Сусвет.

Апрача гэтага найстаражытнейшага семантычнага пласта за постаццю зубра ў творы хаваецца яшчэ адна менш архаічная іпастась — Перуна як вярхоўнага нябеснага боства, кіруючага надвор'ем і атмасфернымі з'явамі, апекуна князёў і княскай дружыны, бога вайны, адпаведнага рымскаму Марсу. Таму зубр у паэме звязваецца з хмарамі і маланкаю, суадносіцца з князямі, а абрадавыя гульні з ім і паляванне-ахвяра павінны садзейнічаць перамозе ў вайне. Паляванне і вайна неаднаразова супастаўляюцца ў «Песні пра зубра». У зубры адкрываецца таксама менш старажытная за татэмную, але больш даўняя за антрапаморфную фігуру Перуна, зааморфная іпастась нябеснага быка — бога месяца і іншых нябесных свяцілаў, увасобленага на сацыяльным плане ў фігуры князя-мага і, магчыма, супастаўляльнага з Воласам-Велесам. У беларускім фальклоры гэтая нябесная «прывязка» быка выяўляецца даволі выразна: «3 высокай дарогі глядзіць бычок крутарогі» (месяц), «Поле не змерана, быдла не злічана...» (неба, зоркі) ды інш. «Адсутную» верхнюю страту свету «Песні пра зубра» неабходна шукаць у постаці зубра і ў ягоным чалавечым «рэфлексе» — паляўнічым, якім надаюцца «верхнія» рысы. Да іх адносіцца і метафарычнае азначэнне lumina, якое ўжываецца ў творы ў сэнсе «вочы», але яго прамое значэнне — «(нябес-нае) свяціла». У паэме гэтае слова сустракаецца 8 разоў, у той час як назоўнік oculi (вочы) толькі 2 разы. Такім чынам, у «Песні пра зубра» за сюжэтам палявання на зубра хаваецца ахвяраванне-смерць касмічнага боства і яго пераход са смерці ў новае жыццё. Перамога над смерцю ўвасабляецца ў метафарах бегу, пагоні і змагання. Разам з боствам адраджаюцца да новага жыцця не толькі «нябесны звер», але ў ім увесь свет, прырода, зямля і народ. Ахвяраванне і самаахвяраванне ўсведамляюцца як умова адраджэння і жыцця.

Усе асаблівасці паэтычнага свету паэмы, выяўленыя на розных узроўнях яе структуры, складваюцца ў своеасаблівы, непаўторны вобраз, які цалкам супадае з нацыянальнай «карцінай свету». Свет Гусоўскага — гэта беларускі свет з дамінаваннем галоўных яго складовых частак — лесу і вады, з арганізуючым яго ў прасторы і часе «сусветным дрэвам», з рухаючым фактарам — касмічным змаганнем двух антаганістычных пачаткаў: інстынктыўнага, звярынага і разумнага, чалавечага, увасобленым у драме паміраючага і ўваскрасаючага боства-звера. У «Песні пра зубра» адкрываецца глыбінная сутнасць нацыянальнага характару беларуса — ляснога народа, народа-паляўнічага.

«Лясным чалавекам» называе сябе сам Гусоўскі. У творы супрацьпастаўляюцца лясны і палявы рэгіёны. Паводзіны ў полі карэнным чынам адрозніваюцца ад паводзінаў у лесе, дзе небяспека можа пагражаць з усіх бакоў. Таму «лясны чалавек» павінен быць максімальна абачлівым, асцярожным, прадугледжваць пры планаванні сваіх дзеянняў самыя розныя фактары, не выяўляцца «навонкі», таіцца, каб не справакаваць нечаканага нападу альбо не напалохаць звера. Лес для беларуса Гусоўскага — крыніца багаццяў, жыцця і здароўя, дом і схоў, прытулак і абарона.

Рысы «ляснога чалавека» зліваюцца ў чалавечай іпастасі галоўнага героя «Песні пра зубра» з рысамі паляўнічага. Паляўнічым у паэме выступае ўвесь народ — ад князёў да ніжэйшых станаў. Сапраўдны паляўнічы павінен быць незаўважным і нячутным для звера, пільным і ўважлівым, умець вывучаць прыроду і звычкі звера, даваць яму максімальна выявіць сябе, а затым хутка і дакладна «ўзяць» яго, усебакова і грунтоўна рыхтавацца да палявання, быць дысцыплінаваным і дакладна выконваць ускладзеныя на яго паляўнічай грамадой і кіраўнікамі абавязкі. Неабходна быць звычным да любых, самых складаных абставінаў, да нечаканай змены сітуацыі, надзвычай цярплівым і вынослівым, мужным і адважным у змаганні. Гусоўскі неаднаразова называе паляванне словам labor (цяжкая, пакутлівая праца), падкрэсліваючы тым самым працавітасць і гатоўнасць паляўнічага да цяжкасцяў.

Асаблівасці нацыянальнага характару, раскрытыя паэтам надзвычай трапна, зусім не ўкладаюцца ў пазнейшы, навязаны звонку стэрэатып беларуса як істоты забітай і рахманай, ці «талерантнай» — у пазнейшым эўфімічным тлумачэнні. Ваярскі дух народа, баявая ярасць у паэме семантызуюцца ў зубрыных якасцях — лютасці (feritas) і ярасці (furor).

Нягледзячы на наяўнасць у «Песні пра зубра» архаічных, язычніцкіх рудыментаў, паэма Гусоўскага — выразна хрысціянскі твор. Без хрысціянскага пачатку архаічны свет твора застаецца «недабудаваным». Хрысціянства акрэсліваецца ў паэме як optima religio Christi — «найлепшая вера ў Хрыста». Памкненне гэтага свету да неба рэалізуецца і завяршаецца толькі ў найвышэйшым Богу. I калі паганскі сусвет па вертыкалі спыняецца на адзнацы «высокі» — у дачыненні да лесу, то хрысціянскі універсум дасягае мэты ў нябесным, у summo Deo — «найвышэйшым Богу». Бог называецца ў творы яшчэ адным эпітэтам, які характарызуе невымоўную Божую веліч immensus — «невымерны, бязмежны». Але Бог у паэме не з'яўляецца недасяжным, пазасветным Абсалютам. Ягонае дыханне прасякае зямны свет «Песні пра зубра». Ён прысутны і дзейнічае ў свеце ў асобе Хрыста, закон якога кіруе жыццём Новага часу.

Пасрэднікам між Боскім і чалавечым выступае Божая Маці, да якой звяртаецца з гарачай малітвай лірычны герой-аўтар. Багародзіца сімвалізуе ў завяршальнай малітве таксама Касцёл. Звяртаючыся да Дзевы Марыі з просьбаю пра мір між хрысціянскімі народамі і ўладарамі, пра абарону ад турэцкай навалы, Гусоўскі тым самым звяртаецца да ўсяго Касцёла і да яго найвышэйшага кіраўніка — Папы. У паэме можна выявіць апазіцыю «паганскага» і «хрысціянскага». У паганскім свеце духоўнае і матэрыяльнае непадзельна злітыя, у хрысціянскім свеце часоў Гусоўскага яны супрацьпастаўленыя. Паганскі час — замкнуты, цыклічны, час хрысціянскай эпохі — разамкнуты, лінейны. Прага неба, характэрная для паганства, атрымлівае сваё наталенне і завяршэнне ў хрысціянскай свабодзе духа. Сам жа паганскі космас аказваецца не адпрэчаным, а ўключаным у хрысціянскі сусвет, атрымлівае ў ім завершанасць і дасканаласць, нараджаючыся да новага жыцця.

Найбольш шырокае адлюстраванне хрысціянская тэматыка знайшла ў другім па велічыні (869 радкоў) творы Міколы Гусоўскага — «Жыццё і дзеі Святога Гіяцынта» (De vita et gestis Divi Hyacinhti). Паэма была напісаная ў сувязі з кананізацыйным працэсам святога, які адбываўся ў 1523—1524 гг. у кракаўскім касцёле дамініканцаў, і апублікаваная ў 1525 г. Адкрываецца выданне чатырохрадковаю, напісанаю элегійным дыстыхам эпіграмаю на змешчаны побач герб Адрованж, да якога належаў св. Гіяцынт. Далей, перад самою паэмаю, пададзена празаічнае прысвячэнне другому прадстаўніку гэтага ж герба і роду, сучасніку Гусоўскага найвышэйшаму кароннаму канцлеру Крыштофу Шыдлавецкаму. Завяршае кнігу пятнаццацірадковы (напісаны элегійным дыстыхам) зварот «Да чытача», у якім аўтар наракае на хваробу і параўноўвае сваё становішча са зняволенымі ў Кракаве татарамі, якія «часта цяжка працуючы, спяваюць ды, уздыхаючы па бацькаўшчыне і забраных калчанах са стрэламі, адбіваюць такт кайданамі».

На станаўленне жыційнага жанру значна паўплываў дахрысціянскі гераічны эпас, магчыма, усведамленне гэтай генетычнай роднасці і схіліла Гусоўскага да ўкладання паэмы дактылічным гекзаметрам. Тэматычна і кампазіцыйна твор выразна падзяляцца на дзве роўныя часткі. У першай падаецца само жыціе, у другой — змяшчаецца апалогія культу святых, чалавечай святасці і хрысціянскай традыцыі супроць лютэранства. Але ўжо ва ўступных радках (вершы 1—23) — малітве-звароце да Гіяцынта паэт зводзіць дзве гэтыя тэматычныя лініі: апісанне жыцця і подзвігаў святога павінны абараніць народ і дзяржаву ад згубнай аблуды пратэстантызму. Завяршае паэму таксама малітва да св. Гіяцынта з просьбаю пра аздараўленне душы і цела. Такім чынам, і ў кампазіцыйным, і ў тэматычным плане твор уяўляе сіметрычнае двуадзінства. Тыя каштоўнасці, якія сцвярджае сваім жыццём і дзеямі святы ў першай частцы, у другой аказваюцца ў небяспецы і абараняюцца. Калізія сцвярджэння веры і яе падважвання, расхіствання прасякае ўсю паэму. Уступ і заключэнне задаюць яшчэ адну супярэчнасць, якая стварае дадатковае напружанне апавядання, — паміж асабістым і агульным уратаваннем.

Св. Гiяцынт, ці св. Яцэк (у польскай перадачы), — рэальная гістарычная асоба. Жыў у 1183—1257 гг. і быў вучнем св. Дамініка. Жыціе Гіяцынта напісанае ў адпаведнасці з канонамі жанру (адданыя веры бацькі, ранняе імкненне да Бога, прапаведніцкія ці аскетычныя подзвігі, цуды). Функцыю неабходных паводле канона набожных бацькоў выконвае ў паэме дзядзька хлопчыка кракаўскі біскуп Івон, які заўважыў яго раннюю пабожнасць, даў адукацыю, а затым разам з двума іншымі юнакамі, Германам і Чэславам, паслаў у Рым да св. Дамініка. У 1217 г. юнакі апранаюць манаскі габіт і выпраўляюцца ў Чэхію, а затым у Польшчу. У Кракаве яны засноўваюць храм і кляштар. На нейкім этапе сцежкі сяброў разыходзяцца: яны шыраць веру ў розных краінах. Пяцынт, застаўшыся ў Кракаве, аддаецца бесперастаннай малітве, умярцвяе цела самабічаваннем і сціслым пастом, ахвяруе сябе на дапамогу ўбогім і церпячым. Нечакана святы атрымлівае дапамогу звыш: падчас начной малітвы яму з'яўляецца Божая

Маці, падбадзёрвае яго і абяцае, што ўсё, чаго б ён ні папрасіў, будзе збывацца.

Ад гэтага часу малітва св. Гяцынта пачынае чыніць цуды: ён вяртае да жыцця памерлых і тапельцаў, аздараўляе хворых, падымае пабітае градам збожжа. Святы пераходзіць па хвалях шырока разлітую Віслу і, разаслаўшы свой плашч на паверхні вады, перацягвае на ім праз раку спадарожнікаў. Вандруючы па ўсёй Польшчы і прылеглых краях, Гiяцынт паўсюль прапаведвае веру, засноўвае касцёлы і кляштары, пакідае пасля сябе вучняў. Усе гэтыя падзеі з жыцця святога цалкам укладваюцца ў кананічнае рэчышча і адпавядаюць звесткам, якія Гусоўскі мог узяць з біяграфіі Пяцынта, створанай у XVI ст. кракаўскім манахам Станіславам, кнігі Альберта Леандра «Пра славутых мужоў» (1517) альбо актаў кананізацыйнага працэсу.

Інакш выглядае эпізод з вандроўкаю Пяцынта на Русь. Станіслаў паведамляе толькі пра яго місію ў Кіеў. Гусоўскі апавядае пра тое, што, пераправіўшыся праз Віслу, св. Гіяцынт і ягоныя спадарожнікі прыйшлі ў Мазовію — тэрыторыю, сумежную з беларускімі землямі. «Выправіўшыся адтуль, ён абыйшоў шырокую прастору. Перш за ўсё, нястомны, ён прыйшоў да тых народаў, моваю якіх валодаў, і перайшоў рэчышча Барыстэна...» Тым самым паэт паказвае, што святы выправіўся на славянскія землі, а яго шлях у Кіеў ішоў праз Беларусь. Іншыя вядомыя крыніцы пра гэта не згадваюць. Затое дакументальна пацвярджаецца факт прысутнасці ў Беларусі пры жыцці св. Пяцынта аднаго з ягоных вучняў — Віта, які быў прызначаны першым біскупам Літвы. Паданне лакалізуе сядзібу Віта ў Любчы пад Наваградкам. Не выключат, што біскупства было заснаванае ў выніку папярэдняй місіі на гэтых землях самога Пяцынта.

Вельмі цікавыя і радкі паэмы, прысвечаныя Кіеву: «...нарэшце ён прыйшоў у Кіеў, заклаў тут кляштар і размясціў братоў свайго ордэна; і адноўленая рэлігія ўжо набрала моцы. Бо народ ішоў раней за вучэннем Паўла, але тут яшчэ не мела дастатковай сілы святая вера». Цалкам верагодныя тут словы пра місію ў Кіеве, дзе Пяцынт прабыў каля чатырох гадоў (1223—1226) і дзе заснаваў храм Найсвяцейшай Панны Марыі. Згадка пра Паўла адпавядае паведамленню «Аповесці мінулых гадоў» пра паходжанне хрысціянства на Русі ад гэтага апостала. Паводле Гусоўскага, св. Пяцынт заваяваў вялікую славу сярод славянаў на ўсход ад Польшчы, дзе яго іменем часта называюць дзяцей пры хрэсьбінах, а падрабязней пра яго дзеі можна прачытаць у «адпаведных кнігах». Шэраг даследчыкаў лічаць, што пры напісанні «Жыція» паэт карыстаўся страчанымі пазней кірылічнымі пісьмовымі помнікамі.

Сваімі ўчынкамі Гіяцынт дасягае не толькі зямной славы, але і асаблівай міласці неба: яму быў адкрыты дзень і час смерці. Але і пасля скону святы працягваў памагаць людзям — ля ягонай магілы адбываліся цуды аздараўлення і ажыўлення. Пропаведзь вучэння, заснаванне кляштараў і храмаў, аскетызм і дапамога людзям былі скіраваныя на ўдасканаленне чалавечай прыроды, набліжэнне яе да Бога. У першай частцы твора ў калізію ўступае, такім чынам, грэшная натура чалавека і яго боская сутнасць. Пры гэтым грэшная істота пераадольваецца.

Другая частка паэмы пераводзіць калізію ў духоўны план. Усё здзейсненае св. Гiяцынтам і ягонымі наступнікамі апынаецца пад пагрозаю знішчэння хваляю лютэранства. Лютэране замахваюцца на каштоўнасці, якія святы сцвярджаў усім сваім жыццём: яны адвяргаюць культ святых і Божай Маці, пазбаўляюць аздобы храмы і зачыняюць іх, праганяюць святароў, замыкаюць кляштары, касуюць абеты манахаў і прымушаюць іх жыць свецкім жыццём. Паэт стае на абарону традыцыйнага хрысціянства і ўступае ў змаганне з лютэранствам. Гэтае змаганне вядзецца ў форме дыспута, дзе абаронца сам прадстаўляе тэзы праціўніка і разбівае іх. У спрэчцы выкарыстоўваюцца прыёмы фармальнай логікі і тэалагічныя аргументы, апеляванне да аўтарытэту Святога Пісання і да пастулатаў веры. Рэзкая супрацьпастаўленасць тэзаў і антытэзаў надае дыспуту яскрава выражаны драматызм. Нярэдка палемічны напал дасягае гранічнай эмацыйнай напружанасці.

Спачатку аўтар разважае над сэнсам чалавечай святасці, пра яе боскую сутнасць: «Хрыстос захацеў, каб яны разам з ім мелі спадчыну ў валадарстве нябесным, бо паяднаў іх з сабою дамоваю ў нявіннай крыві; уліў у іх моц Айца, каб пад імем чалавека дзейнічала Божая магутнасць, па волі якой здзяйсняецца ўсё. Калісьці было сказана: Вы — багі; бо яны нібы члены Найвышэйшага, а іх цудоўнай і шляхотнай галавой ёсць сам Хрыстос, у іх няма нічога, што не паходзіла б ад Яго, яны — голлі вінаграднай лазы, якія прыносяць вялікі плод, у іх сваю моц выяўляе Сын, як Айцец выяўляецца ў ім» (вершы 430—441). Паэт абвінавачвае прыхільнікаў Лютэра ў спробе абмежаваць Божую магутнасць, аддзяліць яе ад чалавека: «Ставяць межы, у якіх павінна трымацца найвышэйшая магутнасць і не распыляцца на асобнае, не змешвацца з дзеямі святых». Але «ці можа зменшыцца тое, што змяшчае ў сабе ўсё, калі найпаўнейшае расцякаецца шматлікімі ручаямі з аднае крыніцы? Нібы можа стаць меншым тое, што ўсё трымае і напаўняе сіламі», — запярэчвае ім Гусоўскі.

Паэта ўражвае, з якой лёгкасцю расхістваюцца асновы веры: «Слупянее розум, што такі лёгкі павеў адрывае нас ад даўняга абраду, які ўстанавілі выдатныя і слаўныя цнотамі мужы». Гэтая лёгкасць вынікае з таго, што правадыры лютэранаў абуджаюць у людзях нізкія пачуцці і інстынкты, якія штурхаюць да злачынстваў і крыві. Кардынальная розніца паміж вучэннем Хрыста і Лютэра, даводзіць аўтар, у тым, што Сын Чалавечы вёў людзей да высокага, а лютэране патураюць грэшнай чалавечай прыродзе: «Хрыстос... не змог прывесці душы людзей на правільны шлях тымі наказамі, якія паходзяць ад Айца. Чаму так? Бо ён вучыў таму, што супярэчыць свету. Але вось, усе бягом імчацца за адным чалавекам, калі ён гаворыць прыемнае, падаючы мёд, хоць той хавае ў сабе пякучую горыч жоўці. Калі б толькі яны маглі пабачыць і супаставіць пачатак і канец, якім завершыцца гэта» (вершы 518—526).

Як вынікае са словаў Гусоўскага, ён не з'яўляецца зацятым прыхільнікам захавання таго, што ўжо зжыло сябе. Але заўважае: «Я вельмі баюся, калі безаглядна пакідаецца і даўняе і раптоўна ўводзіцца штосьці новае... Лепей моцна трымацца за старыя абрады, чым прымаць нібыта лепшае і адкрываць шлях, якім можа ўварвацца найгоршае, калі звер гвалтоўна знішчыць ахоўнікаў». На яго думку, аслабленне веры пагражае рэцыдывам паганства, якое яшчэ дзе-нідзе захоўваецца ў Вялікім княстве Літоўскім: «Недалёка ад нас ушаноўваюць вужоў і ахвяруюць людзей высокім дрэвам, кідаюць у рэчкі плады і пакланяюцца воднаму богу, глядзяць, як ён гуляе ў кручэнні водных віроў. Але хай не здаецца, што гэта марная і выпадкова ўзніклая вера: коціцца і мармыча ў хвалях жудасны голас. Вераць, што ўлада боства прывяртае ўдачу і садзейнічае плоднасці статку. Я маўчу ўжо пра іншыя вар'яцтвы паганскага народу. Яны праз нейкі час будуць навучаць нашых унукаў у сваіх святынях, пасля таго як не застанецца ніякага следу ад храмаў у бацькаўскім краі, альбо калі ў іх не будзе бачна нічога, што захапляе душы і цешыць вочы» (вершы 540—553).

Далей аўтар даводзіць неабходнасць захавання ў храмах арганаў і спеваў, абразоў і іншага аздаблення, супраць чаго зацята змагаліся паслядоўнікі Лютэра. Гусоўскі лічыць, што багатыя ўпрыгожанні і музыка неабходныя як першая прыступка, як падрыхтоўка душы на яе шляху да Бога: «...каб яны трымалі душы, пакуль тыя не ўспрымуць запаведзі збаўлення і ў іх не ўкараніц ца Слова Божае, а зерне не дасць з часам свой плод». Неабходнасць гэтага этапу пацвярджаецца ў паэме прыкладам Хрыста, які падводзіў людзей да ўспрыняцця ісціны паступова: «асцярожна і тысячамі спосабаў рыхтаваў душы, памяркоўна, каб яны маглі вытрымаць... пакрысе пранікаў у сэрцы».

У творы падкрэсліваецца важнасць захавання традыцый. За прыклад у гэтым бяруцца іудзеі і мусульмане: «У туркаў і юдэяў рэлігія застанецца ранейшаю, гэткаю, як перадала яе нашчадкам сівая даўніна, усё больш і больш яна будзе павялічваць сваю моц, мы ж у сваіх звычаях ператворымся ў жывелаў, калі з храмаў будуць выдаленыя і змоўкнуць справы бацькоў і калі будзе знішчаны ўвесь парадак Божых службаў».

Асаблівае абурэнне аўтара выклікаюць захады лютэранаў па ліквідацыі кляштараў, манаскага жыцця і касаванні цэлібату. У гэтым ён бачыць найцяжэйшае злачынства супраць маралі грамадства, якое застаецца без усялякіх стрымліваючых механізмаў, без прыкладаў устрыманасці і цноты. Лютэр, падбухторваючы народ, патураючы яго грэшным інстынктам, адкідаючы хрысціянскую пакору, у гэтым, на думку паэта, ідзе супроць Бога, традыцыі Святых Айцоў і аўтарытэту Касцёла: «Пад кіраваннем нейкага правадыра ёсць небяспека, што, пазбягаючы кепскага, магу трапіць у яшчэ горшае; нам не дадзена адрозніваць дабро і зло: гэта ўстанаўлівае Касцёл, чаму ж ты хочаш, каб я аддаў перавагу нечаму новаму перад старажытным? Ці не таму новаму, што ўстанавіла на вуліцах крыклівая чэрнь, сярод якой маўчала лепшая частка, зламаная сілай? Не, лепей я буду падпарадкоўвацца наказам тых, каго ў такой вялікай славе ўзнёс ці прыняў на вышыні Бог» (вершы 667—675).

Справы Лютэра, як лічыць Гусоўскі, супрацьлеглыя вучэнню Хрыста: «Яны не маюць ні кроплі набожнасці, далёка адыходзяць і нават пакідаюць сляды, павернутыя ў другі бок ад Хрыста; яны здаюцца выдатнымі толькі збітаму з тропу плебсу». Лютэр супастаўляецца з Антыхрыстам: «Гэтак прыйдзе Антыхрыст, гэтак прынясе з сабою прыемнае, гэтак спесціць сэрцы звабнымі прынадамі, і хітрасцю ды подступам шмат каго звядзе ў пекла».

Але на шляху гэтай згубнай навалы, як непахісная скала, устае вялікі князь ВКЛ і кароль Польшчы Жыгімонт: «Ты, як непераадольная для бураў скала ў моры, мужна вытрымліваеш націск і адбіваеш хвалі, якія шумяць і бушуюць паблізу, і выяўляеш сваю моц як пастыр народу». Як вядома з гісторыі, Жыгімонт Стары сапраўды прыкладаў вялікія намаганні, каб стрымаць пашырэнне пратэстантызму ў дзяржаве. Пералічваючы ягоныя асноўныя доблесці — ваенныя поспехі, справядлівасць, утрыманне парадку ў грамадстве, Гусоўскі акцэнтуе ўвагу на заслугах Жыгімонта ў захаванні веры. Кароль цвёрда і рашуча ўмацоўвае і пашырае тое, супроць чаго змагаюцца пратэстанты. У гэтым ён з'яўляецца іхнім антаганістам: не дапускае ў краіну «сумніўных вучыцеляў», будуе храмы і багата іх аздабляе, дамагаецца ў Рыме кананізацыі двух новых святых — Казіміра і Яцэка-Гіяцынта. Паэт яшчэ раз падкрэслівае значэнне святых, якіх Бог зрабіў прыкладам для наследавання, нябеснымі заступнікамі, якія вядуць людзей за сабою ў неба, праз якіх выяуляецца Божая магутнасць.

Святыя з'яўляюцца тым лучвом, якое яднае Творцу са светам, створаным Ім для чалавека: «Ён разліў паўсюль сваю моц, каб усё створанае магло быць карысным для чалавека, і каб усе рэчы былі яму на патрэбу. Агністыя зоры схаванымі ў іх сіламі рухаюць Зямлю і асвятляюць яе, калі ўзгадаць і пра меншае, то прыносяць свае дары таксама птушкі, рыбы і звяры, сама зямля дае плады і металы, дораць сваю моц дрэвы, а почкі — разнастайны колер, маюць сваю моц нават маленькая кветачка і звялая трава, якія пакрываюць шатаю зямлю і ўюцца па ёй, цешачы чалавека. Нічога не створана дарэмна, няма нічога, што б не было на відавочную карысць чалавеку: ад зямлі і да анёльскіх хораў» (вершы 763—778). Дзеля дабра чалавека Бог таксама ўзвысіў некаторых людзей да годнасці святых. Таму адмаўленне ад шанавання святых ёсць адмаўленне ад Божай ласкі, разлітай ў свеце, створаным на дабро чалавека, адмаўленне ад прызнання збаўчай ахвяры Хрыста, з якім навекі паяднаныя святыя. I таму спробе знішчыць іх культ наканавана параза. Гэтая думка падводзіць рысу дыспуту-агону, які складае змест другой часткі.

Калі больш уважліва прыгледзецца да структуры твора, то можна адзначыць, што ў першай частцы дзеянне выразна акрэсленае і канцэнтруецца вакол аднаго персанажа, які мае рысы культурнага героя. Функцыя гэтага героя — адраджэнне, аздараўленне і ўзвышэнне чалавечай прыроды, пераісточанне яе. Іншыя персанажы ўвасабляюць гэтую недасканалую прыроду. Галоўны герой нараджаецца, узрастае і ўступае ў змаганне з сіламі хаосу, перамагаючы іх, праходзіць праз фазу смерці і адраджаецца для новага жыцця ў небе. Час рухаецца ў адным напрамку — у лінейнай паслядоўнасці чалавечага жыцця. Свет адзіны ў сваім пераўтварэнні: нізкая прырода парываецца ўверх, прагнучы неба, Божая ласка, дзеючая праз святога, карэнным чынам змяняе натуру.

У другой частцы грэшная прырода чалавека ў асобе Лютэра адмаўляецца ад гэтага пераўтварэння, набывае багаборчы характар. Свет расколваецца на два антаганістычныя бакі. Дзеянне ў гэтай частцы схаванае, пададзенае праз словы апанента-аўтара. Носьбітамі гэтага «пазапланавага» дзеяння з'яўляюцца Лютэр і яго паслядоўнікі, а само дзеянне ацэньваецца рэзка негатыўна. Яно скіраванае на знішчэнне таго, што было дасягнута Гiяцынтам. Святы і Лютэр выступаюць у паэме як антыподы, і аўтарскі маналог-дыспут фактычна хавае ў сабе змаганне між імі, якое разгортваецца ў духоўнай, падзеленай надвое прасторы. Час спрасоўваецца, тэмп хутка нарастае. Барацьба разгараецца і паступова набывае апакаліптычныя рысы апошняга змагання дабра і зла: Лютэр супастаўляецца са «зверам», Антыхрыстам, Пяцынт і іншыя святыя паўстаюць як адно цэлае з Хрыстом. Справу Пяцынта бароніць у плане дзеяння Жыгімонт, а ў спрэчцы-агоне — аўтар. Боскі пачатак атрымлівае ў паэме перамогу і аднаўляе страчанае адзінства і парадак у свеце.

Трэцяя паводле аб'ёму (174 радкі) паэма Гусоўскага «Новая і дзівосная перамога над туркамі ў месяцы ліпені» (Nova et miranda victoria de Turcis mense Iulio) выйшла з друку ў 1524 г. Напісана яна элегійным дыстыхам і аднесеная самім паэтам да жанру эпінікія — хвалебнай песні з нагоды перамогі. Твор прысвечаны перамозе над войскам туркаў, якія нечакана ўварваліся на тэрыторыю Львоўшчыны і Валыні. У спешным парадку Жыгімонт I сабраў невялікі аддзел і паслаў яго на абарону Львова. У падзагалоўку паэт адзначае хуткасць працякання падзеяў, якая падкрэсліваецца малым аб'ёмам паэмы і дынамізмам яе дзеяння. Сюжэт развіваецца наступным чынам. У дзяржаве пануе спакой і няма падставаў для страху. Нечакана прыходзіць вестка пра ўварванне на Украіну туркаў. Кароль заклікае воінаў да выправы: «Сядлайце коней ды імчыцеся як мага хутчэй: вораг кліча да зброі». Дарогаю да юнакоў далучаюцца новыя сілы, зброю бяруць нават старыя людзі: «Найзнатнейшыя са шляхты, хоць і нямоглыя ад старасці, хапаюць свае мячы». Воіны прыбываюць у Львоў раней за туркаў, якія, не наважыўшыся браць горад прыступам, пачалі пустошыць наваколле і выразаць насельніцтва. Неверагодныя здзекі і разня змусілі навакольных жыхароў і абаронцаў Львова, хоць і меншымі сіламі, даць рашучы бой ворагу каля Трамбоўля. Туркі былі ўшчэнт разбітыя.

Паэт пісаў твор, абапіраючыся на аповеды відавочцаў, але ўзноўленая ім карціна вайны надзвычай рэалістычная. Злачынствы туркаў, паказаныя з пункту гледжання мясцовых жыхароў, паўстаюць ва ўсім трагізме і жаху: «Яны плачуць, гледзячы на палаючыя хаты, на залітую крывёю зямлю, і асабістае гора кліча кожнага да зброі. Адзін аплаквае засечаных дзяцей, другі, у якога забралі жонку, наракае на смерць, што яна дасюль не ўзяла яго самога. У гэтага наварочваюцца слёзы і разрываецца сэрца ад болю за згвалтаваную дачку... а той галосіць над падвойнай смерцю — цяжарнай жонкаю з растрыбушаным шабляю чэравам» (вершы 85—94). Некаторыя ў роспачы пачынаюць наракаць на Бога, гучаць нават абяцанні прызнаць Магамета, калі ім будуць вернутыя родныя. Але ў гэты момант Божая моц выяўляецца ва ўсёй велічы: турак ахоплівае страх і яны пачынаюць панічна ўцякаць перад значна меншым за іх войскам. Воіны кідаюцца ў пагоню і дабіваюць ворага на беразе разлітай Сервечы. Перамога трактуецца паэтам як выяўленне Божага провіду, як трыумф хрысціянскай зброі.

Пяру Гусоўскага належаць таксама 11 «малых» паэтычных твораў. Гэта пераважна вершы, напісаныя з нагоды розных падзей і выпадкаў у жыцці паэта, а таксама эпіграмы, прысвячэнні ды інш. Найбольш цікавымі з іх з'яўляюца творы рымскага перыяду. «Суцяшэнне — да найдастойнейшага Плоцкага біскупа» напісана ў 1519—1521 гг. у сувязі з інтрыгамі супроць Эразма Вітэлія ў Польшчы. Гусоўскі ўзгадвае пра нейкі ліст да свайго мецэната, які прынёс кепскія весткі з Польшчы. Ён пераконвае Вітэлія ў тым, што інтрыгі выкліканыя зайздрасцю, ад якой ніколі не бываюць вольныя сапраўдныя заслугі, і раіць яму прымаць спакойна падкопы ворагаў: «Што табе гэтыя перасуды, калі тваё сумленне чыстае? Хто можа нешта зрабіць супроць таго, чаго хоча сам Бог?» Эразм памёр у Рыме 22 верасня 1522 г. падчас эпідэміі чумы, якая ахапіла Апенінскі паўвостраў і прыйшла ў Вечны горад. На смерць свайго высокага сябра паэт напісаў невялікую эпітафію (8 радкоў), выбітую пазней на магіле ў касцёле Санта Марыя дэль Попала. Эразм Вітэлій паказаны ў ёй гарачым патрыётам Радзімы, нястомна працуючым на яе дабро: «Ён палымяна любіў цябе, Бацькаўшчына, і займаючыся дзяржаўнымі справамі, у час працы ўпаў пад цяжкою ношаю і адыйшоў. У гэтым Месце ён быў паслом да трох пантыфікаў, а з па-чаткам кіравання чацвёртага Парка перарвалася нітка».

Чатыры вершы тэматычна звязаныя з распаўзаннем па Рыму чумы. Першы з іх — «На ахвяраванне чорнага быка, учыненае прылюдна ў Рыме нейкім грэкам супроць эпідэміі чумы» — напісаны дыстыхам элегійным (58 радкоў) і з'яўляецца эмацыйным водгукам на паганскую ахвяру ў хрысціянскай сталіцы. Пачуцці лірычнага героя падкрэсліваюцца кампазіцыяй твора, які складаецца з усхваляваных зваротаў-апастрофаў да абстрактнага наведніка Рыма, да самога горада, да св. Пятра. Рэплікі чаргуюцца з рытарычнымі пытаннямі. У першай палове верша ўслаўляецца веліч Рыма, яго старажытная гісторыя, выдатнае хрысціянскае мінулае і вядучая роля ў свеце: «У цябе столькі нябесных апекуноў, у тваіх грабніцах ляжаць пахаванымі косці столькіх святых, а ў тваіх храмах жыве Найсвяцейшае цела, альбо хучэй сам Бог у постаці цела». Лірычны герой не можа зразумець, як гэты святы горад мог забыцца на веру, на сваю высокую місію і вярнуцца да паганскіх абрадаў: «Ці ты гэта напалоханы нязначнаю эпідэміяй, ушаноўваеш падземных пачвараў, ахвяруючы чорных быкоў?» 3 абурэннем ён выгуквае да жыхароў Рыма: «Нашчадкі готаў, што ж вы, заняўшы старажытныя гмахі, хлусіце пра сваё паходжанне ад лацінаў?» Абражаныя хрысціянскія пачуцці паэта прарываюцца ў завяршальным звароце да св. Пятра: «Перанясі да чужых народаў свае парогі, Пётра, бо нідзе няма больш маладушнага месца».

Як працяг тэмы ўспрымаецца «Малітва да св. Ганны» (29 радкоў дактылічным гекзаметрам). 3 малітваю да св. Ганны, якая шанавалася як маці Багародзіцы, лірычны герой звяртаецца ад імя «ўсяго дому Эразма», г. зн. ад усіх, хто прыбыў у Рым у складзе пасольства Эразма Вітэлія. Паэт зноў узгадвае тут пра ўзнаўленне ў горадзе паганскіх абрадаў і супрацьпастаўляе ім надзею на Бога і на дапамогу св. Ганны: «Горад Рым напалоханы страшным знакам, аплакваючы жалобныя хаўтуры баязлівага плебсу, складае ў ахвяру чорных быкоў з падпіленымі рагамі і ўстрывожана просіць палёгкі ў няшчасці. Мы ж, шануючы толькі Бога і яго святых паводле бацькоўскага абраду, усе звяртаемся да цябе, пад тваю абарону, іншая надзея няхай адыйдзе прэч, не пакінуўшы ў нашых сэрцах аніякага следу» (вершы 19—27).

Невялікі (12 радкоў), напісаны элегійным дыстыхам верш «Пра чутку, якая нечакана ўзнікла ў касцёле Сан Ларэнца ін Дамаза» з'яўляецца паэтычным заклікам да Папы Адрыяна, які марудзіў са сваім прыездам у Рым. Твор пачынаецца і заканчваецца зваротам «Папа, прыдзі!» Чутка ўзнікла ў час найбольшага лютавання чумы, калі ў найбольшую спёку ў касцёле была ўбачаная пакрытая потам статуя Хрыста. Усхваляваны дзівам народ запоўніў усе вуліцы перад храмам. Паэт звяртаецца да Папы, прыезд якога павінен стаць паратункам: «Калі ты не падставіш сваі парусы марскім вятрам, то ні ў небе не застанецца зорак, ані ў моры водаў».

У вершы «Да святога Себасцяна», напісаным першай сапфічнай страфою (78 радкоў), тэма чумы і бяссілля чалавека перад пошасцю раскрыта з асаблівай сілаю. Зваротам да першамучаніка Себасцяна, які шанаваўся як апякун Касцёла і асабліва як абаронца ад чумы, пачынаецца і заканчваецца твор. Паэт малюе жудасную карціну спустошанага чумою горада і жахлівых пакутаў яго жыхароў: «Вось моравае паветра скіроўвае сваю лютасць на ўцякаючых гараджанаў і заганяе ў труны тое, што яшчэ засталося. Пад уладай хваробы не хапіла б месца ў ямах і канавах для нашых целаў, калі б упалых не зносіў у марскія хвалі Тыбр. Бачу смярдзючых лісаў, якія ў вінаградніках грызуць целы нямоглых, скрыгочучы па костках крывымі зубамі. Пра што я хачу казаць? Пра жыраванне здзічэлых псоў, ці спажыву птушак? Але тут можна ўбачыць тысячы іншых жахаў... Гарадскія ўлады павялічваюць пакуты паміраючага, бо не дазволена аддаць доўг бязлітаснага лёсу, мёртвы прыносіць шкоду жывым. Дом у жалобе зачыняецца і забараняецца выходзіць з яго, толькі ў высокія вокны можна пакласці сціплы харч. I таму бацька заціскае рот паміраючаму сыну, каб не пачулі стогн, верная жонка, абліваючыся слязамі, адвяртае галаву мужа».

Няяўна ў вершы праводзіцца думка, што ўсе гэтыя няшчасці з'яўляюцца праяваю Божай кары за грахі рымлянаў, у тым ліку і за паганскія рытуалы. Таму ў горадзе для ўміласціўлення Бога наладжваюцца адмысловыя малебны і працэсіі самабічавальнікаў, па-майстэрску апісаныя аўтарам: «Яднаючыся ў супольнай малітве, ідуць праз горад, нясуць святыя статуі, вуліцы асвятляюцца свечкамі, а скрыжаванні поўняцца дымам. Юнакі, схапіўшы бічы, прынародна крывавяць імі свае плечы і спіны, нясецца лёскат удараў, і вушы жахаюцца чуць іх. Шчыльным шыхтом ідуць дзяўчаты, апранутыя толькі ў чорныя грубыя лахманы, і кабеты, вымольваючыя дараванне. Плач і стогны даносяцца да ўсіх куткоў горада, бесперастанныя галашэнні напаўняюць паветра, пырскае ад удараў і цячэ хваляю кроў». У заключнай малітве да св. Себасцяна лірычны герой просіць яго змілавацца над раскаенымі гараджанамі і збавіць Рым ад заразы. Верш «Да святога Себасцяна» з'яўляецца адным з найбольш эмацыйных і дасканалых у выяўленчым плане твораў Гусоўскага. Гарманічны, маляўнічы рытм сапфічнай страфы рэзка кантрастуе з карцінай гібелі і разбурэння. Але ў выніку ствараецца перакананне ў няўхільнасці перамогі жыцця над смерцю.

Праведзены намі аналіз паэтычнай спадчыны Міколы Гусоўскага дазваляе характарызаваць яго творчасць як самабытную

і надзвычай важную з'яву ў беларускай культуры. Прайшоўшы «школу жыцця» ад яе ніжэйшых да вышэйшых «класаў»: ад баярскага стану і да чалавека з кола Вітэлія, ад паляўнічага да святара з універсітэцкай адукацыяй, Гусоўскі даволі глыбока спазнаў дух і тэндэнцыі тагачаснага грамадства, спасцігнуў пульс эпохі. Гэта дазволіла яму даць усебаковы і пераканаўчы вобраз чалавека Рэнесансу, паўнакроўны вобраз сучаснага яму свету. У светапоглядзе паэта сінтэзаваны традыцыі народнага светаразумення і хрысціянскага гуманізму, узбагачаныя здабыткамі класічнай адукаванасці. Мікола Гусоўскі — глыбока беларускі паэт. Найбольш яскрава яго сувязь з радзімаю выяўляецца ў «Песні пра зубра». Ён непарыўна звязаны з мясцовай традыцыяй, звычаем, адкуль чэрпае матэрыял для сваіх твораў. Многія сюжэты і персанажы яго паэмы маюць паралелі ў народнай вусна-паэтычнай творчасці. Паэт атаясамляе сябе з патрыярхальным паляўнічым калектывам. У паэме выразна акрэсліваюцца галоўныя элементы беларускай «карціны свету», з усёй відавочнасцю выяўляецца беларуская ментальнасць, беларускі народны характар. Са шчымлівым настальгічным пачуццём апісваюцца краявіды роднага краю, яго прырода, людзі. Паэт шчыра занепакоены лёсам Бацькаўшчыны, якая стаіць на абароне ўсёй Еўропы. У лацінскай мове твораў Гусоўскага даследчыкі адкрываюць выразы, якія запазычаны альбо з'яўляюцца калькамі з беларускай мовы.

Народная аснова светапогляду паэта атрымлівае працяг, узбагачэнне, развіццё і завяршэнне ў яго хрысціянскай набожнасці. Дзякуючы гэтаму вобраз света, які мадэлюецца ў яго творчасці, набывае сапраўдную вышыню, шырыню і глыбіню. Хрысціянства Гусоўскага — гэта не «кніжныя» ісціны, гэта праўды веры, якія ён «атрымаў ад бацькоў», усмактаў з малаком маці, якія зноў адкрыў для сябе праз цяжкасці і пакуты зямнога жыцця, у выпрабаваннях і нягодах, у цяжкіх роздумах і ваганнях духу. Таму вера і жыццё для яго — адна непадзельная існасць, дзе вера выпрабоўваецца жыццём, а жыццё накіроўваецца і асвятляецца вераю. Вера ў паэта непарыўна спалучаецца з абазнанасцю ў вучэнні Хрыста: ён выдатна арыентуецца ў Святым Пісанні, у творах Айцоў Царквы, у тэалагічных і дагматычных тонкасцях хрысціянства. Добра ведае ён і гісторыю хрысціянства на тэрыторыі ВКЛ і Польшчы, гісторыю святасці на гэтых землях. Таму вельмі верагодна, што апрача свецкай ён мог атрымаць і рэлігійную адукацыю.

Глыбокая вера, грунтоўнае спасціжэнне хрысціянскага вучэння, вялікае разуменне жыцця і сутнасці чалавека дазволілі Гусоўскаму не паддацца «модзе» свайго часу і разгледзець пад аба лонкаю пратэстантызму негатыўныя тэндэнцыі, якія павернуць далейшае развіццё Еўропы ў накірунку адыходу ад Бога. Ён убачыў, што за імкненнем Лютэра і яго паслядоўнікаў закрыць храмы і кляштары, адмовіцца ад святароў і скасаваць манаскае жыццё, адмяніць цэлібат і іншыя абеты хаваецца небяспека руйнавання традыцыі не толькі ў хрысціянстве, але і наогул у культуры, небяспека гвалтоўнага разбурэння іерархіі ўлады спачатку ў царкве, а затым у грамадстве, небяспека маральнай рэвалюцыі, якая пазбавіць грамадства стрымліваючых механізмаў і прывядзе да сумніўнай «свабоды» пачуццёвасці і інстынктаў. У закліках пратэстанцкіх лідэраў да «справядлівага» ўладкавання грамадства ён заўважыў старыя як свет чалавечыя вады: пыху, прагу ўлады і багацця, якія непазбежна распаляць нянавісць між людзьмі і прывядуць да вялікай крыві.

Як чалавек вялікай інтуіцыі і сапраўдны творца, М. Гусоўскі адчуў, што расхістванне хрысціянскай традыцыі непазбежна прывядзе да злому ў людской душы, дзе страцяць святасць і вартасць свет, грамадства і сам чалавек, а дэсакралізацыя жыцця, вынясенне sacrum за яго рамкі стануць найвялікшай шкодаю для ўсяго чалавецтва. I сапраўды, трагічны «надлом» свету, які толькі пазначыўся ў часы Рэнесансу, дасягнуў кульмінацыі ў XX ст., калі руйнаванне традыцыі, прэтэнзіі на пераробку чалавека, прыроды, грамадства і свету, іх звядзенне да катэгорыі абстрактных «адзінак», філасофскае «шаленства рацыяналізму» (паводле вызначэння М. Бярдзяева) і багаборства дасягнулі крытычнай кропкі, прарваўшыся вонкі ў бальшавізме і нямецкім фашызме. У гэтым прадбачанні Гусоўскага, у шырыні і паўнаце спасціжэння свету выявілася яго вёліч як аднаго з самых выдатных хрысціянскіх мысляроў эпохі Рэнесансу.

Антычны кампанент прысутны ў творчасці Гусоўскага ў постаці лацінскай мовы, міфалагічных і культурна-гістарычных рэаліяў, рыторыка-паэтычных сродкаў. Даследчыкі адзначаюць дакладнасць і правільнасць лацінскай мовы паэта, яе нетрывіяльнасць. Звяртае на сябе ўвагу незвычайная трапнасць і прадуманасць ўжывання асобных лексічных адзінак, іхняя адпаведнасць усёй структуры твораў. Падобна на тое, што Гусоўскі наўмысна імкнуўся да даволі памяркоўнага ўжывання фігураў і тропаў, да прастаты і яснасці паэтычнага сінтаксісу. Гэта кампенсавалася сэнсавай «нагружанасцю» марфалогіі, а таксама вялікім багаццем і гарманічнасцю на фаналагічным узроўні, інтанацыйнай выразнасцю. Асанансы і дысанансы, алітэрацыі, паўторы аднолькавых гукаў на канцы вершаў альбо ў «моцных» час тках верша, унутраныя рыфмы ў пентаметрах, устойлівы рытм галосных і зычных і парушэнне яго ў важных частках верша, паўторы групаў аднолькавых гукаў, шчыльная сувязь усіх гукавых ваганняў з пераменамі сэнсу — усё гэта стварае неперадавальную гульню, пералівы сэнсу і гуку, паліфанію і каларытнасць вершаванага выказвання. Багацце і гарманічнасць верша спалучаюцца з яго прасадычнай дакладнасцю.

М. Гусоўскі надзвычай ашчадна і асцярожна ставіцца да ўвядзення ў свае творы міфалагічных персанажаў і антычнага антуражу. Можна сказаць, што ён выкарыстоўвае іх заўсёды «па мінімуму», а ў «Песні пра зубра» ён наогул рашуча адыходзіць ад нормаў, прынятых для твораў пра паляванне, і адмаўляецца ўключаць у апавяданне Дыяну і Апалона. I такое адмаўленне набывае сэнсавызначальны характар — іх увядзенне ў тканіну паэмы знізіла б напружанасць, трагізм і жыццёвую праўду твора. Гусоўскі добра абазнаны ў антычнай літаратуры і гісторыі, але ён схільны да крытычнага ўспрымання звестак старажытных аўтараў. Такім чынам, антычнасць не з'яўляецца для творцы догмаю і недасягальным ідэалам. Яго адносіны з антычнасцю — гэта хутчэй дыялог, творчая спрэчка і спаборніцтва.

У поглядах і творчасці паэта спалучаюцца ідэі Сярэднявечча і Рэнесансу. Сярэднявечнае бачанне свету выяўляецца ў заўважным схематызме, абагульненасці паказу чалавека, чалавечых характараў, у пэўнай пасіўнасці чалавечай пазіцыі ў свеце. Сярэднявечныя рысы праглядаюцца і ў мастацкай манеры Гусоўскага: для яго твораў характэрны гістарызм — прывязка да канкрэтных падзеяў, жанравы сінкрэтызм, які добра бачны ў «Песні пра зубра», сімвалічнае асэнсаванне некаторых вобразаў, асаблівыя жанравыя і сюжэтныя прыярытэты (напрыклад, жанры жыція, пахвалы, малітвы; паказ аздараўленняў, відзенняў ды інш.). Уплыў Рэнесансу выяўляецца ў зацікаўленасці чалавечай асобаю, яе ўнутраным жыццём, у імкненні вызначыць месца чалавека ў свеце, яго стасункі з грамадствам і Богам. Але гуманізм Гусоўскага не сягае да той крайнасці, да якой прыйшлі лютэране, калі чалавек пачынае ўспрымацца як істота, супрацьпастаўленая іншым людзям і Творцу. У антрапалогіі паэта чалавек цалкам рэалізуецца і дасягае сваёй паўнаты тады, калі ён жыве ў гармоніі з Богам, дзейнічае ў Божай ласцы, любові і пакоры.

Закранаючы праблему мастацкага метаду Міколы Гусоўскага, можна адзначыць, што вызначальным у ягонай творчасці выпадае лічыць рэалізм. Але гэты рэалізм не з'яўляецца натуралістычным, а некаторыя вобразы набываюць часам характар сімва лаў, асобныя персанажы ідэалізуюцца. Стыль паэзіі Гусоўскага можна акрэсліць як вонкавую прастату ў спалучэнні з унутраным багаццем і глыбінёю. Дынамізм апавядання ў творы паядноўваецца з псіхалагічным і падзейным драматызмам. Паэт вельмі памяркоўна ўжывае стылістычныя сродкі арнаментацыі, рытарычныя прыёмы. Вобразы, створаныя ў яго паэзіі, уражваюць сваёй велічнасцю, незвычайнай сілаю. Некаторыя з іх разрастаюцца да касмічных маштабаў, а іншыя сягаюць да такіх глыбіняў часу, што сыходзяць да ўзроўню архетыпаў.

Паэтычны аналіз твораў Гусоўскага на ўсіх узроўнях іх структуры дазваляе гаварыць пра яго як аднаго з самых выдатных і самабытных майстроў слова не толькі нацыянальнага, але і сусветнага маштабу. Але гэтая творчая арыгінальнасць складвалася як дыялектычнае засваенне альбо адпрэчванне здабыткаў беларускай і сусветнай літаратур. Гуманіст быў знаёмы з найстаражытнейшымі кірылічнымі пісьмовымі помнікамі, магчыма, страчанымі пазней, з «Аповесцю мінулых гадоў», з беларускімі жыціямі святых, з летапіснымі «пахваламі» Вітаўту і інш. У сваіх творах ён цытуе антычных аўтараў альбо спасылаецца на многіх з іх, выяўляе абазнанасць у Святым Пісанні, патрыстыцы, іншай хрысціянскай літаратуры. Добра арыентуецца ён у сярэднявечным і сучасным яму заходнееўрапейскім прыгожым пісьменстве.

След, пакінуты Міколам Гусоўскім у культуры, стаўся настолькі значным, што адбіўся і на творчасці іншых пісьменнікаў. Даследчыкі знаходзяць паралелі з яго паэзіяй у творах М. Літвіна, А. Волана, П. Раізія, Г. Пельгрымоўскага, А. Рымшы ды інш. Пад уздзеяннем «Песні пра зубра» напісана паэма Яна Радвана «Радзівіліяда» (1588). Але найбольш агульнага з паэмаю Гусоўскага бачаць у эпапеі А. Міцкевіча «Пан Тадэвуш».