1. Праблема перыядызацыі гісторыі беларускай культуры. Асноўныя этапы і асаблівасці яе развіцця.

1) 9- і п. 13 ст.У 9-І п. 13 ст.старажытная Беларусь прайшла гістарычны шлях ад суцэльнай непісьменнасці да з’яўлення рукапісных твораў, ад язычніцтва да хрысціянства. ад прымітыўных збудаванняў да дыхтоўных і велічных храмаў. палацаў і замкаў Прыкметы бсларускай к\ льт> ры сфармаваліся яшчэ на першай стадыі этна-генэзу беларусаў (V-IX ст), у эпоху «першапачатковай культлф-най прастаты» (паняцце Уладзіміра Конана) Узніклі характэрныя для беларускага рэгіёну тыпы ўмацаваных паселішчаў - гарадзі-шчы, выпрацавалася зрубная тэхніка народнага дойлідства. Скла-ліся архетыпы асноўных прылад ручной вытворчасці і хатняга начыння, календарны рытм натуральнай гаспадаркі і народнага побыту, спецыфічныя для рэгіёна язычніцкія міфалогія, арнамент і сімволіка. Высокай дасканаласці дасягнулі хатнія рамёствы і ўжытковае мастацтва. У эпоху станаўлення раннефеадальнага грамадства (ІХ-ХІ ст.) узніклі першыя беларускія гарады як ад-міністратыўныя цэнтры племянных аб'яднанняў і княстваў, апор-ныя пункты славянскай каланізацыі. Пасля прыняцця хрысціян-ства пачаўся працэс аб'яднання пратабеларускіх славянскіх і асімі-ляваных балцкіх плямёнаў вакол Полацкага і Турава-Пінскага княстваў. Сфармаваліся тыповыя прыкметы ранняп сярэдня-вечнап кулыпуры нераздзельнасць быцця і культуры, рамя-ства і мастацкахі творчасці, міфалагічнага, мастацкага і на-вуковога пазнання. Дамінантай мастацкап культуры была тады архітэктура: на яе аснове сінтэзаваліся ўжытковае і выяўленчае мастацтвы, музыка, элементы літаратуры, тэ-атра і красамоўства - царкоўная літургія.

Першай формай духоўнай творчасці нашых продкаў была язычніцкая міфалогія. Міфалогія - сукупнасць міфаў, старажыт-ных апавяданняў, якія ў фантастычнай, алегарычнай форме аба-гульнена адлюстроўваюць жыццё прыроды і людзей. Узнікшая ў дахрысціянскуто эпоху, язычніцкая міфалогія не была знішчана хрыс-ціянскай цывілізацыяй, а дапасавалася да яе і ўрасла ў хрысціянс-кую абраднасць і культуру. Міфалогія, апрацаваная творча-мастац-кай народнай фантазіяй, і знітаваныя з ёй аўтэнтычныя абрады, ёсць гістарычна першы этап духоўнай культуры.

Такім чынам, у IX - першай палове XIII cm. выявіліся пер-шыя прыкметы творчага ўзлёту беларускага этнасу: станаў-.іенпе дзяржаўных і прававых інстытутаў, высокі ўзровень доп-лідства, пісьменнасці, ужытковага і царкоўнага выяўленчага мастацтва, асветніцтва Еўфрасінні Полацкап і Кірылы Тўраў-скага, летапісанне. Гэта быў тып раннехрысціянскага Адра-джліня, народжанага сўтыкненнем і сінтэзам творчых пары-ваў маладога, яшчэ не лж:ыўшага язычніцтва этнасў, хрысці-ннскага духоўнага падзвіжніцтва і прыўнесенаіі з Візантыі складанай эліністычнай кўлыпуры.

2) ІІ п. 13- 15 ст. Перыяд беларускай культуры з канца XIII ст. па XV ст. здаец-ца. на першы погляд, менш прыкметным яркімі творча-культур-нымі індывідуальнасцямі. Гэта быў адносна «глухі» перыяд ібірання творчых сіл народнасці і дзяржаўнага будавання. У культуры дамінавала выхаваўчая функцыя, якая была такой неаб-ходнай для стабілізацыі імкліва растучага Вялікага княства Літоў-скага. Гэта быў час «этнізацыі» хрысціянства, калі ідэалы но-вай веры станавіліся неад 'емнай часткай беларускай менталь-naciji, a само хрысціянства адаптоўвалася да мясцовап кўль-турнай традыцыі. Адбываўся глыбінны працзс пераўтварэння эпітарнай кўльтуры, яе «перакадзіроўка» ў новы, раней уж:о абазначаны ў Х~ХШ cm., беларўскі тып.

Беларуская ідэя напрыканцы XIII-XV ст. рэалізавалася на ўзроўні дзяржаўнасці, правасвядомасці, народнасці, і толькі эскізна намеціла-ся на ўзроўні мастацтва, асветы. філасофіі, рэлігіі. Vкулмпуры пера-аамалі тыя формы, якія спалучаліся з грамадскім быццём (ста-паўленне старадаўняп мовы беларусаў развіццё фальклору, архі-іюктуры, ужытковага мастацтва, складанап містэрыі хрысці-янскага багаслужэння). Адбываўся складаны культурны сінтэз: гісі смавяна-візайтыпскіх традыцыіі даяумаліся заходнееўрапеп скія творчыя імпульсы. Ішаў падрыхтоўчы працзс гуманістыч-нага адраджэііня, якое паўстала на базе гарадской.ці так звфнап «бюргерскап», кўлыпўры, што фармавалося з XV cm.

3) 16- І п. 17 ст. XVI - першая палова XVII cm. «залаты век», час найбольшага кулыпурнага, ітэлектуальнага, эканамічнага роскві-ту Беларусі, час вялікіх людзей, дзяржаўных і купьтурных дзея-чоу сусветнага маштабу. На Вялікае княства Літоўскае рас-паўсюдзіўся інтэлектуальны ўздым эпохі Адраджшня (Рэнесап-су) - эпохі ў развіцці духоўнай культуры Еўропы ў пераходны пе-рыяд ад сярэднявечча да новагачасу (XIV - першая палова XVII ст), якая характарызавалася ўздымам свецкай навукі і мастацтва. станаўленнем нацыянальнай мовы, літаратуры і нацыянальнай свя-домасці. гуманістычным светапоглядам, зваротам да антычнай спадчыны. Гэты працэс ахапіў усе сферы культурнага жыцця краі-ны. Беларускі Рэнесанс стаў адной з найбольш яркіх старонак у нашай гісторыі і культуры.

Побач з Рэнесансам цэнтральнай падзеяй XVI ст. стала Р-фармацыя - шырокі сацыяльна-палітычны і ідэалагічны pyx y Еўропе. накіраваны супраць засілля рымска-каталіцкай царквы ва ўсіх сферах жыцця грамадства, які прывёў да ўзнікнення розных формаў пратэстантызму. Цесная сувязь Адраджэння і Рэфарм-цыі, інтэграцыя рэлігійна-рэфармацыйных і гуманістычных ідэй -харакгэрная рыса гісторыка-кулыурнага працэсу на Беларусі ў XVI ст Выдатныя постаці беларускага Адраджэння адначасова былі дзеячамі Рэфармацыі.

Сутнасць новай эпохі шмат у чым вызначыла вынаходніцтва друкарства. Яно стварыла тэхнічныя перадумовы інфармацыйнай рэвалюцыі ў Еўропе, стала грунтам небывалага прагрэсу ў галіне асветы

Вывучэнне шматграннай культуры Беларусі XVI - першай паловы XVII ст. дазваляе зрабіць выснову пра глыбокі, генетыч-ны універсалізм беларускай культуры, натуральнае суіснаванне ў ёй шматчасных формаў і праяваў. Зліквідаванне культурнай полі-фаніі ці тым больш усталяванне манапалізму непазбежна вядзе да велізарных духоўных стратаў і грамадскіх разбурэнняў. Еелару-ская культура можа мець паўнавартаснае развіццё толькі пры ўмове поліцэнтрызму, актыўным функцыянаванні амаль аўтаном-ных асяродкаў культуры, якія арыентуюцца на прызнаны нацыя-нальны цэнтр, але структурна не залежаць ад яго. Адсутнасць ці разбурэнне «правінцыяльных» кропак духоўнасці - гэта шлях да абяскроўлівання культуры, масавай эміграцыі адукаваных людзей. ідэйнай пераарыентацыі беларускай інтэлігенцыі на Маскву, Варшаву або іншыя цэнтры.

4) ІІ пал. 17-18 ст. Неспрыяльн. умовы для разв. бел.к-ры у яе нацыянальных формах.

Прыкладна на рубяжы 40-50 гадоў XVIII ст. Беларусь усту піла ў эпоху Асветніцтва. Асветніцтва, паводле Э.Дарашэвіча. -, гэта антыфеадальная, буржуазная ідэалогія псрыяду станаўлснняі капіталізму, якая прапаведавала прыярытэт асветы, навукі і розу му ў жыцці асобы, грамадства і дзяржавы Пасля Адраджэння і Рэфармацыі гэта быў трэці духоўны пераварот, які практычна по-ўнасцю пакончыў 'л сярэднявечнай сістэмай каштоўнасцяў. Польскі даслсдчык Мацяеўскі дае больш шырокае азначэнне паняцця Ас-ветніцтва як фармацыі ў развіцці культуры. якая ахоплівае комп-лекс ідэйных пазіцый. перакананняў і «густаў». грамадскіх дзсян-няў і паводзін. а таксама народжаную ў іх выніку «ісультурную» прадукцыю. Асветніцтва найбольш выразна праявілася на бела-рускіх землях у другой палове XVIII - пачатку XIX ст. У гісторыі культуры нашага краю гэты час можна акрэсліць як пераходны перыяд. у час якога канчаткова фармуецца новы тып культуры. Менавіта ў гэту эпоху закладвалася кодавая аснова сучаснай куль-туры, фармаваліся інстытуты яе функцыянавання, многія з якіх амаль без змен працягваюць дзейнічаць і сёння.

Культуролагі і гісторыкі ў якасці дамінантных працэсаў гісто-рыка-культурнага развіцця эпохі Асветніцтва вылучаць: секуляры-зацыю, палітызацыю. паскарэнне змены ідэйна-стылявых на-кірункаў, фармаванне нацыянальнага аблічча культуры, яе но-вап кодавап сістэмы. Кожны з гэтых працэсаў на беларускіх зем-лях меў свае асаблівасці, утвараючы непаўторны па зместу тып культуры.

Неабходна звярнуць увагу на тое, што падзел беларускіх зем-ляў у 1772 г. на дзве часткі дзяржаўнай мяжой абумовіў уплыў на іх развіццё двух тыпаў Асветніцтва (Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі), не супадаючых патэмпах, па глыбіні адбываючыхся змен, па нацыянальнай афарбоўцы. Гэтая розніца прасочвалася ва ўсіх вымярэннях культуры.

Мастацка-стылявое аблічча эпохі Асветніцтва намнога бага-цейшае і шматграннейшае, чым аблічча папярэдняй эпохі, дзе амаль непадзельна панавала барока. Гэта класіцызм, сентыменталізм, праявы асветніцкага рэалізму і прадрамантызму, працяг ба-рочных тэндэнцып, якія перараслі ў вытанчанае ракако. Ча-сам ідэйна-стылёвыя накірункі былі «неаддыферынцыраваны», існу-ючы не толькі ў адным часе і на адной кулыурнай прасторы, але і Ў творчасці аднаго майстра.

Ніводная ранейшая эпоха не дала столькі яркіх імёнаў, як эпо-ха другой паловы XVII—XVIII ст. Аднак тады ж быў пакладзены пачатак згубнаму для беларускай культуры працэсу эміграцыі. I псршай вялікай стратай для нашай культуры быў Сімяон Полацкі -выдатны паэт, мысліцсль. асвстнік. не толькі наш нацыянальны ^г°нар, але і наш боль Ён адзін з першых знакамітых бсларусаў, хто эмігрыраваў не толькі ў іншую краіну. але і ў іншую культуру. Пра-цэс культурнай эміграцыі набыў масавы характар у XVIII-

XIX ст.. калі інтэлектуальнатворчыя сілы беларускага народа а прычыны адсутнасці ўласнай дзяржаўнасці і неадэкватнай самасвядомасці «эмігрыравалі» або ў польскую, або ў рускую культуру.

Другая палова XVII-XVIII ст. абвяшчаліся часам заняпаду, адыходу назад у развіцці беларускай культуры. Аднак гэты «заняпад можна і патрэбна разглядаць як выхад на новы ўзровень не толькі ў развіцці ку'льтуры ў цэлым, але і ў развіцці самасвядомасці народа. псраасэнсавання ім многіх рансйшых дасягненняў і стратаў

5) Першая палова ХІХ ст. Першая палова XIX ст. у развіцці культуры Беларусі была ча-сам узнікнення многіх новых з'яваў і працэсаў. Даследчыкі (С Я.Куль-Сяльверстава) адносяць яе да новага тыпу культуры - куль-туры Новага часу. У гэты перыяд працягваліся дамінантныя пра-цэсы гісторыка-культурнага развіцця, якія акрэсліліся ў другой па-лове XVIII ст.: секулярызацыя, дэмакрызацыя, палітызацыя, па-скарэнне змены ідэйна-стылявых накірункаў, фармаванне нацыя-нальнага аблічча культуры, яе новай кодавай сістэмы. Кожны з гэ-тых працэсаў на беларускіх землях меў свае асаблівасці, утвара-ючы непаўторны па зместу тып культуры.

Змены, якія адбываліся ў культуры закраналі як формы куль-турнага жыцця, так і яго змест. Да новых форм арганізацыі куль-турнай дзейнасці належалі камерцыйны тэатр, мастацкія выставы, перыядычны друк, публічныя бібліятэкі, кніжныя крамы і г.д. У гэты час пачынаецца працэс фармавання інтэлігенцыі як адной з груп буржуазнага грамадства. У адрозненне ад Расіі, дзе ў інтэлі-генты ў гэты час выбіваліся пераважна прадстаўнікі падатных са-слоўяў, на Беларусі інтэлігенцкія прафесіі абіралі для сябе шляхціцы, пераважна небагатыя. Як і ў часы падзелаў Рэчы Паспалітай, інстытуцыянальная пабудова культурнага жыцця Беларусі «распа-далася» на два рэгіёна, падзел на якія супадаў з мяжой 1772 г. У першыя дзесяцігоддзі розніца паміж імі пачала паступова нівеліра-вацца, прычым шляхам «падцягвання» усходніх інстытутаў да тых, што існавалі на захадзе. Асабліва адчувальна гэта было ў сферы адукацыі і тэатра. Але па-ранейшаму найбольш важныя падзеі куль-турнага жыцця, у тым ліку і новыя з'явы ў культуры, нараджаліся ў заходнім рэгіёне. Менавіта ён, на чале з Вільняй, акумуляваў у сябе лепшыя культурныя сілы беларускіх земляў. Заходні рэгіён Бела-русі вылучаўся большай інтзнсіўнасцю развіцця ардадамінантнай к>льтуры ў параўнанні з усходнім.

Важным паказчыкам пабудовы новага культурнага асяроддзя стала паступовае перамяшчэнне культурнага жыцця з магнацкіх сядзібаў у губернскія і ўездныя гарады і некаторыя мястэчкі.

У першай палове XIX ст. назіраліся глыбокія перамены ў ідэйна-стылявым вобліку літаратуры і мастацтва. У адроз-ненне ад мінулых часоў, калі стылявыя накірункі панавалі ў ма-стацтве стагоддзямі (рэнесанс, барока), у XIX ст. мела месца хуткая іх змена - класіцызм, сентыменталізм, рамантызм, рэа-тізм. На Беларусі, з прычыны геапалітычнага становішча паміж дзвюма моцнымі культурамі - польскай і рускай, а таксама тон-кай варствы працаўнікоў культуры, гэтыя стылявыя накірункі ў многіх галінах мастацтва існавалі паралельна. пераплятаючыся нават у творчасці аднаго майстра.

Росквіт класіцызму прыпадае на апошнія дзесяцігоддзі XVIII ст.. калі ён трывала замацаваўся ў літаратуры, жывапісу. скульп-туры, тэатры і музыцы, іншых галінах мастацтва. У адрозненне ад класіцызму сснтымснталізм ствараў лепшую глебу для прафесія-налізацыі традыцыйнай культуры. Звяртаючыся дасусвету пачуц-цяў. ён не цураўся праяваў штодзённасці ў мастацтвс, ідэалізуючы іх, надзяляючы больш высакародным сэнсам. Менавіта ў рэчы-шчы сентыменталізму ствараюцца першыя творы новай беларускай літаратуры. Сентыменталізм вельмі моцна быў пераплецены з пер-шымі праявамі рамантычнагасветаўспрымання. Аднаўляючы кос-мапалітычныя каноны класіцызму, рамантыкі знаходзілі апірышча ў народных вытоках. Мастацтва пакінула праслаўленне антычных багоў і герояў і перайшло да адлюстравання жыцця звычайных людзей. Узрасла цікавасць да мінулага народаў. іх мовы. Усё гэта падштурхоўвала спаланізаваную творчую шляхту і народжаную шматсаслоўную інтэлігенцыю да пошуку сваіх нацыянальных ка-ранёў. Рамантызм і сентыменталізм з'яўляліся тымі ідэйна-сты-лявымі накірункамі, якія давалі прастору для фармавання новай беларускай культуры.

Беларусь у гэты час стала месцам сустрзчы дзвюх магут-ных славянскіх культур - польскай і рускай. Яны спаборнічалі адна з адной. каб замацавацца ў краі. Беларусь жа давала Польшчы і Расіі выдатных дзеячоў культуры, у тым ліку Адама Міцкевіча са спаланізаванай шляхты (Навагрудчына) і Фёдара Дастаеў-скага з абруселай беларускай шляхты (в.Дастаева Іванаўскага раёна). Але культурныя ўплывы суседзяў не маглі стрымаць на-цыянальна-культурнага адраджэння беларусаў. пачаткам перша-га этапу якога лічыцца асветніцкі рух студэнтаў і выпускнікоў Віленскага універсітэта, тайныя таварыствы філаматаў і філарэ-таў. Варшава мела досыць толькі інтэлектуальнай сілы, Пецяр-бург жа - пераважна толькі дзяржаўнай, інтэлектуалаў жа не ха-пала. - і шырокае распаўсюджванне ўплыву рускай культуры на беларускія землі было абмежаваным.

Своеасаблівае моўна-культурнае становішча. што склалася ў Беларусі ў першай палове XIX ст., вяло да таго. што духоўная твор-часць беларусаў магла ажыццяўляцца ў трох формах: бсларуска-моўнай, польскамоўнай і рускамоўнай.

Спаланізаваныя грамадскія вярхі - мовазнаўца. фалькларыст. археолаг і этнограф Зарыян Даленга-Хадакоўскі (1784-1825), ар чеолаг і этнограф Яўстафій Тышкевіч (1814-1873). псторык Тэа-дор Нарбут. юрыст Юзэф Ярашэвіч (1793- 1860). гісторык і літара-тар Адам Кіркор і іншыя - займаліся творчасцю псраважна ў польскамоўнай форме. Вучоныя не знаходзілі тут нічога польскага і псраходзілі на беларускую глебу. Іх навуковыя працы абуджалі ў адукаваных колах грамадства нацыянальныя пачуцці

Рускамоўныя працы займалі сціплае месца ў адраджэнні бела-русаў - часткова таму. што адрасаваліся рускаму чытачу і друкава-ліся ў маладаступных навуковых выданнях. Сярод рускамоўных ураджэнцаў Беларусі былі аўтар першага слоўніка заходнерускай (беларускай) мовы Іван Грыгаровіч (1792-1852), этнограф Павел Шпілеўскі (1823-1861), таленавіты публіцыст М.Без-Карніловіч (1796-1862). Рускамоўныя навукоўцы, як і польскамоўныя, ішлі па аднаму і таму ж шляху, які вёў іх да збліжэння са сваім народам.

Вызначальнай з'явай гісторыка-культурнага працэсу на Бе-ларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX ст. было паступовае фармаванне беларускай нацыянальнай культуры. Асаблівасці гэтага працэсу даследаваны С.Я.Куль-Сяльверставай. У гэты час «беларускае культурнае накапленне» (паняцце ўведзена ў на-вуковы зварот даследчыкам А.Ф.Смаленчуком) адбывалася ў ме-жах «ліцвінскай традыцыі» (паняцце С.Я. Куль-Сяльверставай). Пад «культурным накапленнем» трэба разумець тыя падзеі куль-турнага жыцця, якія спрыялі пранікненню ў элітную культуру беларускай і літоўскай моваў, фармаванню адметнай гістарыч-най свядомасці жыхароў беларускіх і літоўскіх земляў. «Культ>'р-нае накапленне» папярэднічала нацыянальна-культурнаму Адра-джэнню беларусаў і літоўцаў. Ліцвінства грунтавалася на гіста-рычных і культурных традыцыях Вялікага княства Літоўскага, пэўнай тэндэнцыі дэмакратызацыі, якая праяўлялася ў цікавасці да народнай культуры, на ўсведамленні этнакультурнай адмет-насці як ад рускіх. так і ад палякаў з этнічнай Польшчы. Трэба дадаць, што яно было часткай рэчпаспалітаўскага патрыятызму, хаця і адрознівалася высокай стз'пенню аўтаномнасці. Пачуцці ліцвінскага рэгіяналізму ўтваралі падмурак для фармавання бе-ларускай і літоўскай нацыянальнай самасвядомасці. Па сваёй канфесійнай прыналсжнасці прадстаўнікі гэтай традыцыі з'яўля-ліся ў асноўным вернікамі каталіцкага касцёлу, а па саслоўнаму складу належалі да шляхты. Літаратурныя і публіцыстычныя тво-ры ў мсжах гэтай традыцыі ствараліся на польскай. літоўскай і бсларускай мовах. Апошняя перадавалася на пісьме лацінкай. Цэнтрам ліцвінскай традыцыі з'яўлялася Вільня.

Ля вытокаў беларускага культурнага накаплення ў межах ліцвінскай традыцыі стаяла група прафесароў гісторыі, славістыкі і права Віленскага універсітэту. Міхал Баброўскі, Ігнаці Даніловіч. Юзаф Ярашэвіч. Іван Лабойка і іншыя асвятлялі гісторыю ВКЛ з патрыятычных пазіцый і спрыялі фармаваннюадметнай ліцвінскай гістарычнай памяці. He без уплыву гістарычнай школы ліцвінаў-патрыётаў у Вілснскім універсітэце ўзніклі тайныя таварыствы філа-матаў і філарэтаў. Пазней яе традыцыі працягвалі Яўстах і Кан-станцін Тышкевічы, Тэадор Нарбут і Адам Кіркор.

У духоўным жыцці беларускага грамадства другой паловы 40-х - 80-х г. паслядоўна вылучаюцца чатыры этапы: развіццё культуры ва ўмовах сталінскага таталітарнага рэжыму (40-я – першая палова 50-х г), хрушчоўскай «адлігі» (другая палова 50-х – першая палова 60-х г.), «застою» (другая палова 60-х - першая палова 80-х г), «перабудовы» (другая палова 80-х г.)