Кіріспе

Қазіргі кезде ауыл шаруашылығы ғалымдарымен Қазақстан Республикасының негізгі табиғи-экономикалық аймақтарында егіншілік жүйесі зерттеліп, өңдіріске ғылыми негізделген ауыспалы егістер, топырақ өңдеудің тиімді әдістері, үнемді тыңайтқыш қолдану, суару, топырақ эрозиясымен күрес, ауылшаруашылық дақылдарын арамшөптерден, зиянкестерден және аурулардан қорғайтын заттарды кешенді қолдану шаралары, шаруашылықта пайдалануға дәнді және басқа дақылдардың сорттары мен гибридтері, олардың тұқым шаруашылығы ұсынылған.

Оның бәрі, ұсыныстамаларды игергенде, жыл сайын азықтық, техникалық және мал азықтық дақылдардың жеткілікті жоғары және тұрақты өнімдерін алуды қамтамасыз етеді. Жуықтағы жылдары және болашақта Қазақстанның ауыл шаруашылығының тиімділігін арттыру коллективті және фермерлік шаруашылықтардың ғылыми – техникалық жетістіктерді тәжірибеде іске асыруларымен анықталып, ғылымның үзіліссіз дамуымен байланысты.

Агрономия түсініктеме ғылымнан компьютерлік техника пайдаланатын дәлме-дәл есепті, модельді және нормативті ғылымға айналуда (И.С. Шатилов, 2002). Осыған, байланысты студенттерді қазіргі кезде ғылыми ұсыныстамалардың тиімділігін анықтайтан негізгі агрономиялық параметрлерді тәжірибелік іске асыруын профессиональды бейімдеудің формасы мен әдістерін жетілдірудің маңызы өте зор.

Фермерлік және зоотехникалық факультеттердегі “Егіншілік негіздері мен өсімдік өнімдерінің өңдірісінің технологиясы” курсы болашақ мамандарды ауыл шаруашылығы білімдерімен қамтамасыз етіп, Қазақстан Республикасының ауылшаруашылығы өндірісінің өрлеуін іске асыруды қамтамасыз ететін ғылыми – практикалық шеберлік пен дағды қалыптастырады.

Егіншілік, агрохимия және өсімдік шаруашылығы практикумы Қазақстан Республикасының білім және ғылым Министрлігі бекіткен жоспарға сәйкес құрастырылған. Ол С. Торайғыров атындағы Павлодар Мемлекеттік университетінің фермерлік, зоотехникалық және орман шаруашылығы факультеттерінің студенттеріне арналған. Бұл оқу құралын педагогикалық институттың биология, химия-биология, география-биология факультетінің студенттері де пайдалана алады.

Оқу құралы лабораториялық – практикалық сабақтардың негізгі түрлері мен егістік оқу практикасын камтиды. Ол екі бөлімнен тұрады. Бірінші “Егіншілік негіздері мен агрохимия” бөлімінде топырақтың маңызды қасиеттерін зерттеудің зертханалық және егістік әдістері, олардың физика-химиялық анализдері баяндалған. Әдістердің көп түрінен ең қарапайымы таңдалып алынған. Осы бөлімге тыңайтқыш түрлерін және олардың енгізу мөлшерін анықтау, жер өңдеудің негізгі тәсілдері туралы тапсырмалар берілген, жаздық практиканы өткізуге арналған материал еңгізілген. Екінші “Өсімдік негіздері” бөліміне өте маңызды далалық және көкөністік дақылдардың сапалық бағасын анықтайтын материалдар берілген. Бұл бөлімде өз бетімен жұмыс істеуге мүмкіндік беретін ауыл шаруашылық дақылдарының тектік, түрлік айырмашылықтарын анықтайтын толық кестелік материал берілген. Осында тұқымның егістік сапасы да келтірілген.

1 Егіншілік және агрохимия негіздері

1.1 Топырақ морфологиясы және оны зерттеу әдістері

Топырақтың морфологиясы деп оның сыртқы белгілерінің жиынтығын атайды.

Табиғи жағдайларға байланысты топырақ жаратылу процестері әртүрлі жылдамдықпен жүреді де, оның сыртқы белгілерінің жетілуі де әртүрлі болады.

Топырақтың сыртқы белгілерін зерттеу далалық және зертханалық әдістермен жүргізіледі. Топырақтың органо-минералдық құрамы оның сыртқы белгілерін құрайды. Мысалы, топырақ гумусының (қарашірігінің) мөлшеріне және құрамына қарай топырақ түсі мойыл қара түстен (егер гумус 6%-тен асса және гумин қышқылымен гумин көп болса) ақшыл сұр түске дейін (гумус 1,5-2 % және фульвоқышқылдар көп болса) өзгереді. Сол сияқты топырақтың гранулометриялық құрамы, сіңген катиондардың ара қатынасы, әртүрлі химиялық қосындылардың болуы топырақ морфологиясын жасайды. Топырақтың құрамы, осыған орай оның физикалық, химиялық ерекшеліктері топырақ түзуші (аналық) жыныстың минералдық құрамына және топырақ түзілу процесінде жасалған қасиеттеріне байланысты болады. Сонымен, топырақ морфологиясы оның түзілу процесі және агрономиялық құндылығы жөнінде ұғым бере алады.

Далалық әдісте топырақ кесіндісін (көлденең қимасын) шұңқыр (разрез) қазу арқылы жасайды. Топырақтың морфологиясын білу үшін оның қүрылысын (қабатын және олардың қалыңдығын), бояуын (түсін), структурасын, құрылымын (сложение), әртүрлі қосындыларды, жаңа түзінділерді анықтайды. Сондай-ақ топырақтың грануметриялық құрамын, топырақ түзуші жыныстың сипатын, ылғалдылығын, індердің орналасу, органикалық заттың және өсімдіктер тамырларының таралу, тұз қышқылынан (HCl) қайнау тереңдіктерін, ыза су айнасының жер бетінен қашықтығын, судың дәмін (тұщы, кермек, ащы, т.б.) белгілейді.

Зертханалық әдісте бұл анықтаулар топырақ құрылысын бұзбай жәшікпен алынған үлгілерде, монолиттерде жүргізіледі.

Топырақтың құрылысы деп топырақ кесіндісін құрайтын генетикалық (шығу тегі бойынша бір-біріне байланысты) қабаттардың жиынтығын атайды. Әрбір топырақ типтерінің құрылыстары, қабаттардың кезектесуі бір-бірінен өзгеше болады. Дегенмен, В.В.Докучаев негізгі үш генетикалық қабаттарды белгіледі: А – қарашірікті-аккумлятивтік, В – аралық (иллювиалдық), С – топырақ түзуші немесе аналық жыныс қабаттары.

Топырақтың бояуы оның негізгі айқын белгілерінің бірі болып саналады. А.Н.Сабаниннің айтуынша, топырақта ашық жасыл мен көк түстен басқа қарадан аққа дейінгі түстердің бәрін кездестіруге болады. Ал батпақты топырақта жаңа жасалған топырақ кесіндісінен ашық жасыл және көк түстерді де көруге болады. Топырақтың көптеген типтері өз түстерімен аталады: күлгін топырақтар, қара топырақтар, қызыл қоныр топырақтар, қоныр топырақтар, сұр топырақтар, қызыл топырақтар, сары топырақтар және т.б.

Топырақтың беткі қабатының түсі ондағы гумустық заттардың шамасына байланысты жасалған. Топырақтың қызыл және тат түсі жеке минералдардың (гематит, лимонит), түсіне немесе ұсақ дисперсті саз минералдардың (каолиниттің, монтмориллониттің, т.б.) бетінде хемосіңірілген темір тотықтарына, лас көк түсі темірдің оксиді, қызыл қоңыр фонда қара дақтың және қара жолақтың болуы марганецтің гидроксидтеріне, ақшыл түсі саз қабығынан тазарған кварцтың ұсақ дәншелерінің түсіне, ақ түс карбонаттардың, сульфаттардың жиналуына байланысты болады. Топырақ кесіндісінің төменгі қабатының түсі негізінен топырақ түзуші (аналық) жыныстың бояуына, оның құрамы мен үгілу дәрежесіне сәйкес келеді. Солтүстік жарты шардың тропиктен тысқары аймағында топырақтың қызғылт қоңыр түсті бояуы мұнда көп тараған кайнезой эрасының төрттік кезеңінең топырақ түзіші жыныстарына байланысты.

Топырақ қабаттарының түсі ылғалдылығына, жарықтың түсуіне, структуралық жағдайына байланысты да өзгереді. Мысалы, бір топырақтың өзі құрғақ күйінде сұр, ылғал күйінде қара сұр түсті, структурасыз (ұсақ, ұнтақ) топырақ ұсақ кесекшелі және дәншелі күйіндегіден гөрі ақшыл түсті, күндізгіден гөрі кешкісін қара қоңырлау түсті болады. Сондықтан топырақ түсі ауа-құрғақ үлгісінде және күндізгі шашыраңқы жарықта анықталады.

Дегенмен, топырақ түсін визуалдық анықтау қателіктерге соқтыруы мүмкін. Сондықтан ФМ типті фотометрді де қолдану керек.

Топырақ структурасы да маңызды морфологиялық белгі болып есептеледі. Топырақтың қарапайым бөлшектері (гранулометриялық элементтері) бір-бірімен жабысып, қарашіріктіқ және минералдық заттармен желімделіп әртүрлі мөлшерде жәнем формада кесекшелер (агрегаттар, структуралар) түзеді. Проф. С.А.Захаров топырақ структурасын негізінен үш типке бөледі: куб тәріззді топырақтың структуралық бөліктері өзара перпендикуляр үш осьпен бірқалыпты жетілген; призма тәрізді структуралық бөліктер негізінен тік (биіктік) осьпен жетілген; тақта тәрізді структуралық бөліктер екі көлбеу осьпен жетілген және тік бағытта қысқараған. Аталған типтердің бәрі де мөлшеріне, қабырғалары мен қырларының сипатына қарай кіші бөліктерге бөлінеді. Оны С.А.Захаров, С.А.Монин былайша бөліп көрсетеді:

1) Куб тәрізді структура типі

Бөліктер Бөліктердің мөлшері

1.1 тоң, кесекті қырлары, қабырғалары 5 см-ден артық

1.2 кесек-шелі нашар көрінеді 0,05 см – 5 см

1 .3 жаңғақша қырлары, қабырғалары 0,7 – 2 см

1.4 дәншелі жақсы көрінеді 0,05 – 0,7 см

1.5 шанды 0,05 мм – ұсақ

2) Призма тәрізді структура типі