэатр Францішкі Уршулі Радзівіл. Для
свайго тэатра яна напісала 16 драматычных і оперных лібрэта. Спачатку тэатр
з’яўляўся аматарскім: на сцэне выступалі члены княжацкай сям’і, госці, сваякі.
У другой палове XVIII ст. выступалі ўжо іншаземныя майстры і артысты з
прыгонных сялян.
Для падрыхтоўкі акцёраў оперы і балета на Беларусі існавалі некалькі
школ (у Слуцку, Нясвіжы, Слоніме). Прыгонныя і прыватныя тэатры таксама
працавалі ў Слуцку, Шклове, Магілёве, Чачэрску, Свіслачы.
Выяўленчае мастацтва. Ідэі Адраджэння, а затым і барока, праніклі ў
майстэрні мастакоў. У беларускім жывапісе акрэсліліся два напрамкі. Першы –
мастацтва, заснаванае на старажытнарускіх традыцыях; другі – жывапіс, які
знаходзіўся пад уплывам заходнееўрапейскай мастацкай школы. Адбывалася
перапляценне візантыйскага і заходнееўрапейскага стыляў з мясцовай
беларускай школай.
У выніку сінтэзу розных школ і напрамкаў склалася самабытная
беларуская іканапісная школа, якой уласціва вернасць канону, шырокае
выкарыстанне этнаграфічных элементаў. На Беларусі існавалі некалькі
іканапісных школ: магілёўская, полацка-віцебская, палеская, гродзенская, слуцка-мінская.
Другім важным напрамкам быў манументальны жывапіс. Сапраўдным
творам мастацтва ў манументальным жывапісе з’яўляецца роспіс Мікалаеўскай
царквы ў Магілёве – “Новазапаветная Троіца.
У пачатку XVIII ст. у манументальным жывапісе распаўсюдзіўся стыль
барока, якому была характэрна маляўнічасць, багацце ўзору, прасторавасць.
Папулярным відам станкавага жывапісу ў ХУІ–ХУПІ стст. стаў партрэт.
Ствараліся родавыя галерэі (партрэтныя галерэі Тышкевічаў, Радзівілаў і інш.).
Таленавітым мастаком і гравёрам XVI – пачатку XVII ст. з’яўляўся Тамаш
Макоўскі. У 1613 г. у Амстэрдаме ён надрукаваў карту Вялікага княства
Літоўскага. У дадатку да яе давалася падрабязнае апісанне Беларусі і Літвы: прыродныя багацці, народныя звычаі, гандлёвыя шляхі, навучальныя ўстановы
Полацка і Нясвіжа, рэкі, азёры, гарады, рэзідэнцыі епіскапаў і мітрапалітаў.
Тамаш Макоўскі з’яўляецца аўтарам гравюр з краявідамі Вільні, Клецка, Смаленска і іншых старажытных гарадоў.
У канцы XVIII ст. барока саступае месца новаму стылю ў выяўленчым
мастацтве – класіцызму.
Архітэктура. У XVI – першай палове XVII ст. працягвалася стварэнне
абарончых і культавых збудаванняў у стылі барока. Беларускі феадальны горад,
як і раней, меў тыповую забудову: умацаваны замак – рэзідэнцыя феадала і
размешчаны вакол замка гандлёва – рамесны пасад пад аховай замкавых сцен.
У XVI – першай палове XVII ст. былі пабудаваны: Нясвіжскі замак, Нясвіжскі фарны касцел – першы помнік барока на тэрыторыі Рэчы Паспалітай.
Таксама замкі і касцелы хутка будаваліся і ў іншых гарадах Беларусі. Позняму
беларускаму барока ўласцівы стромкасць і лёгкасць, хвалістыя абрысы вежаў і
франтонаў. Яно атрымала назву “віленскае барока”.
У гэты час пачынаюць будаваць ратушы, будынкі навучальных устаноў, палацы. Найбольш знакамітыя палацавыя ансамблі той эпохі: палац Тызенгаўза
ў Гродне і палацава-паркавы ансамбль Радзівілаў у Нясвіжы.
У пачатку XVIII ст. была заснавана ў Слуцку мануфактура па вытворчасці
паясоў. Паясы ткаліся з залатых, шаўковых і сярэбраных нітак. Усяго было
выраблена каля 10 тыс. слуцкіх паясоў.
Такім былі асноўныя накірункі развіцця культуры на беларускіх землях у
другой палове ХVІ – канцы ХVІІІ стст.
РАЗДЗЕЛ IV. БЕЛАРУСЬ У СКЛАДЗЕ РАСІЙСКАЙ ІМПЕРЫІ. КРЫЗІС
ФЕАДАЛЬНА-ПРЫГОННІЦКАЙ СІСТЭМЫ
(канец XVIII – 50-я гг. XIX ст.)