70. Түріктердің этногенезі және түркі мемлекеттілігінің қалыптасу кезеңдері.

Түріктердің этногенезі және түркі мемлекетінің қалыптасу кезеңдері Қазақстанның, Орта Азия мен Шығыс Еуропа халықтарының тарихына үлкен өзгеріс енгізді.Vғ. Түркі тілдес теле тайпасы Солт. Монголиядан Шығыс Еуропаға дейінгі далада өмір сүрді, ал оңт-те көшіп қону жайылымдары Амударияның жоғарғы ағысына дейін жетті. 535ж турік қолбасшысы Бұмын Алтай даласындағы түркі тілдес тайпаларды біріктіре бастады. 546ж теле тайпасы түріктерге қосылды. Үлкен күшке ие болған Бұмын 552ж 50 мың әскермен авар (жуань-жуань) мемлекетін талқандады. 552ж Түрік қағанаты құрылып, Бұмын өзін қаған деп жариялады.

Территориясы: Жетісу, Амудария мен Сырдария аралығы. Астанасы: Суяб. “Түрік” атауы алғаш рет 542 жылғы қытай деректерінде кездеседі. Қытайлар түріктерді ғұндардың ұрпағы деп санаған. Алғашында «түрік» этнонимі әскери шонжарлар деген мағынаны білдірсе, кейін үстемдік етуші тайпа осылай аталды.

Бұмын Қағанның ізбасарлары Қара Ыссық және Мұқан қағандар тұсында мемлекет орталық азияда саяси үстемдікке жетті. Түріктер Манчжуриядағы Қидандарды, Енисейдегі қырғыздарды, солтүстік Қытай мемлекетін бағындырды. VІ ғ. Қазақстан жері түрік қағанатының иелігінде болды.

Түріктер және олардың қоластындағы соғдылықтар Византиямен сауда байланысын жасауға ұмтылды. Бұған Иран кедергі болады. Соған байланысты 568 жылы соғды көпесі Маниях бастаған түрік елшілігі Канстантинопольге келіп, Византия импеораторы ІІ Юстиниянмен сауда және әскери шарт жасасты. Түрік-Византия одағы нәтижесінде

-Иран түріктерге жылына 40 мың алтын динар салық төлеуге;

-Сауда қатынасына бөгет болмауға міндеттенді.

575 жылы Иран мен Византия келісімі нәтижесінде Византия өзінің кавказдағы вассалдарын түріктерге қарсы қойды. Түріктер жауап ретінде Киммерия Боспорын талқандап, Қырым мен батыс кавказға соғыс жорықтарын жасады.

Түрік қағанаты 10 ұлысқа бөлінді. Ұлыс басқарушысы Шад. Ұлыстық үстемдік белгісі ретінде он алтын жебе берілді.

Естеми қаған мен оның ұлы Түрік Санфа тұсында қағанат әлсіреді. Басты себептері:

-Ішкі тартыстар;

-Көрші елдермен соғыс.

Осы ауыр жағдайды пайдаланған Қытай империясы шапқыншылық бастады. 603 жылы Қағанат екңге бөлінді:

Батыс және шығыс түрік қағанаты.

Қазіргі Қазақстан территориясы Батыс түрік қағанатының құрамына енді.

Түрік атауы көне «түркі» сөзінен шыққан. Басқа да атаулары кең тараған: түріктер, түрік-жавахтар, месхетин түріктері, алхалцих түріктері, месхетиндер, Кавказ түріктері. Түріктердің этногенезі екі негізгі компоненттен тұрады: Азия мен Кавказ өңірінде жаппай пайда болуы ІІ ғасырда басталған месхтардың грузиндік тайпалары және түріктер. Месхет жотасы ауданы грузин патшалары мен түрік сұлтандарының билік ету аясын бөліп тұратын шекралық аймаққа айналды. XIII ғасырдағы монғол басқыншылығы мен 1395 жылғы Темір жорығынан туындаған жаппай қоныс аудару Грузияның оңтүстік-батыс шекаралық аудандарында, әсіресе оңтүстіктен басып кіруден әлсіз қорғалған Месхетияда түріктер санын көбейтті және кейіннен оның тұрғындарының бір бөлігінің осман түріктеріне сіңісіп кетуін жеңілдетті. 1555 жылы Самцхе-Саатабагоның Осман империясы құрамына енгеннен кейін Месхетия аумақтары түрік этносының әсер ететін аймағында қалып, Ахыска патшалығы деп аталды. Түріктермен жергілікті тұрғындардың сіңісуі діни және тілдік бағытта да жүргізілді. Мұсылмандыққа өту барлық жағынан мадақталды. Осман империясында аралас тұрғындары бар жерлерде ауызекі сөйлеу тіл болып келген түрік тілі ұлтаралық тілге айналды. Нәтижесінде жергілікті түрік диалектісінде сөйлейтін, егінші-мұсылман екенін білдіретін, түрік-түркілер жалпы этнонимі пайда болды. Грузия құрамындағы Ахалцих ауданының Ресейге қосылу уақытына қарай (1829) мұсылман-месхитиндер сол аймақтың саны жағынан ең аз тұрғындары болды, бірақ 19 ғасыр бойы және 20 ғасырдың 1-ші ширегінде олардың үлесі бірте-бірте өсті.