4. Развіццё Адукацыі, навукі і Культуры Беларусі на сучасным этапе

Абвяшчэнне дзяржаўнай незалежнасці Беларусі выклікала сапраўдны пераварот у духоўным жыцці грамадства. Нацыянальная культура перастала быць часткай агульнай культуры савецкага народа, у выніку абставін яна самавызначылася як культура беларускага народа і дзяржавы. Статус дзяржаўнай быў нададзены беларускай мове, на ёй гаварылі ў парламенце, урадзе. Ідэямі дзяржаўнасці насычаліся навука, мастацтва, іншыя сферы інтэлектуальнай творчасці.

З мэтай стварэння спрыяльных умоў для далейшага развіцця нацыянальнай адукацыі і культуры у 1991 г. былі прыняты Закон аб адукацыі і Закон аб культуры, якімі былі гарантаваны свабода творчай дзейнасці, стварэнне ўмоваў дзеля ўсебаковага развіцця асобы, задавальненне адукацыйных запатрабаванняў кожнага чалавека, плюралізм напрамкаў і стыляў, абарона інтэлектуальнай уласнасці, гуманістычная накіраванасць, арыентацыя на агульначалавечыя каштоўнасці.

Адукацыя. Эканамічны крызіс, які суправаджаў пераходны перыяд, выразна адбіўся на сацыяльна-культурнай сферы. Так, бюджэтныя расходы Міністэрства культуры складалі ўсяго 0,6–1% расходнай часткі дзяржаўнага бюджэту, замест 3%, зафіксаваных у Законе аб культуры, а Міністэрства адукацыі – 5,5–6,5%, (згодна Закона аб адукацыі – 10%). Кіраўніцтва краіны рабіла захады, каб падтрымаць установы адукацыі і культуры, але сродкаў на гэта не заўсёды хапала. На нізкім узроўні знаходзілася аплата працы творчай інтэлігенцыі, што прывяло да выезду за межы краіны дзеячаў культуры і навукі.

Між тым, нягледзячы на гэта, у сферы адукацыі і культуры адбылося шмат станоўчых перамен. Удалося ў асноўным аднавіць былы ўзровень забяспечанасці дзяцей адпаведнага ўзросту дашкольнымі ўстановамі. Калі ў 1994 г. дзіцячыя сады і яслі наведвалі 58% дзяцей, то ўжо ў 2000 г. – 71%.

На працягу 90-х гг. былі зроблены захады па ўдасканаленню нацыянальнай сістэмы адукацыі. З 1998 г. пачалася рэформа 4,5 тыс. агульнаадукацыйных школ. Яе асноўнымі рысамі сталі: дэмакратызацыя сістэмы адукацыі, арыентацыя яе на агульначалавечыя каштоўнасці, стварэнне ўмоў для гарманічнага развіцця асобы, павышэнне якасці і эфектыўнасці адукацыі. Распачата работа па аптымізацыі тэрмінаў навучання і аб’ёму атрыманых ведаў. Пачаўся пераход школ на 12-гадовае навучанне, у т. л. абавязковае 10-гадовае. Узніклі новыя формы навучальных устаноў, з’явілася больш за 120 «элітарных» дзяржаўных гімназій, ліцэяў, каледжаў. Усё гэта дазваляе забяспечваць індывідуальную працу з вучнямі, стварае новыя магчымасці для больш ранняй спецыялізацыі і раскрыцця талентаў. Значная ўвага надаецца выкладанню замежных моў.

У краіне развіваецца сістэма сярэдняй спецыяльнай і прафесійна-тэхнічнай адукацыі. У 156 каледжах, тэхнікумах і іншых установах сярэдняй спецыяльнай адукацыі навучаецца 150 тыс. юнакоў і дзяўчат. У 249 установах прафтэхадукацыі вучыцца больш за 135 тыс. чалавек.

У 90-я гг. пашырылася сетка вышэйшых навучальных устаноў. Сістэма дзяржаўнай вышэйшай адукацыі Беларусі аб’яднала 44 універсітэты, акадэміі. Побач з імі ўзніклі 20 недзяржаўных навучальных устаноў, навучанне ў якіх платнае. Выпрабаванне часам з іх вытрымалі толькі 12, аднак альтэрнатыўнасць формаў ВНУ стала фактам. За дзесяцігоддзе колькасць студэнтаў узрасла з 190 тыс. да 300 тыс. чалавек. У 2001 г. студэнтам стаў кожны другі выпускнік сярэдняй школы. Па колькасці студэнтаў у разліку на 10 000 насельніцтва Беларусь выйшла на сярэднееўрапейскі ўзровень (300 чалавек), што з’яўляецца найбольшым паказчыкам у гісторыі нашай краіны. Пералік спецыяльнасцяў дазваляе амаль поў-насцю задаволіць эканамічныя патрэбнасці рэспублікі ў кадрах. З 1995 г. колькасць аспірантаў павялічылася на 55%.

З мэтамі далейшага павышэння якасці вышэйшай адукацыі ў нашай краіне, неабходнасцю далучэння Беларусі да адукацыйнай прасторы СНД, Еўропы і сусвету, у вышэйшых навучальных установах Рэспублікі Беларусь па ініцыятыве Белдзяржуніверсітэта распачаты пераход да двухступеннай сістэмы падрыхтоўкі спецыялістаў з вышэйшай адукацыяй.

У Беларусі сфарміравалася нацыянальная сістэма вучэбнага кнігавыдання. Убачылі свет каля 3 тыс. падручнікаў, у тым ліку 1350 – для сярэдніх школ, 760 – для ВНУ, 155 – для тэхнікумаў, 80 – для сістэмы прафтэхадукацыі, 192 вучэбныя дапаможнікі – для навучання дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця. У 1997 г. узноўлена распрацоўка і вытворчасць картаграфічнай прадукцыі для агульнаадукацыйнай школы.

Навука. У 90-я гады складаныя працэсы адбываліся ў навуковай сферы. Тэмпы развіцця навуковага патэнцыялу знізіліся. Колькасць супрацоўнікаў, занятых у навуцы, паменшылася з 102,6 тыс. чалавек у 1990 г. да 43,7 тыс. у 1999 г., а фінансаванне з дзяржбюджэту – у 4 разы. аднак і ў гэтых умовах у структуры Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі з’яві-ліся новыя навуковыя ўстановы: Інстытут праблем выкарыстання прыродных рэсурсаў і экалогіі, радыебіялогіі, сацыялогіі, малекулярнай і атамнай фізікі, прыкладной оптыкі і тэхналогіі металаў і інш. У 1993 г. Інстытут ядзернай энергетыкі пераўтвораны ў Акадэмічны навукова-тэхнічны комплекс «Сосны», у склад якога ўвайшлі інстытуты праблем энергетыкі, радыяцыйных фізіка-хімічных праблем і радыяэкалагічных праблем.

У сістэме іншых міністэрстваў і ведамстваў утвораны Інстытут радыяцыйнай бяспекі, Беларускі інстытут сістэмнага ана-лізу і інфармацыйнага забеспячэння навукова-тэхнічнай сферы, Беларускі НДІ дакументазнаўства і архіўнай справы, Інстытут сацыяльна-палітычных даследаванняў пры Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, НДІ пажарнай бяспекі і праблем надзвычайных сітуацый, шэраг цэнтраў і ўстаноў сельскагаспадарчага і медыцынскага профілю. З 1991 г. дзейнічае Фонд фундаментальных даследаванняў, які фінансава падтрымлівае творчыя калектывы і асобных навукоўцаў у вырашэнні акту альных навуковых праблем. Больш актыўная ў апошнія гады падтрымка з боку дзяржавы фундаментальных даследаванняў дазволіла часткова пераадолець крызіс у навуцы. Назіраецца тэндэнцыя звароту даследчыкаў да навукова-інавацыйных праектаў. Першынство ў гэтым напрамку належыць Беларускаму дзяржаўнаму універсітэту, які сцвердзіў сябе як буйнейшы навуковы і навукова-вытворчы цэнтр краіны.

Роля вядучай навуковай установы нададзена Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, у сценах якой сканцэнтравана каля 70% фундаментальных даследаванняў краіны. У 1993 г. быў прыняты Закон “Аб асновах дзяржаўнай навукова-тэхнічнай палітыкі», які ўсклаў на Акадэмію навук адказнасць за развіццё ў краіне фундаментальных навуковых даследаванняў.

Пашыраны функцыі Дзяржаўнага камітэта па навуцы і тэхналогіях, удасканалена нарматыўна-прававая база развіцця навукі і тэхнікі, зацверджаны пералік і паслядоўнасць фарміравання і выканання дзяржаўных навукова-тэхнічных праграм. Для пераадолення старэння прыборнага парка навуковых устаноў, актывізацыі працэсу яго папаўнення сучасным абсталяваннем, Дзяржаўным камітэтам па навуцы і тэхналогіях сумесна з іншымі органамі дзяржаўнага кіравання распрацавана і пачала выконвацца з 1997 г. праграма развіцця матэрыяльна-тэхнічнай базы навукі і арганізацыі цэнтраў калектыўнага карыстання навуковым абсталяваннем. Створана міжведамасная экспертная рада па развіццю навукі з ліку аўтарытэтных вучоных і арганізатараў навукі.

Распрацавана сістэма дзяржаўнай фінансавай падтрымкі навуковых даследаванняў, якія выконваюцца маладымі навукоўцамі. Удасканальваецца сістэма маральных і матэрыяльных стымулаў.

У апошнія гады навуковыя калектывы больш актыўна ажыццяўляюць канцэнтрацыю сіл і сродкаў на прыярытэтных напрамках, распрацоўках і рэалізацыі мерапрыемтваў па развіццю навукова-тэхнічнага прагрэсу. У 1996–2000 гг. на Беларусі распрацоўвалася 48 дзяржаўных праграм фундаментальных даследаванняў, у якіх удзельнічала 141 установа.

Апошняе дзесяцігоддзе азнаменавана далейшай інтэграцыяй беларускай навукі ў міжнародную навуковую супольнасць. У 1993 г. Акадэмія навук Беларусі прынята ў якасці нацыянальнага члена ў Міжнародную раду навуковых саюзаў (BCSU) – няўрадавую арганізацыю для развіцця навукі і аховы правоў і свабод вучоных. Рада аб’ядноўвае акадэміі навук 95 краін, 25 міжнародных саюзаў практычна па ўсіх галінах навукі. У 1998 г. падпісана пагадненне аб супрацоўніцтве паміж ЮНЕСКА і НАН Беларусі, дзе ў якасці прыярытэтаў вызначаны фізіка і матэматыка, інфарматыка, камунікацыя, інжынерныя навукі, аднаўляльныя крыніцы энергіі і новыя тэхналогіі, хімія, геалогія, біялогія і біятэхналогіі, праблемы сацыяльных навук і культурнай спадчыны.

Выконваецца шэраг міждзяржаўных праграм. Пашыраны міжнародныя сувязі вышэйшых навучальных устаноў рэспублікі. У 1999 г., напрыклад, дзейнічала 27 дагавораў і пагадненняў на міжакадэмічным узроўні, выконваліся 265 праектаў з замежнымі навуковымі ўстановамі.

Культура. У 90-я гады скарбніца беларускай культуры папоўнілася значнымі творамі літаратуры, мастацтва. Гучны рэзананс у культурным жыцці атрымала пастаноўка ў 1995 г. балета «Страсці» («Рагнеда») А. Мдывані і В. Елізар’ева. Аўтары пастаноўкі атрымалі Дзяржаўную прэмію Рэспублікі Беларусь (1996) і прэмію Міжнароднай асацыяцыі танца пад эгідай ЮНЕСКА (1996). Рэпертуар Нацыянальнага акадэмічнага тэатра оперы і балета Рэспублікі Беларусь узбагацілі оперы «Князь Нава-градскі», «Майстар і Маргарыта», «Візіт дамы» і інш.

Да мастацкага асэнсавання рэальных гістарычных падзей былі скіраваны сучасныя пастаноўкі Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Я. Купалы «Князь Вітаўт», «Звон – не малітва», «Страсці па Аўдзею», «Саламея» і інш.

Поспеху беларускай драматургіі паспрыяла падтрымка ўрада, асабліва конкурсы на лепшую п’есу для драматычных, лялечных і дзіцячых тэатраў, якія раз у два гады праводзіць Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь.

Побач з прызнанымі ў свеце творчымі калектывамі акадэ-мічных тэатраў прафесійным майстэрствам вылучаюцца акцёрскія трупы Маладзёжнага тэатра, Тэатра кінаакцёра, тэатра-лабараторыі «Вольная сцэна», тэатра «Дзея», Альтэрнатыўнага тэатра, Мінскага абласнога драматычнага тэатра ў Мала-дзечне, тэатра-студыі «Абзац» і інш. Зараз у рэспубліцы дзейнічае 24 тэатры.

Традыцыйным стала правядзенне музычных фестываляў «Музычнае Палессе», «Музы Нясвіжа», Міжнародны фестываль арганнай музыкі ў Полацку, «Мінская вясна», «Беларуская сакавіца», беларускай песні і паэзіі ў Маладзечне і інш. Асаблівай папулярнасцю карыстаецца міжнародны фестываль «Славянскі базар у Віцебску».

У 90-х гг. развіваліся міжнародныя кантакты беларускіх творчых калектываў. Паспяхова гастралявалі ў краінах Еўропы розныя тэатральныя трупы.

У беларускай літаратуры 90-х гадоў прыкметна праявіліся спробы адысці ад празмерна ідэалагізаванага мастацтва і ўзрасла цікавасць да мінулых літаратурных эпох, мадэрнізму і постмадэрнізму. Новае пакаленне літаратараў ахвотна выкарыс-тоўвае ў сваёй творчасці разнастайныя жанравыя і стылёвыя формы замежнай літаратуры, і не толькі еўрапейскай. Звычайным стаў зварот пісьменнікаў да асэнсавання беларускай гісторыі. У актыўны ўжытак увайшлі паўзабытыя або недаступныя працы В. Ластоўскага, У. Ігнатоўскага, А. Цвікевіча, Я. Карскага, М. Доўнар-Запольскага і інш.

Літаратура вызначылася велізарным попытам на новыя этычныя і эстэтычныя каштоўнасці. Павышанай увагай да сацыяльнага боку рэчаіснасці, імкненнем выкрываць маральныя язвы грамадства вылучаюцца многія творы сучаснай тэматыкі. Адкрыта заяўленая грамадзянская пазіцыя, высокае гуманістычнае гучанне характэрна для шматлікіх твораў І. Шамякіна, В. Быкава, Я. Брыля, П. Панчанкі, І. Пташнікава, А. Разанава, А. Дударава, Я. Янішчыц і інш.

Разам з тым, не збыліся пакуль што спадзяванні на ўзлёт беларускай прозы ў сучасны перыяд. Літаратары не адшукалі яшчэ героя новага часу, а прадстаўнікі камерцыйнай генерацыі, якія прысутнічаюць у большасці твораў, такімі героямі не сталі.

У сучасным выяўленчым мастацтве выразна пашырыліся нефармальныя тэндэнцыі. Адкрыліся недзяржаўныя галерэі «Арт-творчасць», «Віта-нова», «Жыльбел», «Верхні горад» і інш. З’явіліся неафіцыйныя творчыя аб’яднанні. Традыцыйна высокім прафесіяналізмам вызначаецца беларуская школа графікі, у тым ліку работы В. Шаранговіча, А. Кашкурэвіча, М. Купавы, Ю. Герасіменка-Жызнеўскага і інш.

Асаблівы змест набыло мастацтва М. Савіцкага. Ім створаны цыкл карцін «Чорная быль». Сусветнае прызнанне атрымалі творы мастака Я. Батальёнка. Сем грандыёзных выстаў было наладжана мастаком А. Кузьмічом, асноўная тэма творчасці якога – стварэнне галерэі мадоннаў.

Крок наперад зрабіла беларускае кінамастацтва. У 2000 г. падрыхтавана кінастужка рэжысёра М. Пташука «У жніўні сорак чацвёртага...» Цікавыя творы зроблены ў анімацыйным кіно.

У маі 1993 г. быў прыняты Закон Рэспублікі Беларусь «Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны». Помнікі культурнай спадчыны сканцэнтраваны ў 138 музеях і іх філіялах – гістарычных, краязнаўчых, гісторыка-археалагічных, літаратурна-мемарыяльных, мастацкіх. Іх фонды папоўніліся асабістымі архівамі шматлікіх вядомых дзеячаў літаратуры і мастацтва. Прадоўжылася рэстаўрацыя гістарычнай забудовы Верхняга горада ў Мінску, Мірскага замка, які на сесіі адпаведнага камітэта ЮНЕСКА быў ўключаны ў спіс сусветнага культурнага наследства. Пашыраны рэстаўрацыйныя работы ў Гродне, Нясвіжы, Брэсце і інш.

Апошнім часам адраджаецца і актыўна развіваецца каля 40 відаў дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, дзейнічае больш 50 клубаў і дамоў рамёстваў, творчых майстэрняў народных майстроў.

Духоўны патэнцыял нацыі ўзбагаціўся шляхам далучэння да яго сіл і творчасці прадстаўнікоў беларускай дыяспары. Яскравы прыклад – дзейнасць лаўрэата Нобелеўскай прэміі Ж. Алфёрава, які падтрымлівае сувязі з навукай і грамадскім жыццём Беларусі.

Сталае месца ў нацыянальнай культуры ў 90-я гг. займаюць высокатэхналагічныя сучасныя сродкі камунікацыі: кабельнае і спадарожнікавае тэлебачанне, вытворчасць аўдыё- і відэа-прадукцыі, якія якасна змянілі рынак тавараў і паслуг культурнага прызначэння. Іх цесная сувязь з галіной электронікі прывяла да пашыранага разумення культурнай сферы. Сфера культуры цяпер нярэдка разглядаецца не толькі як вытворца і захавальнік культурных каштоўнасцяў, але і як важны сектар эканомікі, які забяспечвае развіццё навукаёмкіх галін.

Такім чынам, час эканамічных і сацыяльна-палітычных перамен у грамадстве быў цесна звязаны з пошукамі і здабыткамі ў галіне адукацыі, навукі і культуры краіны.