43.Мұхаммед Хайдар Дулати және оның «Тарих-и Рашиди» еңбегі.

Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати1499 ж дүниеге келген .Оның әдеби бүркеншік аты Аяз. Дулат тайпасынан шыққан ММХД тыңғылықты білім алып,түрік,араб,парсы тілдерін еркін меңгерген.Ол сонымен қатар,жан-жақты, жарқыраған таланты тұлға,адуынды ақын,көркем сөзді төгілдірген әдебиеттші,үлкен дипломат,ұлы жорықтарды сәтті басқарған кемеңгер қолбасшы,зергерлік туынды жасаудың қас шебері,шебер қолөнерші,сауытты,қару жарақты жасаудың білгірі,тамаша суретші,асқан ұста ж/е құрылысшы. Атасы Мұхаммед Хайдар мырза Қашқарда билеуші болған,бірақ оны өзінің жиені Әбубәкірқұлатқан.Қазақ хандығы күшейіп ,Моғол хандығы ыдырай бастаған кезде Хайдар Дулатиді оның туыстары Ферғананы билеуші ж/е Индиядағы Ұлы Моғолдар имп.сын негіздеуші Сұлтан Бабырдың тәрбиесіне береді.1512 ж 13жасқа келгенде Бабырдың рұқсатымен немере ағасы Сұлтан Саид ханмен Моғолстанға кетті.Оның жанында 20жылдай болып, оның туған қарындасына үйленді,ханның кеңесшісі болды,оның жорықтарына қатысты,сонымен бірге Қашқарға жорық жасап,қайта оралып,Әбубәкірді қуып шықты.МХД Саид ханның жанында болып,мемлекеттік және әскери қызметтер атқарған,өз әміршісінің ұлы Абд ар-Рашид ханның тәрбиешісі болды,кейіннен «Тарих-и Рашиди» қолжазбасы соған арналды. МХДдің 1541-1546 жж Кашмирде парсы тілінде жазған еңбегі –«Тарих-и Рашиди» Моғолстан мен оған іргелес аймақтардың тарихы жөнінде мол дерек беретін шығарма болып табылады.Шығарма моғолдардың хан сарайында сақталған тарихи құжаттар,аңыз-әңгімелер,оқиға куәгерлері мен автордың өзі байқаған жайттары негізінде жазылған. Ол өзінің басты мақсаты ретінде ата-бабасы өмір сүрген ж/е мемл.ті нығайту үшін күрескен Моғолстан билеушілерінің өмірбаян тарихын жазды.»Менің мақсатым,-дейді ол,-өзімнің ғалымдығымды көрсету емес,алда өткен Моғол хандарының есімдері уақыт беттерінен мүлде жойылып кетпеулері үшін,естеліктер жазу болып табылады. Онда орта ғасырлардағы қазақтар тарихы,Дешті Қыпшақтағы оқиғалар,феодалдық соғыстар,сыртқы жауға қарсы қазақтардың өзбектермен және қырғыздармен достық одағының қалыптасуы туралы көптеген мағлұматтар беріледі.Шығармада XV-XVI ғасырлардағы Оңт. және Шығ. Қаз.ның әлеуметтік- экономикалық жағдайы , қала,егіншілік мәдениеті ,Жетісудың тарихы,географиясы-жалпы орта ғасырлардағы Қаз жайлы құнды деректер бар. Бұл шығармада қазақ хандары Жәнібек пен Керейдің Өзбек хандығынан бөлініп көшу себептері тұңғыш рет айтылады. «Тарих-и Рашиди» тарихи шығарма ғана емес.Бұл-талантты жазылған әдеби туынды,онда шыншылдықпен суреттелген ұрыс көріністері бар,шайқастар кезіндегі адамдардың іс-қимылдары,олардың ұрыс кезіндегі мінез-құлқы көрсетіліп,нақты адамдардың(Саид ханның,Бабырдың,Қасым ханның және басқалардың) бейнелері суреттелген,оқиғалардың шиеленісуі ашып көрсетіліп,адамдардың белгілі бір жағдайлардағы көңіл күйлері дәл берілген. Бүгінгі күні Қаз Дулаттану ғылымын өркендетуге әйгілі шығыстанушы Әбсаттар Дербісалиев қыруар еңбегін сіңірді.Ол «Тарихи Рашиди» классикалық шығарма екендігін атап көрсете келе оған мынандай баға береді:Осы күнгі қазақ , өзбек,ұйғыр,ауған,үнді, тибет халықтарының тарихын зерттеушілер «Тарихи Рашидиді» аттай алмайды.Еңбек осымен де құнды,осымен де бағалы.