Гэты твОр.

Янку Купалу належыць таксама і адзін з найлепшых у славянскiм свеце вершаваных перакладаў гэтай паэмы (1921). Народны паэт шырока, але ўмела выкарыстаў мастацка-выяўленчыя сродкі вусна-паэтычнай творчасці беларускага народа, фальк лорную паэтыку, пазбегнуўшы стылізацыі пад фальклор. Яму ў цэлым удалося захаваць высокапаэтычны лад «Слова», яго вобразна-выяўленчую сістэму, язычніцкі дух твора. Вельмі арыгінальны і свабодны купалаўскі пераклад нясе моцны адбітак творчай манеры паэта, яго магутнага таленту. Зварот Янкі Купалы да твора XII ст. сведчыў не пра адыход паэта ад надзённых праблем сучаснасці, а пра яго глыбока патрыятычны, сугучны старажытнарускаму песняру роздум над гістарычным лёсам сваёй Бацькаўшчыны, якая стагоддзямі цярпела ад розных заваёўнікаў, пра яго апраўданую трывогу за будучыню роднай зямлі і свайго народа.

Кожны перакладчык як бы выпрабоўваецца «Словам», але не кожны годна вытрымлівае такую суровую праверку. Выдатна справіўся з гэтым і народны паэт Беларусі Рыгор Барадулін. Яго таленавіты пераклад паэмы на беларускую мову (1984—1985) — адзін з найлепшых. Ён дакладны і паэтычны, грунтуецца на апошніх дасягненнях гістарычнай і філалагічнай навукі пра «Слова» і вылучаецца беражлівым стаўленнем перакладчыка да тэксту твора, глыбокім пранікненнем у свет яго вобразаў, тонкім адчуваннем творчай манеры даўняга песняра і роднага слова, мастацкай дасканаласцю.

Не толькі перакладчык, але і яго роднае слова выпрабоўваецца «Словам». Дзякуючы перакладам Янкі Купалы і Рыгора Барадуліна, якія ўзбагацілі беларускую культуру, такое выпрабаванне паспяхова вытрымала і беларуская мова. У яе багатых скарбніцах знайшліся такія самабытныя, першародныя словы, якія найбольш адэкватна і арганічна змаглі перадаць і данесці да нас ад-ценні думкі і мастацкія вобразы старажытнага паэта.

«Паэма пра Ігара заўсёды будзе народнай і актуальнай», — казаў наш славуты зямляк Адам Міцкевіч. Бо заўсёды народным будзе заклік паэта да згоды і міру паміж людзьмі. Бо заўсёды актуальнымі будуць высокія гуманістычныя ідэалы, ідэі служэння Роднай зямлі і Чалавеку, з вялікаю мастацкаю сілаю выяўленыя ў гэтым «залатым слове» Старажытнай Русі. Яно належыць не толькі ўкраінскаму, беларускаму і расійскаму народам, але і ўсяму чалавецтву.

Позняе Сярэднявечча

Станаўленне даўняй беларускай літаратуры адбывалася ў культурна-гістарычных умовах, істотна адрозных ад тых, у якіх зарадзілася і развівалася літаратура старажытнай Русі, або літара тура раннесярэднявечная. Першараднае значэнне ў станаўленні нацыянальнай літаратуры мела фарміраванне беларускай народнасці, якое атрымлівае вызначальную ролю ва ўсіх сферах грамадска-палітычнага і культурнага быцця краю, пачынаючы з XIII ст., і ў асноўным завяршаецца ў XV—XVI стст.

Пераход ад ранняга да позняга Сярэднявечча фактычна супадаў з этапам «літаратурнай кансервацыі» — працяглым крызісным часам, калі літаратурны працэс прыняў пераважную форму захоўвання традыцый ранейшага перыяду. Гэты прамежкавы этап гісторыі пісьменства на беларускіх землях быў небагатым на літаратурныя творы і зацягнуўся болей, чым на паўтары стагоддзі не толькі пад уплывам маласпрыяльных знешне- і ўнутрыпалітычных абставін, але і ў выніку маштабных дэмаграфічных зрухаў XIII ст., запаволенасці станаўлення самой беларускай народнасці, складанасцяў яе гістарычнага шляху. Для кожнай з народнасцяў, беларускай і літоўскай, што тады фарміраваліся і ўступалі ў тыя або іншыя ўзаемадачыненні, працэсы феадальнай цэнтралізацыі і этнапалітычнай кансалідацыі мелі рознае значэнне і адкрывалі неаднолькавыя гістарычныя перспектывы.

Нацыянальныя мовы літоўцаў, беларусаў, украінцаў, іх этнапсіхалагічны склад, ментальнасць, тэрыторыі і ўнутраныя эканамічныя сувязі, гістарычныя традыцыі і этнаграфічныя асаблівасці, як і ўсе іншыя вызначальныя рысы, знаходзіліся яшчэ ў стане фарміравання. Прычым этнагенез беларусаў адбываўся ва ўмовах, калі асобная (як, напрыклад, у палякаў) дзяржаўнасць адсутнічала і агульнага нацыянальна-патрыятычнага пачуцця ў жыхароў верхняга Панямоння, Палесся, Падзвіння і верхняга Падняпроўя таксама яшчэ не існавала. Вось чаму даўняя беларуская літаратура характарызуецца няпэўнасцю «геаграфічных межаў»: яна развівалася на абшарах ад Смаленска да Падляшша і ад паўночнай Чарнігаўшчыны і Валыні да Вільні і Невеля, увасабляючы ўсю разнастайнасць кірункаў, па якіх ішоў гістарычны працэс. Царква, доўгі час амаль пазбаўленая дзяржаўнай апекі, аўтарытэтнага візантыйскага кіраўніцтва, падзеленая паміж то варагуючымі, то саюзніцкімі княствамі, перыядычна драбілася на асобныя «партыі» з неаднолькавымі мэтамі і нават веравызнаўчымі арыенцірамі. Створаная ў гэтых умовах царкоўная кніжнасць была няздольнай у аднолькавай ступені несці ўсім народнасцям і сацыяльным слаям хрысціянскія запаветы і нярэдка станавілася на службу тым або іншым палітычным групоўкам і суседнім дзяржавам. У ідэйных, моўных, мастацка-эстэтычных адносінах літаратура другой паловы XIII—XV ст. значна меней маналітная, чым раннесярэднявечнае пісьменства.

Тым не менш многія агульныя рысы, якімі характарызуецца славеснасць Сярэднявечча ў цэлым, засталіся на працягу XIII— XV стст. нязменнымі. Для літаратуры былі ўласцівыя сур'ёзнасць зместу, важнасць тэм, ідэй і герояў, рэлігійна-этычная праблематыка. Аўтары ўяўлялі сябе захавальнікамі і «рэгістратарамі» сапраўды былога, а не мастакамі-творцамі. Жыццёвая і мастацкая праўда не размяжоўваліся яшчэ ў іх свядомасці. Падзеі паданняў, легенд, летапісных казанняў, цудоўныя здарэнні з умяшальніцтвам у людскія справы Боскіх або д'ябальскіх сіл, выступаючы ў якасці сродка стварэння арганічнай суцэльнасці вобразнага свету твора і вытлумачэння жыцця, мысліліся як сапраўдныя. Сярэднявечны сімвалізм заставаўся вельмі дзейсным (хаця і не адзіным) фактарам мастацкага пазнання быцця; абагульненне і тыпізацыя дасягаліся шляхам ідэалізацыі герояў і іх учынкаў або прыпадабнення падзей да апісанага ў Бібліі, хроніках, жыціях ці іншых крыніцах ранейшага часу. Своеасаблівы гістарызм, асабліва на ранніх этапах развіцця даўняй беларускай літаратуры, выяўляўся не толькі ў тым, што ў творах паведамлялася пра рэальныя падзеі і пра сапраўдных асоб, але і ў імкненні разглядаць навакольнае жыццё ў сусветна-гістарычным кантэксце сакралізаванага часу, які рухаўся ад Стварэння свету да ўцелаўлення Хрыста, да аўтарскай сучаснасці і да абвешчананага ў будучыні Апакаліпсіса.

На працягу доўгага перыяду ў літаратуры не заўважалася зменлівасць існага, не дапускалася думка пра непаўторнасць падзей або пра саму магчымасць узнікнення ў жыцці чаго-небудзь новага і тым не менш значнага для ажыццяўлення Боскай задумы выратавання чалавецтва. Аднак паколькі літаратура ўсё цясней звязвалася з рэальным жыццём, то паступова расла цікавасць да блізкіх падзей, да аўтарскай сучаснасці, асэнсаванне значнасці мясцовых здарэнняў і прыватныя тэмы пачыналі ўносіць у творы элементы стыхійнай эмацыйнасці, умацоўвалі прыватны погляд на гісторыю. У процілегласць гэтаму з неменшай, чым у раннім Сярэднявеччы, выразнасцю выявілася імкненне да выкарыстання ўстойлівых апавядальных формул, стылістычных трафарэтаў і гатовых «шаблонаў» у характарыстыках персанажаў і самім развіцці дзеяння, да этыкетнасці вобразаў (герояў, сітуацый і г. д.), якія павінны былі адпавядаць асвечаным часам нормам і ўзорам. Познесярэднявечная літаратура, прынамсі, да рубяжа XV—XVI стст., характарызуецца значна большай ступенню кансерватыўнасці, прагай да ўмоўнасці і традыцыйнасці, чым літаратура раннесярэднявечная. Таму літаратурны працэс другой паловы XIII— XV ст. адбываўся ў межах жанраў, выпрацаваных раней, і пад уз-дзеяннем тых самых сэнсаўтваральных і жанратворчых фактараў, якія вызначыліся яшчэ ў часы старажытнай Русі.

Зразумела, за больш чым двухсотгадовую гісторыю існавання, гісторыю, напоўненую барацьбой старога і новага, агульнаславянскага і нацыянальна-самабытнага, рэлігійнага і першых парасткаў свецкага, асноўныя характарыстыкі ды і само аблічча даўняй беларускай літаратуры не маглі не змяніцца, нягледзячы на ўсю запаволенасць літаратурнага руху асабліва на раннім яго этапе (да другой паловы XIV ст.). Напрыклад, літаратурны этыкет, адыгрываючы ролю ўмоўна-нарматыўнай сувязі паміж зместам, формай, грамадскай практыкай і вартаснымі арыенцірамі, ускладняецца коштам узнаўлення элементаў развітых прыдворных і воінскіх цырымоній, царкоўнай абраднасці, свецкіх жыццёвых звычаяў. Устойлівыя спалучэнні, прыёмы і формы падачы, царкоўнаславянская і старабеларуская мовы ўмела вар'іруюцца пісьменнікамі ў залежнасці ад прадмета, задач і мэтаў апавядання, асабістых уяўленняў аўтараў пра «належнае» і «неналежнае», ад канкрэтных умоў творчасці. Складаны феадальны этыкет, выкананне якога працінала штодзённае сярэднявечнае жыццё літаральна ва ўсіх яго праявах, робіцца формай і сутнасцю ідэалізацыі, выцясняючы літаратурны канон і істотна ўплываючы тым самым на характар абстрагавання. Наўмыснае імкненне бачыць у жыцці паўсюдныя і вечныя эталоны этычных нормаў, раскрытых у агульным фондзе праваслаўнага славянскага пісьменства, паступова саступае месца выяўленню этыкетных («належных») пачуццяў, не індывідуалізаваных і не аб'яднаных у характар героя, а быццам «укладзеных» у яго вобраз. Незаўважальна для саміх аўтараў і чытачоў літаратурны этыкет, увайшоўшы ў агульную сістэму феадальнага этыкету і будучы шматаспектна звязаным з прыдворным і воінскім цырыманіялам, павольна пачынае афарбоўвацца ў мясцовыя колеры, узгадняцца з уяўленнямі заказчыкаў кніг пра годнае і нягоднае, з мэтамі палітычных дзеячаў, зазнае ўплыў рыцарскіх этыкетных сістэм Захаду і прыстасоўваецца да надзённых задач грамадства і патрэб дзяржавабудавання.

Этыкетныя формы ў грамадскім быцці склаліся ў асноўных рысах яшчэ ў раннім Сярэднявеччы на аснове ўзаемадзеяння рэлігійных, побытавых, воінскіх абрадаў, як мясцовых, так і запазычаных з Візантыі. У XIII ст. першапачатковы, пераважна сак ральны сэнс усяго, што выклікала да жыцця формы этыкетных паводзін, пачаў хутка страчвацца, і неўзабаве літаратурны этыкет ператварыўся ў сродак эстэтызацыі феадальнага быцця. Этыкет нібы вылучыўся з сукупнасці культурных адносін, атрымаўшы адмыслова літаратурнае значэнне.

Акрамя фарміравання народнасці ўплывовым чыннікам станаўлення даўняй беларускай літаратуры было ўтварэнне на тэрыторыях будучых Беларусі, Літвы і Украіны новай феадальнай дзяржавы.

Яшчэ ў другой палове XII ст. у Прынёманскім краі ўзнікла васальнае Літоўскае княства. Фарміраванне дзяржаўнасці ў літоўцаў было выклікана ўнутранымі прычынамі развіцця гэтай народнасці, разлажэннем першабытнага ладу і пачаткам феадалізацыі. Амаль гэтаксама, як Рурыкавічы на поўдні завязвалі саюзніцкія адносіны з полаўцамі, князі Рагвалодавічы то канфліктавалі, то супрацоўнічалі з балтамі. Так, у XII ст. ад рук літоўцаў загінуў Ізяслаў Васількавіч, а Валадар Глебавіч Гарадокскі выкарыстоўваў літву ў барацьбе з полацкім князем Рагвалодам Барысавічам; Усевалад з Герсіке — у вайне з крыжакамі; разам з літвой палачане хадзілі на Ноўгарад; у 1216 г. войска полацкага князя Уладзіміра напалову складалася з літоўцаў і г. д. У Панямонні славяна-балцкія кантакты былі трывалымі і мелі пераважна мірны характар.

Аслабленне дынастыі Рагвалодавічаў, заснаванне ў 1237 г. Лівонскага ордэна і адкрытая экспансія крыжакоў, пагроза мангола-татарскай навалы, якую не маглі спыніць на поўдні і ўсходзе і якая ў 1240—1242 гг. стала рэальнай і для старабеларускіх земляў, вымусіла мясцовае славянскае баярства пайсці на хаўрус з літоўскай ваенна-феадальнай арыстакратыяй. Яшчэ ў 1238 г. у Новым Гарадку правіў князь Ізяслаў, а ў 40-х гадах XIII ст. у Наваградскім княстве ўгрунтаваўся кунігас Міндоўг. Літоўскае княства, што ўклалася на месцы былога Гарадокскага (Наваградскага, або Новагародскага), улучыла ў свой склад Гродна і Ваўкавыск, а таксама землі па верхнім цячэнні Віліі. Ужо пры Міндоўгу (каля 1248—1263) дзяржава атрымала назву Вялікае княства Літоўскае. Яго тэрыторыя, супадаючы з зонай найбольш даўніх славяна-балцкіх кантактаў, была заселена змешаным або часткова «аславяненым» літоўскім насельніцтвам. Саюз гарадоў Панямоння з ваяўнічымі літоўцамі парушыў раўнавагу ў краі і даў перавагу ў сілах над саслабелымі суседзямі. 3 самага пачатку энергія дзяржавабудавання зыходзіла не ад кожнага з этнасаў паасобку, а з іх узаемадзеяння. Амаль што адразу Міндоўг уключыў у склад свайго княства Аўкштацію, уступіўшы ў 1248 г. у канфлікт з іншымі літоўскімі кунігасамі. На поўдні яго інтарэсы прыйшлі ў супярэчнасць з інтарэсамі галіцка-валынскіх князёў. Прасоўванне на поўнач і поўдзень спынілася, але землі беларуска-літоўскага Панямоння сталі двухчасткавым ядром створанай дзяржавы.

Новая субэтнічная супольнасць — ліцьвіны — узнікала на аснове змяшання нашчадкаў крывічоў, дрыгавічоў, аўкштайтаў, яцвягаў і прадстаўнікоў іншых этнасаў, якія знаходзілі прытулак у Панямонні і асіміляваліся ў славяна-балцкім асяроддзі. У ходзе міграцыі ўзнікалі новыя гарады і ўмацоўваліся старыя. Асаблівы росквіт перажыла сталіца Княства — Наваградак. Цэнтр горада складаўся з васьмі буйных вуліц, дзе былі двухпавярховыя мураваныя будынкі са шклянымі вокнамі, храмы мелі багатыя фрэскавыя роспісы; наваградскія купцы гандлявалі з Заходняй Еўропай і Візантыяй. На гары ўзвышаўся шматвежавы замак, што значна пераўзыходзіў усе ваенныя ўмацаванні ў рэгіёне. З'явіліся ўзоры новага ўзбраення, прадметаў раскошы і хатняга абыходу і г. д. Другім па значэнні цэнтрам стала Гародня. Па людскіх рэсурсах і культурна-эканамічным патэнцыяле панямонская частка ВКЛ значна пераўзыходзіла этнічную Літву, а таксама сумежныя землі былой старажытнай Русі, за выключэннем Галіцка-Валынскага княства.

Паскоранага ўмацавання дзяржавы і кансалідацыі насельніцтва вымагала атмасфера трывалай ваеннай пагрозы з боку крыжакоў і татараў. Адносіны з Галіцка-Валынскім княствам працяглы перыяд нагадвалі звычайнае раннефеадальнае суперніцтва, калі ваенныя канфлікты і нават жорсткія войны межаваліся з крохкімі саюзамі, дынастычнымі шлюбамі, адносінамі сюзерэнітэту — васалітэту і інш. Міндоўг заклікаў рускіх князёў на дапамогу ў барацьбе з іншымі літоўскімі кунігасамі, між тым як галіцка-валынскія князі часта нападалі на ВКЛ, часам нават захаплялі Наваградак (1258), а вялікія літоўскія князі, у сваю чаргу, нападалі на Валынь. Так працягвалася да таго часу, пакуль Галіцка-Валынскае княства, якое так і не развілося ў паўнацэнную познесярэднявечную дзяржаву, не знясілела ў барацьбе з татарамi і не заняпала.

Распачатая Міндоўгам палітыка па ўтварэнні і ўмацаванні новай дзяржавы, дзеля паспяховага ажыццяўлення чаго ён выка рыстоўваў самыя розныя сродкі, у тым ліку хрышчэнне і каранаванне, была прадоўжана Войшалкам (1254—1268) і Трайдзенем (1270—1282). Вельмі паспяховымі былі дзеянні Віценя (каля 1295—1316), пры якім да ВКЛ было канчаткова далучана Полацкае княства (1307) і цалкам адноўлены межы, дасягнутыя Міндоўгам у 1260 г. Менавіта Віцень пачаў сістэматычна выкарыстоўваць герб з выявай вершніка ў якасці агульнадзяржаўнага сімвалу (Пагоня) і спрыяў развіццю феадальна-рыцарскай атрыбутыкі, што сумяшчала мясцовыя сімвалы і знакі з заходнееўрапейскай традыцыяй. Аб'яднанне беларускіх земляў працягвалася пры Гедзіміне (1316—1341), калі ў склад дзяржавы былі ўключаны Віцебшчына, Берасцейшчына, Меншчына, Тураўшчына і Піншчына, а таксама частка Валыні і Падляшша. У адрозненне ад земляў гістарычнага ядра ВКЛ, якія здаўна называліся «Літвою», гэтыя тэрыторыі захавалі агульнае найменне «Русь», таму дзяржава пачала называцца Вялікім княствам Літоўскім і Рускім, а сам Гедзімін тытулаваўся вялікім князем Літвы і Русі.

Трэба мець на ўвазе, што вялікія літоўскія князі не мелі на мэце стварыць ВКЛ як дзяржаву славянскую, літоўскую або спецыфічна шматнацыянальную. Супадаючы ў сваёй аснове з напрамкам этнапалітычнай кансалідацыі і літоўцаў і беларусаў, цэнтралізатарская палітыка вялікіх князёў пры ўсёй яе перспектыўнасці і гнуткасці мела характар раннефеадальнай экспансіі і матывавалася агульнымі ваенна-палітычнымі і эканамічнымі інтарэсамі, якія нярэдка ўступалі ў супярэчнасць з мясцовымі інтарэсамі і традыцыямі. Каб зменшыць уплыў ліцьвінскага патрыцыяту, Гедзімін перанёс велікакняскую рэзідэнцыю ў Вільню, што стала новай сталіцай. Гэта дазволіла на нейкі час сканцэнтраваць уладу і закласці дынастыю Гедзімінавічаў.

Зменшыўшы вастрыню знешняй пагрозы і маючы ўжо дастаткова сіл, каб весці паспяховую дзейнасць на захадзе і на ўсходзе, наступнікі Гедзіміна Альгерд (каля 1296—1377; з 1345 — вялікі князь) і Кейстут падзялілі тэрыторыю Княства. Разам з асноўнай часткай славянскіх земляў Альгерду дасталася і вярхоўная ўлада, што сведчыць аб вядучай ролі ўсходнеславянскага этнічнага элемента ў жыцці ВКЛ. Славянскага і змешанага насельніцтва стала значна болей за балцкае, этнічна літоўская тэрыторыя займала ў 70-х гадах XIV ст. толькі крыху болей за адну дзесятую частку ўсіх земляў, уласналітоўская знаць паслядоўна «аславяньвалася». Альгерд вёў палітыку, накіраваную на культурнаэтнічнае аб'яднанне беларускіх земляў. Ён наладзіў плённыя сувязі з праваслаўным духавенствам, ахрысціў усіх сваіх дзяцей

(якія ўспрымаліся ўсюды як «рускія князі літоўскага роду»), надаў старабеларускай мове статус дзяржаўнай; шырока ўдзельнічаў у велікарускіх справах і г. д.

Цэнтралізатарскую палітыку на ўсходнеславянскіх землях працягваў яго пляменнік Вітаўт (1350—1430, княжыў з 1392). У 1390 г. ён выдаў сваю дачку Соф'ю замуж за вялікага маскоўскага князя Васіля Дзмітрыевіча і дамогся вялікага княжання пры ўмове саюзу з Польшчай, што дазволіла прадаўжаць палітыку аб'яднання земляў на ўсходзе, ажыццяўленне так званай агульнарускай праграмы. Нягледзячы на ўсе цяжкасці і перашкоды, ВКЛ пры Вітаўце дасягнула апагея сваёй магутнасці і ўплывовасці, сам князь пад канец свайго жыцця фактычна стаў палітычным лідэрам ва ўсёй Усходняй Еўропе, а межы дзяржавы распасціраліся «ад мора да мора». Вітаўт дамогся, нарэшце, стварэння і прызнання незалежнай ад Масквы праваслаўнай Літоўска-Наваградскай мітраполіі, умешваўся ў справы Залатой Арды і Крыма, у цэлым паспяхова праводзіў наступальную палітыку супраць Тэўтонскага і Лівонскага ордэнаў. Імкнучыся кансалідаваць старабеларускія землі, Вітаўт скасаваў самастойнасць шэрагу асобных аўтаномій (у тым ліку Полацкага і Віцебскага княстваў), што садзейнічала пашырэнню этнасацыяльных сувязяў паміж рознымі часткамі краіны, паскарэнню ўнутрыэтнічнай кансалідацыі і фарміраванню агульнабеларускай этнічнай тэрыторыі.

Рост ваенна-палітычнай магутнасці і міжнароднага аўтарытэту ВКЛ, Вялікая вайна 1409—1411 гг. і іншыя падзеі абудзілі грамадска-палітычную актыўнасць, вывелі са стану «кансервацыі» гістарычную і багаслоўскую думку, садзейнічалі крышталізацыі беларускага этнасу і далейшаму ўмацаванню феадальных адносін. Не страціўшы ўмоў для культурных узаемаадносін з усходняй Руссю, літоўска-беларускае грамадства атрымала магчымасць для трывалых сувязяў з Польшчай, для знаёмства з набыткамі лацінамоўнага каталіцкага пісьменства, з багатай і вытанчанай культурай Заходняй Еўропы, краіны якой уступалі ў перыяд Рэнесансу.

Пры Казіміры Ягелончыку (1440—1492) паспяхова працягвалася феадалізацыя ўсіх сфер жыцця даўняй Беларусі, прадстаўнікі пануючага саслоўя атрымалі дадатковыя прывілеі. Склаўся спецыфічны ваенна-служылы слой — баяры-шляхта, роля якога ў гаспадарчым і палітычным жыцці краіны паступова ўзрастала. Канчаткова аформіліся і іншыя сацыяльныя групы: сялянства, мяшчанства, купецтва і інш., усталявалася складаная сістэма іерархічных адносін як паміж рознымі слаямі, так і ўнутры кож най з сацыяльных груп. Сфарміравалася адносна стабільная сістэма дзяржаўнага кіравання, значную ролю ў якой адыгрываў не толькі вялікі князь, але і сойм як прадстаўнічы орган шляхты. Былі вызначаны абавязкі вышэйшых дзяржаўных чыноўнікаў: канцлера, ваявод, маршалкаў (земскага і дворнага), кашталяна, гетманаў, на пасады якіх прызначаў князь. Склалася цэнтралізаваная сістэма тэрытарыяльнага кіравання і адміністрацыйнага падзелу краіны, вайсковай арганізацыі і суда, дзякуючы чаму пераадольваліся рэшткі феадальнай раздробленасці. Ад самага заснавання і да канца сярэднявечнай эпохі ў Вялікім княстве Літоўскім адбываўся сінтэз балта-славянскіх і цэнтральнаеўрапейскіх грамадскіх інстытутаў і аб'яднанне феадальных эліт. Усё ў меншай ступені жыццё ў сярэднявечнай Беларусі залежала ад знешнепалітычных абставін і выпадковасцяў, усё болей і болей выразна выяўляліся ў ім агульнаеўрапейскія заканамернасці гістарычнага развіцця.

Пашырэнне тэрыторыі і ўмацаванне ВКЛ як дзяржавы сутыкнуліся з ваенна-палітычнымі інтарэсамі ўзмацнеўшага Маскоўскага княства, якое пачало прэтэндаваць на ўсе землі колішняй старажытнай Русі. За час панавання Аляксандра і яго малодшага брата Жыгімонта I (1506—1548) адбыўся шэраг войнаў, у ходзе якіх усходнія межы ВКЛ заставаліся няўстойлівымі. Паколькі праваслаўная царква актыўна падтрымлівала вялікіх князёў маскоўскіх, а ВКЛ завязала саюзніцкія адносіны з Польшчай, і ў краіне пачаў пашырацца каталіцызм, «культурная мяжа», што раней падзяляла заходнееўрапейскую і славяна-візантыйскую культурныя зоны, пачала паступова адсоўвацца на ўсход. Сярэднявечная Беларусь павольна асімілявала здабыткі еўрапейскай культуры і засвойвала асновы заходняй адукаванасці, ладу жыцця і думкі.

Паспяховае развіццё шматбаковых сацыяльна-эканамічных сувязяў паміж рознымі землямі даўняй Беларусі, а таксама паміж ВКЛ і краінамі Заходняй Еўропы спрыяла фарміраванню новых і пераўвасабленню старых культурных з'яў, атрыманню імі такіх адмысловых якасцяў і адметных рысаў, якія паступова станавіліся агульнабеларускімі. Калі тыя або іншыя этнаграфічныя адрозненні паміж славянскім насельніцтвам Усходняй Еўропы існавалі спрадвеку, то ўзнікненне ў выніку разнастайных кантактаў этнічнай самасвядомасці пачало надаваць мясцовым асаблівасцям характар этнічных прыкмет, што не было б магчымым без агульных для даўнебеларускага насельніцтва эканамічных, дзяржаўна-прававых і іншых умоў. Хоць даўнія працэсы глабаль нага разгалінавання славянства і яго далейшай дыферэнцыяцыі працягваліся, як працягвалася да XIX ст. і балта-славянская інтэграцыя ў рэгіёне, з XV ст. ужо не гэтым прадвызначалася гістарычнае аблічча культурна-гістарычнай сітуацыі ў краі. Вядучую ролю пачалі адыгрываць унутрыэтнічныя кантакты і паміж славянскімі субэтнічнымі групамі, з аднаго боку, і паміж балцкімі — з другога. ВКЛ, па-першае, не ўяўляла з сябе адзінай культурнагістарычнай зоны, падобнай да колішняй старажытнай Русі. Нельга наўпрост атаясамляць усё Княства і яго культуру з Беларуссю, а ліцьвінаў з беларусамі. Па-другое, далёка не ўсё створанае або перапісанае ў Беларусі XV — пачатку XVI ст. можна лічыць уласнабеларускім. Напрыклад, «Летапіс Аўрамкі», што бьгў перапісаны ў 1495 г. у Смаленску (і ў адной з пазнейшых рэдакцый уключаў «Летапіс вялікіх князёў літоўскіх»), выкарыстоўваўся і пашыраўся ў ВКЛ, сведчыць пра культурныя сувязі паміж беларускімі і наўгародскімі землямі ў тую эпоху, пра цікавасць тагачасных беларускіх чытачоў да гісторыі суседніх краін і г. д., але застаецца тым не менш помнікам рускай літаратуры.

Зона трывалых балта-славянскіх кантактаў, якая сталася ядром ВКЛ, была невялікай. Сіл новаўтворанай тут субэтнічнай групоўкі хапала дзеля стварэння, абароны і ўмацавання незалежнай дзяржавы, але іх не было дастаткова, каб цалкам асіміляваць іншыя субэтнічныя супольнасці (або іх рэшткі) як на захадзе і паўночным захадзе, так і на ўсходзе. Выступіўшы на нейкі час моцным фактарам аб'яднання і беларусаў і літоўцаў, ліцьвіны паступова «растварыліся» на ўсходзе сярод русінаў (або «руськых»). I калі ў храналагічных рамках позняга Сярэднявечча субэтнічныя грані паміж ліцьвінамі і русінамі існавалі, то напрыканцы эпохі Адраджэння адбылася іх поўная інтэграцыя, што засведчыў Статут ВКЛ 1588 г. Даўнебеларуская культурнаэтнічная супольнасць утваралася ў асноўным, у XV—XVI стст., шляхам сінтэзу субэтнасаў паўночных, паўночна-ўсходніх (Падзвінне), усходніх (верхняе Падняпроўе) земляў, што былі заселены славянамі і часам называліся Белай Руссю, земляў Паўночнага Палесся, а таксама некаторых балцкіх этнічных груп пры вядучай ролі панямонскіх ліцьвінаў. У гэты самы перыяд з'явілася і найменне «беларусцы», ужытае ў дачыненні да жыхароў сумежных з Расіяй частак ВКЛ, хоць насельнікаў гэтай дзяржавы Княства доўгі час называлі пераважна «ліцьвінамі», што, аднак, часта вызначала дзяржаўную, а не этнічную прыналежнасць.

Асаблівасці дзяржавабудавання і этнагенезу ў ВКЛ, фарміра-ванне сацыяльнай структуры грамадства істотнейшым чынам адрозніваліся ад аналагічных працэсаў у большасці краін Еўро-пы. Стварэнне агульнай дзяржавы не прывяло да этнічнай і рэ-лігійнай нівеліроўкі яе насельніцтва. Утвораная ў ВКЛ грамад-ская структура пэўны час дазваляла язычнікам мірна ўжывацца з праваслаўнымі, мусульманам з католікамі; балтам са славяна­мi а вялікакняскай вярхушцы — з традыцыямі вечавога са-макіравання. I ў эканамічных, і ў ваенных, і ў палітычных, і ў культурных адносінах ВКЛ было моцным не нівеліруючым гвал-тоўна створаным адзінствам, калі мясцовыя рысы жыцця «пера-малываліся» магутнымі жорнамі цэнтралізацыі, а кансалідацыяй розных сіл і розных супольнасцяў у вырашэнні асноўных задач, што стаялі перад тагачасным грамадствам у цэлым. Кожная з этнасацыяльных груповак, народнасцяў, канфесій або іншых грамадскіх суполак прыўносіла ў агульную справу свае здатнас-ці, традыцыі і асаблівасці. Быццам само грамадства пазасвядома адчувала неабходнасць захавання этнакультурнай размаітасці, што рабіла яго больш гнуткім і дынамічным. Тым самым у краі-не былі створаны ўмовы для станаўлення і паўнацэннага развіц-ця цэлага шэрагу нацыянальных культур — факт унікальны не толькі ў гісторыі Еўропы, але і ў гісторыі свету. Напрыклад, пры-няцце старабеларускай мовы ў якасці дзяржаўнай не замінала ні развіццю літоўскай мовы ў рэгіёнах, заселеных балтамі, ні ста-наўленню ўкраінскай мовы, ні захаванню царкоўнаславянскага пісьменства ў самой Беларусі. Але разам з тым толькі працяглы перыяд існавання ліцьвінаў і іншых субэтнасаў у агульнай палі-тычнай, эканамічнай і культурнай прасторы ВКЛ прадвызначыў магчымасць іх паступовага зліцця ў народнасці з адметнымі мо-вамі, этнапсіхалагічным складам, духоўнай і матэрыяльнай куль-турай. Натуральна, што жыццё ў Княстве было больш адкрытым і вольным, чым у краінах Захаду і Усходу, і гэтая распрыгонена-сць стала важным чыннікам фарміравання талерантнасці, якую можна лічыць больш важнай для фарміравання культуры, чым рэлігійная прыналежнасць ліцьвінаў або русінаў.

Увасабляючы супярэчлівыя рысы і тэндэнцыі, уласцівыя ду-хоўным пошукам часу, культура сярэднявечнай Беларусі была вельмі шматграннай: містыцызм спалучаўся з рацыяналістыч-нымі павевамі, эсхаталагічныя чаканні «апошняга года» не замі-налі цвярозым палітычным разлікам дзяржаўнага ўладкавання; моцныя пачуцці, яркія фарбы, золата і раскоша ў строях і ўзбра-енні феадалаў, прага да стракатасці і напышлівасці раптоўна пе­раходзілі ў паглыбленную сузіральнасць і аскетыку. Мастацтва ў цэлым складаецца ва ўзаемапранікненні і адштурхоўванні процілеглых па вытоках, змесце і накіраванасці ідэйна-эстэтычных пачаткаў.

Немалаважнае значэнне ў культурным развіцці адыгрывала фарміраванне старабеларускай мовы, якое адбывалася адначасова са станаўленнем літаратуры. Яшчэ раней за перыяд утварэння беларуска-літоўскай дзяржаўнасці на глебе «агульнаславянскай пра-мовы» ў асноўных рысах склалася фанетычная сістэма народнай мовы і замацаваліся яе асноўныя марфалагічныя асаблівасці. Гэта дазволіла старабеларускай мове ў XIV—XV стст. развівацца самастойна, узбагачаючыся і коштам унутраных рэзерваў, і ў выніку кантактаў з балцкімі, стараславянскай, польскай і ўкраінскай мовамі. Несумненна, паспяховае развіццё беларускай мовы было звязана з наданнем ёй статуса дзяржаўнай у ВКЛ: на старабеларускай складаліся дзяржаўныя дакументы, прыватныя пасланні і граматы, яна служыла сродкам міжнацыянальных зносін у Княстве і г. д. Але ў XIV ст. яшчэ адсутнічаў адзіны арыенцір, якім маглі б карыстацца даўнебеларускія пісьменнікі і справаводцы. У цэлым мова кніжнасці прадстаўлена рознымі плынямі, кожная з якіх знаходзілася ў розных адносінах да матэрыялу, што давалі жывая народная гаворка, пісьмовыя помнікі Полаччыны, царкоўнаславянская і польская мовы. У значнай ступені моўна-стылістычная спецыфіка літаратурных твораў XV ст. залежыць ад прадмета і задач апавядання, яго жанравай прыналежнасці і г. д. Таму мова познесярэднявечных пісьмовых помнікаў уяўляе з сябе сукупнасць стылёвых варыянтаў ад амаль чыстай стараславянскай да народнай беларускай мовы.

Найбольш плённым было збліжэнне мовы кніжнасці з жывой народнай гаворкай, што рыхтавала глебу да фарміравання адзінай беларускай літаратурнай мовы, якая, знаходзячыся яшчэ ў працэсе станаўлення, у паасобных сферах царкоўнага і свецкага жыцця ўжо пачынала паспяхова замяняць царкоўнаславянскую і ўсё паўней выкарыстоўвалася ў справаводстве ВКЛ. Колькасць спецыфічна беларускіх элементаў узрасла ў такой ступені, што іх ужыванне атрымала сістэмны характар, прычым самым пашыраным і разам з тым унармаваным выступае афіцыйна-дзелавы стыль пісьменства, з боку лексікі і граматыкі блізкі да тагачаснай народнай мовы, але і адрозны ад яе ў выніку ўскладненасці і ўпарадкаванасці. Такім чынам, калі ў XIII—XIV стст. адбыва-ецца паспяховае пашырэнне старабеларускай мовы, то ў XV ст. — яе ўнармаванне, замацаванне ў кніжнасці ВКЛ. К пачатку XVI ст.

старабеларуская мова аформілася як цэласная самастойная сістэма з шырокімі грамадскімі, эстэтычнымі і этнасацыяльнымі функцыямі.

Этапы развіцця мовы самым цесным чынам звязаны з пашырэннем жанравых межаў справавога пісьменства, з яго ўдасканаленнем і «алітаратурваннем». Так, у першай палове XV ст. на старабеларускую мову з лацінскай быў перакладзены Вісліцкі статут 1347 г., у 1468 г. з'явіўся «Судзебнік» Казіміра, і нарэшце Першы Статут ВКЛ (1529) падсумоўваў дасягненні папярэдніх заканадаўчых актаў і кодэксаў. Акрамя рознага роду грамат (угодчых, гандлёвых, завяшчальных, дарчых і інш.) у XV ст. у практыку грамадскага жыцця ўваходзяць прывілеі, земскія і актавыя кнігі, што сталі асновай «Літоўскай метрыкі». У пачатку XVI ст. з'явіліся і самі першыя кнігі Метрыкі («Кніга Маршалкаўскага суда 1510—1517 гг.», «Кніга Віцебскага замкавага суда 1533—1540 гг.» і інш.). Варта адзначыць, што афіцыйна-дзелавы стыль справавога пісьменства яшчэ не «зацвярдзеў» у спецыфічных выразах, формулах, зваротах і г. д. Імкнучыся абагульніць частыя з'явы жыцця і людскіх стасункаў, старабеларускія заканадаўцы нярэдка звярталіся да вобразных сродкаў і выкарыстоўвалі вельмі спецыфічны прыём «мадэлявання» жыццёвых сітуацый. Утвораныя вобразы — свайго роду «злепкі» з натуры, часам вельмі канкрэтныя і жывыя, але часцей абстрагаваныя. Вядома, вобразная падача матэрыялу не была ўсвядомленай і не мела сістэмнага характару. 3 большай ці меншай ступенню выразнасці яна выявілася ў «Грамаце полацкага епіскапа Якава рыжскаму біскупу» (1309), пасланнях Гедзіміна 1323—1338 гг., граматах князя Вітаўта і інш. Багаты гістарычны і моўны матэрыял змешчаны ў следча-судовых дакументах эпохі і прывілеях гарадам на атрыманне Магдэбургскага права (Граматы Полацку, Менску і інш.).

Рэальнае жыццё познесярэднявечнага грамадства, міжасабовыя адносіны людзей, іх штодзённыя клопаты і памкненні непрадузята адлюстроўваліся ў справавым пісьменстве са значна большай адкрытасцю, чым у літаратуры, якая «прыхарошвала» рэчаіснасць, надаючы ёй цырыманіяльныя формы. Асаблівым багаццем вызначаюцца запісы па маёмасных і крымінальных справах і судовыя дакументы, якія ўтрымліваюць настолькі яркія замалёўкі рэальнага побыту тагачасных беларусаў, што амаль дасягаюць па сваёй вобразнай выразнасці ўзроўню твораў эпох Адраджэння і барока. Вядома, на справавое пісьменства ўплывал! выяўленчыя прыёмы, што склаліся яшчэ ў раннім Сярэднявеччы і перахоўваліся ў разнастайнай дакументацыі і летапісах, але і справавое пісьменства ўплывала на літаратуру. Напрыклад, «Хаджэнне архімандрыта Графенія» пачынаецца з «дарожніка», які змяшчае паказанне адлегласцяў паміж населенымі пунктамі і ўстаўлены ў тэкст твора. У «Хаджэнні іераманаха Варсанофія ў Егіпет, на Сінай і ў Палесціну» 1461—1462 гг. ажыццёўлена спроба свайго роду «інжынернага» апісання змайстраванага ў Сінайскім манастыры вадаправода. Па змесце блізкімі да справаводства могуць быць некаторыя летапісныя артыкулы, велікакняскія радаводы, пасланні і іншыя пісьмовыя помнікі. Некаторыя дакументы эпохі змяшчаюць разважанні аб значэнні адукацыі і пісьменства, асобныя сацыялагічныя, філасофскія і прававыя эцюды. Вылучаецца ўступ да «Прывілея Полацку на Магдэбургскае права 1498 г.», дзе падаецца разважанне пра ролю асветы і літаратуры дзеля «посполитого доброго розмноженя».

Разам з тым на працэс фарміравання старабеларускай мовы і развіццё справавога пісьменства на ёй уплывала і царкоўнаславянская мова, і помнікі справаводства старажытнай Русі, напісаныя на старажытнарускай мове (у граматах нярэдка сустракаюцца адпаведныя выразы, алюзіі і цытаты з Бібліі), а з іншага боку, старабеларуская мова з XV ст. актыўна «ўкліньваецца» ў набажэнскую сферу, прыводзячы да беларусізацыі царкоўнаславянскай. У выніку сэнсавай складанасці кананічных і святаайцоўскіх тэкстаў, напісаных на лаціне або па-старагрэчаску, перад беларускімі кніжнікамі XV ст., якія перакладалі або выпраўлялі ранейшыя пераклады, стаяла адказная задача адэкватнага ўзнаўлення зместу іншамоўных твораў. Гэтая праца працягвалася больш стагоддзя і паслужыла ўзбагачэнню слоўнага складу беларускай мовы, развіццю яе сінтаксічных, стылістычных і рытарычных сродкаў, выпрацоўцы своеасаблівай багаслоўскай і філасофскай тэрміналогіі, неабходных у царкоўна-палемічным пісьменстве і красамоўстве наступных часоў.

Вельмі значная частка літаратуры позняга Сярэднявечча заставалася царкоўнай па змесце і набажэнскай па прызначэнні. Аднак сфера выкарыстання царкоўнаславянскай мовы паступова звузілася і напрыканцы эпохі ахоплівала пераважна праваслаўную кніжнасць, складзеную раней, але перапісаную або адрэдагаваную ў XV—XVI стст. Нярэдка ў ходзе перапрацоўкі змяняўся не толькі змест, але дэмакратызоўвалася і мова твораў. Таму акрамя змяншэння ролі царкоўнаславянскай у пісьменстве наогул адбывалася яе ўнутранае разбурэнне шляхам замацавання ў тэкстах беларускай лексікі, правапісу і граматыкі. Найбольш характэрнымі прыкладамі гэтага выступаюць старабеларускія пера клады Псалтыра, Чэцціх-Міней, Наваградскага пролагу 1512 г. Так, у другой палове XV ст. у выніку свядомай апрацоўкі старажытнаславянскіх твораў і змены ў іх мове архаічных рысаў адпаведнымі старабеларускімі сродкамі склаўся беларускі тып (варыянт) царкоўнаславянскай мовы, якая выкарыстоўвалася ў кніжнасці ВКЛ да XVIII ст.

Паралельна з гэтымі тэндэнцыямі ў XIV—XV стст. выяўляліся спробы архаізацыі, адраджэння ў беларускім пісьменстве «чыстай» кірыла-мяфодзіеўскай мовы. Яшчэ ў XIII ст. у справаводстве з'явіліся арыгінальныя тэксты і на лацінскай мове (граматы Міндоўга), а ў XV ст. побач з беларускай і царкоўнаславянскай мовамі ўсё больш значную ролю пачалі адыгрываць польская і лацінская мовы. Для позняга Сярэднявечча найбольш характэрным было вызваленне літаратуры ад састарэлых або малазразумелых слоў і ўзбагачэнне старабеларускай мовы шляхам выкарыстання самых розных крыніц.

Позняе Сярэднявечча з яго пераможнымі ваеннымі паходамі, барацьбой за палітычную цэнтралізацыю, унутрыдзяржаўнымі войнамі і шырокімі міжнароднымі кааліцыямі, з ростам гарадоў і развіццём феадальных адносін і адукацыі абудзіла ў Беларусі надзвычайную грамадскую актыўнасць, садзейнічала ўключэнню ў творчы працэс усё больш шырокіх грамадскіх слаёў, спрыяла абнаўленню і ўзбагачэнню мастацкага вопыту народа, выяўленню новых граняў у яго творчых магчымасцях і дасягненнях. У процівагу царкоўнай узнікае свецкая грамадская самасвядомасць і з'яўляюцца творы свецкай культуры. Разбурэнне ўнутранага ідэйна-структурнага адзінства рэлігійнай культуры ў нечым нагадвае выпрацоўку беларускага варыянта царкоўнаславянскай мовы. У храмавым дойлідстве пачынаюць сумяшчацца элементы абарончых і культавых пабудоў; у летапісах паступова змяншаецца роля правідэнцыяльных матываў, знікае сусветна-гістарычная рэтраспекцыя і развіваюцца свецкія матывы. У агульнай плыні культурнага жыцця ВКЛ з сярэдзіны XV ст. побач з царкоўнымі пачынаюць афармляцца кірункі, розныя не толькі па сваім нацыянальным характары, але і па сацыяльным змесце: свецкая рыцарская культура вярхоў, шляхецкая, гарадская і сялянская. XV — пачатак XVI ст. стаў тым важным этапам, калі не толькі з'явіліся паўнацэнныя нацыянальныя мовы, у асноўных рысах сфарміраваўся этнапсіхалагічны склад і нацыянальны характар, але і былі прадвызначаны шляхі далейшага культурнага развіцця ва ўсёй іх неадназначнасці, створаны найвялікшыя помнікі, якія складаюць залаты фонд нацыянальнага "мастацтва і годна ўваходзяць у скарбунку лепшых дасягненняў сусветнай культуры.

Патрэбы ўмацавання абароназдольнасці краіны выклікалі ўзнікненне замкавага дойлідства. У горадабудаўнічай структуры многіх беларускіх гарадоў (што заставаліся яшчэ цалкам драўлянымі) не саборная царква, а менавіта замак заняў галоўнае месца. Адны замкі фарміраваліся дзесяцігоддзямі, паступова замяняючы былыя драўляна-земляныя ўмацаванні. Так з'явіліся Наваградскі, Гарадзенскі, Віленскі замкі. Даўнія дзядзінцы Оршы, Рагачова, Мазыра, Рэчыцы ператварыліся з цягам часу ў сістэмы злучаных паміж сабой замкаў, а ў Віцебску, Магілёве, Менску, Полацку, Вільні перараслі ў агульнагарадскія цытадэлі. У архітэктурных рашэннях гэтых крэпасцяў заўважальны сінтэз мясцовых архітэктурных традыцый і дасягненняў свецкага дойлідства Захаду. Іншыя замкі — Крэўскі, Лідскі, Трокскі — нагадваюць крыжацкія крэпасці, звычайна чатырохкутныя ў плане і простыя па архітэктурных рашэннях.

Велікакняскія замкі спалучалі абарончыя, жылыя і прадстаўніча-адміністрацыйныя функцыі, падчас нападу ворагаў у іх хавалася і навакольнае насельніцтва. Па аналогіі з княскімі ўзніклі магнацкія замкі (Геранёнскі, Мірскі і інш.). Будучы перадусім функцыянальнымі збудаваннямі, замкі вылучаюцца сярод іншых мураваных будынкаў падкрэсленай архітэктурнай выразнасцю, своеасаблівым стылем, які надаецца ім вежамі розных тыпаў, магутнымі і велічнымі сценамі, пад'ёмнымі мастамі і брамамі, баявымі галерэямі і байніцамі. Адметнае мастацкае аблічча беларускіх замкаў стваралася бел-чырвонай паліхроміяй канструктыўных элементаў, у агульных формах якіх выразна заўважаецца ўплыў гатычнага стылю. Інтэр'еры ўнутраных памяшканняў аздабляліся фрэскамі, вітражамі, кафлявымі каляровымі камінамі; асаблівы каларыт надавалі ім раманскія крыжовыя, цыліндрычныя з распалубкай або гатычныя нервюрныя скляпенні зорчатага малюнка. Суровая прастата і разам з тым дасканалыя формы муроў даносяць да нашага часу асаблівы водар эпохі рыцарства і захапляюць сваёй манументальнай і таямнічай прыгажосцю.

Сярэднявечныя архітэктурныя збудаванні, што падаюцца нам сёння навек застылымі ў камені помнікамі мінуўшчыны, успрымаліся ў час іх стварэння як дынамічныя і па-свойму наватарскія. У перыяд позняга Сярэднявечча — эпохі, зарыентаванай на ўзор і традыцыю значна мацней, чым ранняе Сярэднявечча і Адраджэнне, — наватарства заключалася не ў стварэнні абсалютна новага і арыгінальнага, а ў іншым спосабе мастацкай інтэрпрэ тацыі даўняга, знаёмага. Гэта аднолькава знаходзіла ўвасабленне і ў стварэнні новых летапісных збораў, і ў ажыццяўленні перакладаў вядомых твораў, і ў «абнаўленні» тэкстаў рэдактарамі, і ў нечаканых спалучэннях культавых і свецкіх матываў і элементаў у дойлідстве. Так, у XV — пачатку XVI ст. узніклі арыгінальныя храмы абарончага тыпу — Сынковіцкая, Маламажэйкаўская, Супрасльская і іншыя цэрквы. Па сутнасці, гэта — мініяцюрныя замкі, што сумяшчаюць крыжова-купальную планавую сістэму праваслаўнага храма з цыліндрычнымі замкавымі вежамі і іншымі ўласцівымі мясцоваму абарончаму дойлідству канструктыўнымі элементамі, у якіх спалучаны функцыянальная і дэкаратыўная формы готыкі з формамі рамана-візантыйскага стылю (стральчатыя амбразуры, аркатурныя паясы, арачныя нішы, клінападобны кроквенны дах, геаметрычны арнамент і г. д.). З'яўляючыся ў першую чаргу культавымі збудаваннямі, храмы абарончага тыпу наглядна ўвасабляюць ідэю нябеснага заступніцтва (асабліва яскрава акцэнтаваную дэкорам шчыта галоўнага фасада), выратавальнай «крэпасці Божай» і разам з тым сімвалізуюць адзінства духоўнай і свецкай улад. Менш значна выяўленыя абарончыя рысы заўважаюцца таксама ў шэрагу касцёлаў: у Ішкалдзі, Уселюбе, Геранёнах.

Строгае ідэйна-мастацкае адзінства, віртуозная дэталіроўка, падпарадкаванне асобных элементаў логіцы цэлага, вертыкалізм кампазіцыі, шэраг адметных прыёмаў і архітэктурных рашэнняў дазволілі мастацтвазнаўцам вызначыць стыль беларускіх храмаў абарончага тыпу як своеасаблівую разнавіднасць готыкі. Падобна таму, як у знешнім абліччы гатычных храмаў спалучаліся культавыя і свецкія элементы, так і іх функцыі не абмяжоўваліся ў XVI ст. толькі набажэнскімі. Мураваныя касцёлы і цэрквы станавіліся месцамі правядзення соймікаў, сходак рамеснікаў і гандляроў, а ў далейшым — пастановак міракляў, багаслоўскіх дыспутаў і інш.

Развіццё культавага жывапісу (фрэскі і іканапісу) у цэлым адбывалася ў рэчьгшчы ранейшых традыцый. У XIV ст. пашырыўся іканаграфічны варыянт «Маці Божая Ерусалімская» («Віленская Адзігітрыя», шэраг ікон з Пінска, пазнейшая «Смаленская Адзігітрыя»). У XIII—XV стст. у праваслаўнай традыцыі Дзева Марыя з Ісусам пераважна выяўляліся паводле тыпу «Адзігітрыя» (у так званым смаленскім варыянце); у касцёле распаўсюдзіўся тып «Маці Боская Снежная». Паступова ўдасканальвалася тэмпернаалейная тэхніка выканання, узбагачалася каляровая палітра абразоў, выявы атрымлівалі элементы знешняй экспрэсіўнасці. Уплыў ранняй готыкі заўважаецца ў вобразах на фрэсках святых Станіслава і Уладзіміра ў Вільні. 3 іншага боку, візантыйская традыцыя манументальнага жывапісу, захаваная ў праваслаўных цэрквах, паўплывала на роспісы асобных касцёлаў у Польшчы (Сандамір, Люблін і інш.)- Каля канца XIV ст. у культавым жывапісе Беларусі з'яўляюцца выявы свецкіх людзей, выкананыя, аднак, паводле кананічных прынцыпаў (выявы Альгерда і Ульяны ў Віцебску). У пачатку XV ст. умоўныя партрэты Ягайлы (капліца Люблінскага замка) і Вітаўта (фрэскі Трокскага замка) ствараюцца ў адпаведнасці са свецкім феадальным этыкетам, і хоць статусны пачатак пераважае асабовы да XVI ст. уключна, гэтыя творы сведчаць аб зараджэнні свецкага партрэтнага мастацтва. У XV ст. пашырылася кола заказчыкаў, функцыі і жанравыя разнавіднасці партрэта (прадстаўнічыя, мемарыяльныя і інш.). З'явіліся выявы князёў Аляксандра Алелькі, Юрыя Лугвеніевіча, Міхала Барысавіча, «дыпламатычна-прадстаўнічы» (шлюбны) вялікага князя Аляксандра (1483) і інш.

Высокага ўзроўню дасягнула ў ВКЛ мастацтва кніжнай мініяцюры. Пераважная большасць малюнкаў выконвалася ў рэчышчы візантыйска-рускай традыцыі і мае шмат агульнага з раннесярэднявечным іканапісам. Аднак ужо ў XIV ст. намецілася некалькі напрамкаў у развіцці дадзенага віду выяўленчага мастацтва. Так, тры мініяцюры, змешчаныя на франтыспісах Анежскага (Мсціслаўскага) псалтыра (XIV ст.), маюць алегарычны характар. Асабліва выразнай з'яўляецца выява, на якой амаль што ў гатычным стьглі паказаны чатыры звяры-хімеры (крылатыя леў, барс, мядзведзь і трохгаловы рагаты звер-антыхрыст), а сярод іх — напружаны заяц, што збіраецца скокнуць убок. Іншы характар маюць дзесяць мініяцюр і восем тонавых малюнкаў, змешчаных у Лаўрышаўскім евангеллі XIV ст. Па-першае, у кнізе зроблена спроба праілюстраваць тэкст (як гэта пазней рабілася ў кнігах Ф. Скарыны), а па-другое, у малюнках заўважаецца адыход ад візантыйскіх канонаў, большая рэалістычнасць выяваў. Цікавыя малюнкі змешчаны ў Супрасльскім псалтыры з паследаваннем (пачатак XVI ст.), «Дзесятаглаве» Мацея Дзесятага і ін-шых рукапісах.

Свецкая кніжная мініяцюра прадстаўлена малюнкамі Радзівілаўскага летапісу, спісанага з ранейшага зводу ў канцы XV ст., найбольш верагодна, у Смаленску. У ілюстраванні тэксту бралі ўдзел, як мінімум, тры мастакі. Іх малюнкі раўнамерна размеркаваны па ўсёй кнізе і прысвечаны ўсходнеславянскай гісторыі: «Рагнеда і Рагвалод», «Узяцце Менска войскам Яраславічаў у 1067 г.», «Бітва на Нямізе», «Пераправа князя Усяслава Полацкага праз Дняпро пад Оршай», «Вызваленне Усяслава паўстанцамі ў Клеве» і інш. На старонках летапісу знайшлі адлюстраванне народныя святы і абрады, прадметы побыту, узбраенне. Еўрапейскія строі жанчын, вопратка іншых персанажаў, асаблівасці мэблі і архітэктуры ўзнаўляюць у абстрагаваным выглядзе некаторыя рэаліі жыцця даўняй Русі. Узаемападобныя твары персанажаў маюць умоўную маску-тып і не суадносяцца ні з сапраўдным гістарычным абліччам, ні з псіхалагічнымі асаблівасцямі тых або іншых персон, што знаходзяцца ў розных сітуацыях. Грамадскастатусны і саслоўна-рэпрэзентатыўны матывы цалкам пераважаюць у гэтых эмблематычных вобразах. Варта падкрэсліць, што мініяцюры ў цэлым увасабляюць прыкметна іншае пачуццё жывапіснай прас горы, чым у мастакоў тагачаснай Расіі, у іх заўважаюцца гатычныя рэмінісцэнцыі. Разам з тым лінейна-графічны пачатак і непарыўны контур абрысу збліжае мініяцюры аднаго мастака з традыцыямі Полацка-Смаленскай школы афармлення кніг. Вядома, пэўныя адрозненні паміж творчымі манерамі розных мастакоў існавалі заўсёды, але ў познім Сярэднявеччы падобныя адрозненні паступова пачыналі рабіцца сістэмнымі і, выяўляючы ў большай ці меншай ступені творчую індывідуальнасць мастака, спрыялі паступоваму станаўленню адметных індывідуальных манер і стыляў.

Ускладненне свецкага этыкету і ўплыў еўрапейскай рыцарскай культуры з яе развітай атрыбутыкай і сімволікай абумовілі з другой паловы XIV ст. паспяховае развіццё беларускай геральдыкі. Гербавыя выявы максімальна абагульненыя, эмблематычныя і вызначаюцца вельмі складаным алегарычным зместам. Гербы вялікіх князёў, знаных радоў, асобных земляў ВКЛ уяўляюць складаную іерархічную сістэму, якая ўвесь час удасканальвалася і дапаўнялася, і ў цэлым адлюстроўваюць спецыфічную ідэалогію тагачаснага грамадства, сімвалізуюць адзінства дзяржавы, нагадваюць пра асноўныя этапы яе гісторыі або пра подзвігі, гонар і шляхетнасць пачынальніка роду і носьбітаў герба. Строга падпарадкаваныя адмысловым патрабаванням геральдыкі, эмблемы і сімвалы на сярэднявечных літоўска-беларускіх гербах заўсёды выконваліся на найвышэйшым узроўні мастацка-выяўленчай тэхнікі з улікам агульнапрынятага значэння тых або іншых фарбаў, эмацыйнага ўздзеяння на гледача іх спалучэння і дакладнасці геаметрычных прапорцый. Выкарыстанне найстаражытных балта-славянскіх і асіміляваных нарманскіх культвых знакаў (стылізаваны сокал, што падае на здабычу — герб Рурыкавічаў, так званы трохзубец; «Калюмны» Вітаўта; мядзведзь і інш.) у спалучэнні з хрысціянскімі (крыж, анёлы) і воінскімі (меч, дзіда) сімваламі надавалі тагачаснай беларускай геральдыцы адметнасць сярод іншых геральдычных сістэм Еўропы, а своеасаблівая экспрэсіўнасць выяў, дасканаласць іх выканання і рыцарская ўрачыстасць робяць геральдыку мастацка прывабнай і эстэтычна значнай па сённяшні час.

Паспяховае эканамічнае развіццё краіны, павелічэнне колькасці рамёстваў і спецыялізацыя рамеснікаў абумовілі ў XV — пачатку XVI ст. росквіт дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, што грунтавалася на багацейшых айчынных традыцыях і з XIV ст. зазнала ўплыў заходнееўрапейскай вытворчасці і гатычнага стылю. Высокай ступені дасканаласці дасягнулі металаапрацоўка (ювелірнае, збройнае, ліцейнае рамёствы, чаканенне), разьба па дрэве, вытворчасць са шкла, тканінаў і інш. Напрыканцы сярэднявечнай эпохі ў Беларусі налічвалася каля двухсот розных рамёстваў, пачалі вырабляцца фігурная кафля, званы, гарматы, дываны, абрусы, гадзіннікі, замкі і г. д. Многія рэчы ўпрыгожваліся раслінным арнаментам, атрымлівалі дасканалую пластычную форму і своеасаблівую гатычную кампазіцыю. Пашырэнне ўпрыгожанняў у побыце (у адзенні, абутку, посудзе) і вызваленне выяў ад сакральных функцый сведчыць пра пачатак вылучэння эстэтычнага ў самастойную сферу грамадскай свядомасці.

На глебе традыцый, што сягалі яшчэ ў язычніцкія часы, набылі адметнасць народныя спевы, танцы і карагоды. Харавыя спевы ў царкве, падпарадкаваныя канонам праваслаўнага богаслужэння, заставаліся цалкам традыцыйнымі, аднак пашырыліся і новыя арыгінальныя песняспевы, прысвечаныя Еўфрасінні Полацкай. Істотную ролю ў распаўсюджанні музычнага мастацтва мела заснаванне касцёлаў; першы арган з'явіўся ў Беларусі ў 1408 г. Пры дварах Вітаўта і Ягайлы былі заснаваны спявацкамузычныя капэлы, якія сталі першымі прафесійнымі цэнтрамі развіцця свецкай музычнай культуры; літоўска-беларуская арыстакратыя з прыхільнасцю ставілася да ансамблевага і сольнага музыцыравання з выкарыстаннем народных і заходнееўрапейскіх інструментаў.

Асаблівае месца ў тагачаснай славеснай і музычнай культуры займалі аматары і прафесійныя «іграцы» і «гудцы», якіх з XIII ст. пачалі называць скамарохамі. Іх немудрагелістым, але даскана лым мастацтвам бавіліся ў вольны час прадстаўнікі ўсіх слаёў грамадства, выключаючы, бадай што, адно духавенства. Многія святы — Каляды, Масленіца, Купалле, Дажынкі — ператварыліся ў сапраўдныя карнавалы, на якіх вандроўныя або аседлыя ў мястэчках скамарохі адыгрывалі ролю арганізатараў-«рэжысёраў» і выканаўцаў роляў у гульнях. У творчасці скамарохаў музыка, спевы, танец, ролявая гульня, выступаючы ў цесным спалучэнні, атрымлівалі часам элементы тэатралізацыі, калі абрадавыя дзеянні страчвалі сваё першаснае сакральнае значэнне і паратвараліся ў вясёлую пацеху, што падхоплівала ўсіх удзельнікаў свята, як бывала гэта на Вялікдзень (валачобны абрад) або на жаніцьбе Цярэшкі.

Менавіта ў перыяд позняга Сярэднявечча сфарміравалася жанрава-стылістычная структура беларускай вусна-паэтычнай творчасці, заклаліся яе ідэйна-эстэтычная аснова і непаўторныя мастацкія асаблівасці. Найбольш старажытнай і кансерватыўнай па змесце была каляндарна-абрадавая паэзія, што адлюстроўвала гадавы земляробчы цыкл і не цалкам страціла яшчэ свайго аграрна-магічнага характару і сувязі з першабытнымі ўяўленнямі чалавека пра наваколле і светабудову. Беларускія вяснянкі, калядкі, шчадроўкі вызначаюцца мажорнай танальнасцю; у вобразах гаспадара і гаспадыні ўслаўляюць чалавека працы, перадаюць адчуванне еднасці з прыродай і гармоніі ўсяго існага ў свеце.

Чалавечыя адносіны адлюстраваліся ў сямейна-абрадавай лірыцы. Усе падзеі жыцця сярэднявечнага чалавека — і селяніна, і гарадскога рамесніка, і шляхціца — суправаджаліся адмысловымі рытуаламі і спевамі. Лірычныя пажаданні лепшай долі і глыбокія мацярынскія пачуцці выяўляліся ў песнях, што гучалі над люлькаю немаўляці; жартоўныя і элегічныя матывы спалучаліся ў вясельных песнях; смутак і душэўны боль праціналі жалобныя ляманты над нябожчыкам.

Паэтычнай выразнасцю вызначаюцца купальскія і жніўныя песні, якія паэтызуюць узаемасувязь чалавека, працы і адухоўленай прыроды. 3 найбольшай паўнатой нацыянальны характар беларуса, яго эмоцыі і пачуцці ўвасобіліся ў лірычных песнях пра чалавечы лёс, пра жыццё, пра долю-нядолю і інш. Асаблівай эмацыйнай экспрэсіяй і магічным зместам вызначаюцца разнастайныя загаворы і заклінанні. Зразумела, тэксты фальклорных твораў, што былі запісаны ў XIX ст., далёка не тоесныя тым, якія гучалі ў старажытнасці. Толькі прыкладна можна меркаваць пра матывы, тэмы і паэтыку сярэднявечнага фальклору, бо ў выніку манаполіі духавенства на адукацыю і кніжнасць вусна паэтычная творчасць амаль не знаходзіла адлюстравання на старонках кніг. Напрыклад, толькі ў XIX ст. былі запісаны быліны, якія ў эпоху Сярэднявечча бытавалі і ў Беларусь Вусна-паэтычная творчасць змянялася разам з жыццём, але і праз стагоддзі беларускія ліра-эпічныя песні, поўныя драматызму і жальбы, данеслі звесткі пра набегі крымскіх татар у канцы XV — пачатку XVI ст., захавалі глыбока асабістыя перажыванні палонных нявольнікаў і іх сваякоў, што заставаліся на радзіме.

3 цягам часу вусна-паэтычная творчасць народа зазнала моцны ўплыў з боку хрысціянскай культуры. Жыціі святых і апокрыфы, біблейныя казанні і аповесці пра дзеі апосталаў па-свойму праламляліся ў народнай свядомасці. На сутоцы фальклорных песняў і блізкаўсходніх легенд пра Хрыста, што разносіліся па ўсім свеце вандроўнікамі-пілігрымамі, склаўся вельмі адметны від даўнебеларускай фальклорнай паэзіі — духоўныя вершы. Распрацоўваючы паводле фальклорна-песеннай паэтыкі і стылістыкі апакрыфічныя тэмы, духоўныя вершы акцэнтавалі тыя матывы хрысціянскага падання, да якіх сэрца простага чалавека было найбольш чуйным. Казачна-міфалагічныя, натурфіласофскія і рэлігійныя элементы выступаюць у духоўных вершах у непарыўным узаемаперапляценні, падзеі Свяшчэннай гісторыі напаўняюцца сапраўдным лірызмам, адлюстроўваючы спадзяванні на лепшае і ў чымсьці па-дзіцячы наіўнае народнае «дваяверства». Адбываецца прыпадабненне Хрыста, Божай Маці, Іосіфа, святых і апосталаў да простых сялян, эпізодаў з жыцця «кніжных» персанажаў — да вясковых падзей, знаёмых і блізкіх для кожнага чалавека. Такі перавод свяшчэнных тэм з «высокага» плана ў побытавы па сутнасці «нейтралізуе» сакральнае, дазваляе інтэрпрэтаваць яго то ў чулліва-лірычным, то ў гумарыстычным аспектах, раскрываючы жыццесцвярджальную народную мудрасць і практычную кемлівасць.

Надзвычайна багатым і разнастайным з'яўляецца беларускі казачны эпас. Шматлікія казкі пра асілкаў-волатаў, якія перамагаюць цёмныя, варожыя чалавеку сілы, увасобленыя ў вобразах цмока, шматгаловага змея і інш., прасякнутыя верай у перамогу дабра над ліхам, здаровым аптымізмам і нярэдка гумарам. Нягледзячы на панаванне выдумкі і гульню фантазіі, беларускія казкі не страчваюць сувязі з рэальнасцю, якая ў многіх адносінах прадвызначае ідэйны змест, характар сюжэтаў, вобразаў і моўнастылістычную спецыфіку казак, што робіць іх не толькі каштоўнай крыніцай пазнання жыццёвага укладу, побыту і прыродных умоў існавання беларускага народа, але і сапраўдным люстрам яго душы.

Напрыканцы позняга Сярэднявечча намеціліся першыя пазітыўныя зрухі ва ўзаемадзеянні афіцыйнай пісьмовай культуры і народнага мастацтва. Не толькі кананічная і апакрыфічная літаратура пачала ўздзейнічаць на вусна-паэтычную творчасць і народныя густы, але і фальклорныя вобразы і матывы пачалі памалу пранікаць у кніжнасць. Напрыклад, у «Аповесці пра Меркурыя Смаленскага» адзначаецца моцны казачна-міфалагічны струмень, «Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага» змяшчае шмат легендарных паданняў літоўскага і беларускага народаў і г. д. Нават само мастацтва рукапіснай кнігі, якое дасягнула у XV — пачатку XVI ст. найвышэйшай ступені росквіту, у многіх адносінах узбагацілася коштам выкарыстання элементаў народнага выяўленчага мастацтва.

У арнаментальных застаўках-пляцёнках, фарбавых ініцыялах і малюнках, што аздаблялі кнігі XIV ст., пераважнае распаўсюджанне атрымаў «звярыны стыль» (тэраталогія). Раслінныя і жывёльныя формы пераплятаюцца, утвараючы найскладаныя ўзорыстыя кампазіцыі, у якіх лістота, галінкі, бутоны і кветкі пераходзяць то ў яркія рэмяні-змеі, то ў фантастычныя пачварыпаўзвяры і птушкі, то ў абрысы чалавечых фігур і твараў. Узаемапераход раслінных і жывёльных выяваў, створаных з дапамогай фантазіі, спрадвеку ўкараніўся ў народным мастацтве, увасабляючы ў часы старажытнасці ідэю ўзаемасувязі ўсяго існага, зменлівасці розных субстанцыянальных становішчаў адзінага прыроднага цела, што звязвае раслінны, жывёльны, чалавечы свет у агульны космас, які няспынна самаабнаўляецца.

Для беларускай тэраталогіі характэрны яўныя элементы «прыроднага рэалізму» і асаблівай пластыкі выяваў, чырвона-жоўтая мадэліроўка і контурнасць вобразаў. Найбольш глыбокім алегарычным зместам і мастацкай дасканаласцю вызначаецца ўпрыгожанне Анежскага псалтыра, у багацейшым дэкоры якога асаблівую ролю адыгрывае тэраталагічны арнамент заставак і ініцыялаў, што спалучаецца з маляўнічымі мініяцюрамі. XIV ст. датуецца таксама Мсціжскае евангелле, у якім багатая фантазія мастака-кнігапісца з найбольшай паўнатой выявілася ў стварэнні фарбаваных заставак і выразных загалоўных літар. Пачынаючы з XIV ст. у афармленні кніг назіраюцца рысы гатычнага стылю, інакш, чым у кнігах старажытнай Русі, ажыццяўляецца канструяванне кніжнага разгорту і кампазіцыйнае структураванне аркуша, які больш шчыльна напаўняецца тэкстам. Адным з найбольш ранніх рукапісаў, аформленых у гатычным стылі, з'яўляецца Лаўрышаўскае евангелле.

Тэраталогія не была адзіным напрамкам у мастацкім аздабленні кніг. 3 XV ст. вельмі пашыраным відам упрыгожання становiцца балканская пляцёнка. Застаўкі рабіліся са шматфарбных або манахромных геаметрычных фігур і сплеценых жгутоў-паяскоў, якія абрамляюць стылізаваныя выявы розных кветак, бутонаў, пярлін, галінак, крыжыкаў і інш. Пляцёныя ініцыялы і застаўкі вызначаюцца кідкай каляровай гамай. Росквіт балканскага арнаменту адбываецца ў XVI ст., ужо ў час кнігадруку і паралельнага распаўсюджання рэнесансавага афармлення кніг. Высокім узроўнем кніжнага майстэрства вызначаюцца Шарашоўскае, Лемяшэвіцкае, Друйскае евангеллі і Віленскі хранограф (XVI ст.), а таксама «Дзесятаглаў» Мацея Дзесятага, аформлены ў неавізантыйскім стылі.

Побач з багата ўпрыгожанымі рукапісамі ў XV ст. пашыраліся папяровыя невялікага фармату кніжкі ў палову, чвэрць, адну восьмую частку аркуша, пазбаўленыя ўсякага аздаблення, выключаючы, бадай што, кінаварны ініцыял і вязь у загалоўках. Гэта сведчыць пра імкненне зрабіць кнігу больш таннай, што таксама адбівалася на спрашчэнні і драбненні почырка, які паступова відазмяняўся і набываў адметныя мясцовыя рысы. Устаў пераходзіў ў паўустаў, а на аснове мясцовага варыянта апошняга быў выпрацаваны беларускі скорапіс.

Разам з выпрацоўкай адметнай нацыянальнай спецыфікі кнігавытворчасці ва ўзаемадзеянні розных пачаткаў кожная з кніг таго часу мае «індывідуальнае» аблічча, уяўляючы з сябе своеасаблівае эстэтычнае адзінства, якое злучае мініяцюры, застаўкі, ініцыялы, пераплёт, абклад, нават почырк у непаўторную мастацкую каштоўнасць, адметную яскрава выяўленай творчай манерай яе ўкладальніка, афарміцеля і перапісчыка.

Зразумела, што станаўленне даўняй беларускай літаратуры было аднолькава цесна звязана і з удасканаленнем кнігавытворчай справы, і з фарміраваннем літаратурнай мовы, і з развіццём мастацтваў у цэлым. Тыя або іншыя ідэйна-стылістычныя з'явы маглі першапачаткова ўзнікаць у архітэктуры, жывапісу і г. д., а пасля пранікалі і пераўвасабляліся ў літаратуры, паступова прыводзячы да больш ці менш істотных зменаў яе мастацкіх якасцяў. Напрыклад, з другой паловы XIV ст. у богаслужбовай практыцы праваслаўнай царквы пашыраецца Іерусалімскі статут. У адпаведнасці з ім кнігі апракасы замяняюцца на службовыя Евангеллі тэтр і Апостал; распаўсюджваюцца вучыцельныя і тлума чальныя Евангеллі, Псалтыр з дадаткамі, перакладны зборнік тыпікарных чытанняў Маргарыт. Рэпертуар сярэднявечнай беларускай кніжнасці пачынае, такім чынам, змяняцца. У XV— XVI стст. у Беларусі ствараюца рэгіянальныя варыянты Пролагу і Чэцціх-Міней. Падобна да таго, як у свой час прыходскія цэрквы старажытнай Русі забяспечваліся старабалгарскімі кнігамі, заснаваныя ў Беларусі касцёлы пачалі забяспечвацца набажэнскімі кнігамі на лаціне, створанымі ў Цэнтральнай і Заходняй Еўропе. У XVI ст. богаслужбовыя кнігі на лацінскай і польскай мовах пачалі перапісвацца і ў беларускіх кляштарах.

Уключаны ў кантэкст культурнага і грамадска-палітычнага жыцця ВКЛ літаратурны працэс другой паловы XIII—XVI ст. вызначаецца разам з тым шэрагам асаблівасцяў, якія характарызуюць яго як з'яву адметнай сферы духоўна-практычнага асваення рэальнасці. Гэтая адметнасць абумоўлена самой прыродай слоўнага мастацтва і тлумачыцца не толькі спалучэннем у тагачаснай літаратуры вучыцельных, эстэтычных, інфармацыйна-гістарычных, літургічных і апалагетыка-палемічных функцый. Літаратура стварае сваю форму з мовы, што спасцігаецца ў інтэлектуальнай дзейнасці чалавека. Таму, з аднаго боку, чалавек як суб'ект пазнання паступова пачынае выступаць у якасці цэнтральнага аб'екту літаратурнай творчасці. 3 іншага боку, паколькі слоўны твор ёсць апрадмечаная рэальнасць думкі, у літаратуры глыбей, чым у іншых мастацтвах таго часу, выявіўся пераход ад пачуццёва-практычнага адлюстравання Божага свету і раскрыцця ў ім адвечных законаў да сэнсастварэння ў свеце. Гэтая роля пісьмовага слова і літаратуры ў цэлым усведамлялася пад уздзеяннем ідэйна-філасофскіх і багаслоўскіх вучэнняў, якія ставілі перад літаратурай задачу спазнаць чалавека і свет на больш высокім узроўні абагульненасці, чым аднаўляліся яны ў тагачасных пластычных і выяўленчых мастацтвах.

Літаратурны працэс позняга Сярэднявечча ўключаў не толькі непасрэднае напісанне новых твораў, але і інтэрпрэтацыю старых, ажыццяўленне іх рэдагавання ў адпаведнасці з новымі ўяўленнямі і задачамі, нарэшце, «прыстасаванне» зместу і формы твораў да новых умоў. Кніжнасць ВКЛ, паступова ўцягнутая ў грамадскае жыццё новастворанай дзяржавы, пры ўсёй сваёй традыцыйнасці не была коснай у ідэйна-мастацкіх адносінах.

Старыя творы ў XV ст. не толькі капіруюцца, але і трывала перарабляюцца («поновляются»), пераасэнсоўваюцца і дапаўняюцца, нібы ўзгадняючыся з новымі гістарычнымі рэаліямі і грамадскімі ўяўленнямі. Гэтая з'ява была амаль што паўсюднай ва Усходняй Еўропе, закранула архітэктуру, фрэскавы жывапіс, іканапіс і на некалькі стагоддзяў перажыла само Сярэднявечча, у якім зарадзілася і на нейкі час стала вызначальнай у літаратурным развіцці. Кніжнае грамадства супярэчліва эвалюцыянавала паміж крайнім жаданнем «задних забывати и на передняя подвизатися» (як пісалі некаторыя рэлігійныя дзеячы) і такім самым крайнім патрабаваннем «старины не рушити, а навины не уводити» (як адзначалася ў многіх справавых дакументах таго часу).

Познесярэднявечная пераробка тэкстаў была і кампрамісам паміж гэтымі пастулатамі, і іх заканамерным вынікам. У залежнасці ад канкрэтных умоваў і задач рэдагавання перавагу могуць атрымліваць то адзін, то другі падыход, што не адмяняе агульнага прынцыпу. Наколькі інтэнсіўным быў працэс абнаўлення кніжнасці, добра паказвае гісторыя стварэння беларускага варыянта «Жыція Аляксея, чалавека Божага» — гэтага ўлюбёнага твора ўсяго ўсходнеславянскага Сярэднявечча. Беларускія кніжнікі не задавальняюцца рэдагаваннем старога тэксту, а выконваюць абсалютна новы пераклад з лаціны, выкарыстоўваючы пры гэтым таксама і чэшскія крыніцы. Характэрная асаблівасць апрацоўкі твора палягае ў псіхалагізацыі апавядання, акцэнтаванні ў ім інтымнага, чалавечага аспекту стасункаў герояў. Калі святы ў літаратуры старажытнай Русі быў абсалютна абыякавым да пачуццяў жонкі, бацькі і маці, прыслухоўваючыся адно да Божага голасу і цалкам аддаючыся абавязкам богаабранніка, то «новы» Аляксей спачувае родным і пераадольвае сябе. Бар'еры на шляху да святасці і сапраўдны іспыт знаходзяцца не ў знешніх абставінах, а нібы ўнутры самога героя — у сферы яго эмоцый, пачуццяў і думак, а вонкавыя акалічнасці толькі паглыбляюць душэўную драму Божага чалавека. Вядома, важную ролю адыгрывала мэтавае прызначэнне твора — не для богаслужбовага ўжытку, а для самастойнага чытання. Па сутнасці, новы твор раскрываў тыя грані біяграфіі і эмацыйнага жыцця Аляксея, да якіх сэрца познесярэднявечнага чытача было найбольш чуйным. Не толькі ў «Жыціі Аляксея, чалавека Божага», але і ў іншых творах пачалі шукаць адказы на запатрабаванні ўласнай душы, на выклікі часу, грамадскага жыцця, а калі такія адказы не знаходзіліся або былі нездавальняючымі, творы перарабляліся, да паўняліся, перакладаліся наноў, што не замінала існаванню і традыцыйных богаслужбовых тэкстаў.

Рэдактарская дзейнасць развівалася, такім чынам, у процілеглых кірунках, што пачало аддаляць богаслужбовае пісьменства ад іншай літаратуры ў галіне зместу, стылю і вобразнай формы твораў. Існавала некалькі тыпаў Псалтыра, што склаліся яшчэ ў старажытнасці, але беларускія кніжнікі XV ст. ажыццяўляюць наноў пераклад асобных тыпаў, нягледзячы на розначытанні ў саміх псалмах. Цалкам відавочна, што і перакладчыцкая дзейнасць Ф. Скарыны ўжо ў наступную эпоху пры ўсёй яе рэвалюцыйнасці і неардынарнасці таксама кладзецца ў кантэкст познесярэднявечных рэдактарскіх і перакладчыцкіх пачынанняў.

Актывізацыя рэдактарскай дзейнасці выклікае ў XV ст. абнаўленне складу манастырскіх і саборных кнігазбораў, з'яўленне першых прыватных бібліятэк, і, калі меркаваць па бібліятэцы Супрасльскага манастыра, уласна літургічных кніг у пачатку XVI ст. было ўжо нешмат — пераважалі адрэдагаваныя чытальныя кнігі.

Як бачна, акрамя вышэйпералічаных фактараў, якімі абумоўліваліся асаблівыя рысы літаратурнага працэсу ў кантэксце культурнага развіцця XV—XVI стст., важнейшую ролю адыгрыала тое, што поруч з новымі творамі існавалі і пашыраліся, знаходзячыся ў сферы актыўнага чытання, амаль што ўсе творы ранейшага перыяду, як капіяваныя, так і творча пераробленыя, прычым прынцыпы і ступень рэдагавання яшчэ не былі сістэматызаванымі. Напрыклад, рукапіс Радзівілаўскага летапісу, аформлены ў гатычным стылі, ёсць простая копія старажытна-рускага летапіснага зводу.

Даўняя спадчына, такім чынам, бытавала ў Беларусі ў XV ст. ва ўсёй сваёй паўнаце, але змяніўся характар яе бытавання. Менавіта з першай паловы XV ст. у кнігавытворчасці пашыраецца папера — танны матэрыял, выкарыстанне якога дазваляла набываць кнігі ў прыватную ўласнасць самаму шырокаму колу адукаваных, цікаўных, але небагатых людзей, прадстаўнікоў «сярэдняга слою» кніжнікаў. Павінны былі адбыцца змены і ў самім чалавеку, у яго адносінах да кнігі, перш чым папера заняла належнае месца ў пісьменстве. I такія змены паступова адбываліся. Па-першае, ВКЛ, якое стала буйнейшым па тэрыторыі феадальным утварэннем, населеным рознымі этнасамі, заставалася слабацэнтралізаванай дзяржавай, ваеннае і палітычнае адзінства якой не магло б існаваць без развіцця асобасных патрыятычных якасцяў воінаў, баяр-шляхты, духавенства і месцічаў, усведам лення імі сваёй персанальнай ролі ў агульнай справе і адказнасці за яе. Па-другое, зварот літаратуры да мясцовых падзей і тэм, які вызначыўся яшчэ раней, паступова прыводзіў да пранікнення ў літаратуру стыхійнай эмацыйнасці, што садзейнічала абуджэнню ў чытача пачуццяў, не звязаных з рэлігіяй або сваяцкімі адносінамі. Па-трэцяе, працяглы крызіс старажытнай Русі і тэацэнтрычнай культуры ранняга Сярэднявечча, у ходзе якога ўзнікла праблема індывідуальнага выратавання, намецілася першапачатковае адчуванне непаўторнасці чалавечага лёсу і пачалося развіццё цікавасці да падзей зямнога жыцця, па-свойму паспрыяў актуалізацыі матываў хрысціянскага персаналізму, закладзеных у самім веравучэнні. Зразумела, гэтыя зрухі мелі мала агульнага з рэнесансавым адкрыццём каштоўнасці чалавечай асобы або секулярызацыяй. Яны садзейнічалі толькі павышэнню ўвагі да асобных рэлігійных ідэй і тэм, паступова прыводзілі да змен канкрэтна-гістарычнага бачання аб'екта выяўлення.

Уздзеянне на літаратурны працэс усёй сукупнасці фактараў, якія зрабілі неабходным з'яўленне танных кніг на паперы, значна ўзрасло ў выніку яе выкарыстання, што непасрэдна адлюстравалася на самім літаратурным развіцці. Літаратурныя творы бытавалі ў эпоху Сярэднявечча пераважна ў складзе зборнікаў. Напрыклад, жыціі святых уваходзілі ў Пролаг і Мінеі; гістарычныя і воінскія аповесці — у летапісы і г. д.; казані таксама змяшчаліся ў адпаведных кнігах. Самі зборнікі выступалі ў якасці аб'ядноўваючых, або другасных, жанраў. Менавіта зборнікі (а не творы, што ў іх уваходзілі) прызначаліся для патрэб грамадскай практыкі. Кніжнік не проста складаў новы твор, а «ўпісваў» яго ў зборнік, прыстасоўваючы аб'ём, стыль, агульную структуру, эстэтычную танальнасць выкладу, нават мову і апавядальны рытм да кантэксту зборніка. Самі ж зборнікі фарміраваліся паводле пэўнай сістэмы, паводле пэўнага тыпалагічнага і жанрава-стылёвага адзінства, а таксама характару прызначэння твораў, якія ў іх змяшчаліся.

Устоўлівасць дадзенай сістэмы падтрымлівалася як пазалітаратурнымі, так і ўласна літаратурнымі фактарамі. Кожны жанр валодаў адпаведным вобразам аўтара, тыпам апавядальнага стылю, прадметам, часава-прасторавай структурай і г. д., у якіх рэалізоўвалася канкрэтна-гістарычная форма мастацкага бачання рэальнасці, разумення яе, або, інакш кажучы, спосаб быцця аб'екта выяўлення ў грамадскай свядомасці. Вядома, у кожную эпоху існавалі творы, якія выходзілі за межы ўстойлівай жанравай сістэмы, але ў такім выпадку яны або перарабляліся, або, не знаходзячы для сябе адпаведнага «месца» ў сістэме другасных жанраў, не перапісваліся і захоўваліся толькі выпадкова ў адзінкавых экземплярах, як гэта мела месца, напрыклад, са «Словам пра паход Iтара» ці «Пасланнем Клімента Смаляціча».

У перыяд позняга Сярэднявечча гэтая ўпарадкаваная сістэма літаратурных жанраў існавала без змен да пачатку XV ст., а далей заставалася амаль некранутай толькі ў богаслужбовым пісьменстве. Пераважную ролю ў фарміраванні зборнікаў пачаў адыгрываць тэматычны прынцып падбору і групоўкі матэрыялу. Узніклі зборнікі гістарычнага, палемічнага, жыційна-біяграфічнага, павучальнага, малітоўнага, даведчага і іншага зместу. Сама кніга як асноўная адзінка літаратурнага працэсу адступіла на другі план, даўшы месца твору як ідэйна-тэматычнай і мастацкай суцэльнасці. Укладальнікі зборнікаў імкнуліся так рэдагаваць матэрыял, каб не змяняць яго жанравых прыкмет, г. зн. абнаўляць змест і форму (напрыклад, пашыраючы рытарычную аздобу) і не ламаць пры гэтым традыцыйных рамак апавядання, зададзеных узорамі зборнікаў, адкуль ажыццяўлялася выпіска, аб'ектам выяўлення і інш. Верагодна, і твор як завершаная і пэўная мастацкая сістэма, і жанр як вызначальная рэфлектыўная катэгорыя ўтваралі ў іх свядомасці своеасаблівы кантынуум. Вось чаму ў літаратурным працэсе позняга Сярэднявечча выключную ролю адыгрывае істотнае абнаўленне даўніх твораў, калі новыя ідэйнамастацкія з'явы развіваюцца ў межах жанраў, атрыманых у спадчыну ад літаратуры старажытнай Русі. Разам з тым, хоць найбольш значныя помнікі гэтага перыяду (напрыклад, «Летапіс вялікіх князёў літоўскіх», «Хаджэнне Ігнація Смаляніна», «Пасланне да папы Сікста IV») і звязаны з раннесярэднявечнымі жанрамі, яны па сутнасці належаць ужо да іншых, у многіх адносінах пераствораных літаратурных відаў.

Вялікую цікавасць уяўляе так званы «Заходнерускі зборнік XV ст.» (даследаваны і названы такім чынам Я. Карскім), што ўключае «Аповесць пр трох каралёў-валхвоў», згаданае вышэй «Жыціе Аляксея, чалавека Божага» і цыкл апавяданняў «Пакуты Хрыста». Асаблівасці ідэйна-мастацкай апрацоўкі сюжэтаў выяўляюць імкненне перакладчыкаў і рэдактараў стварыць апавяданні эмацыйна напружаныя, расчуліць чытача, прымусіць яго суперажываць героям, прасякацца іх лёсамі. Персанажы Свяшчэннай гісторыі Хрыстос і святыя адноўлены ў абліччы простых людзей, клопаты і пакуты якіх знаёмыя і блізкія кожнаму чалавеку той пары.

Сапраўдны шэдэўр даўняга беларускага пісьменства — «Наваградская Чэцця» 1489 г., складзеная ў Камянцы паповічам Бярозкам. У складзе зборніка чытаюцца словы на дні памяці розных святых, беларускія рэгіянальныя варыянты «Слова на цуд святога Міхала», «Казання пра Барыса і Глеба», а таксама павучанні Іаана Залатавуста. Магчыма, «Наваградская Чэцця» абапіралася на два тэматычныя зборнікі: жыційна-біяграфічны і павучальны. Беларусізмы насычаюць старажытныя царкоўнаславянскія тэксты ў такой ступені, што вызначыць моўную аснову помніка ў цэлым амаль немагчыма. У аднолькавай ступенi можна сцвярджаць і тое, што зборнік Бярозкі дэманструе беларускі варыянт царкоўнаславянскай мовы, і тое, што Чэцця напісана на кніжнай беларускай мове, у асобных сферах якой уплыў царкоўнаславянскай заўсёды быў досыць адчувальным.

Даўнебеларускія чэцці надоўга перажылі эпоху, у якую з'явіліся. Яны шырока распаўсюджваліся і ў часы росквіту беларускага кнігадруку ў XVI—XVII стст., і ў часы яго заняпаду ў XVIII— XIX стст., суіснуючы з кнігамі на польскай, лацінскай, рускай мовах. Змест саміх зборнікаў і іх мова, жанры і мастацкія стылі помнікаў, што ўваходзілі ў чэцці, адгукаліся на змены грамадскіх настрояў, эстэтычных густаў, на важнейшыя падзеі ў жыцці дзяржавы. 3 XV ст. іх чытальнікамі былі шырокія колы шляхты, купцоў і мяшчан, а таксама «белага» духавенства. Хоць манастыры і саборы ўсё яшчэ адыгрывалі ролю важнейшых кнігавытвор-чых і бібліятэчных цэнтраў, найбольш перадавым літаратурным асяроддзем становяцца напрыканцы стагоддзя кнігалюбы — заказчык і перапісчыкі кніг, сярод якіх толькі невялікая частка была прафесійнымі кніжнікамі.

3 пашырэннем чытацкага кола паступова змянялася і стаўленне грамадства да кнігі. Яна стала вабіць чытачоў інфармацыйнай ёмістасцю, навізной фактаў, нечаканасцю зместу. Нават традыцыйнае (гісторыя жыцця і пакутаў Хрыста, біяграфіі святых і г. д.) раскрывалася ў новым ракурсе — чалавечым, індывідуальным, пачуццёвым. Менавіта прага да ведаў, да новай інфармацыі вяла чытача ў свет дзівоснага і загадкавага, які раскрывала літаратура. Вось чаму надзвычай шырока распаўсюджваюцца перакладныя творы па геаграфіі, медыцыне, логіцы, гісторыі далёкіх краін, натурфіласофіі і матэматыцы. «Круг чытання», у якім быў замкнёны чалавек, разамкнуўся, і познесярэднявечнае чытанне паступова рабілася чытаннем «ушыр, а не ўглыб». Адпаведна і ацэньваць кнігу пачалі іначай — з цягам часу яна станавілася крыніцай ведаў і эстэтычнай асалоды.

Калі ў культурна-гістарычнай эвалюцыі ў цэлым вызначальную ролю адыгрывалі фарміраванне беларускай народнасці, мовы, асаблівасці станаўлення беларуска-літоўскай дзяржаўнасці, развіццё сацыяльна-саслоўнай структуры грамадства, змены ў сістэме яго духоўных вартасцяў і арыенціраў, то спецыфічныя рысы літаратурнага працэсу (а менавіта змены рэпертуару кніжнасці, характару яе бытавання, чытацкага асяроддзя і развіццё пазнавальных інтарэсаў з адпаведным для іх задавальнення чытаннем «ушыр»), будучы абумоўленымі як дынамікай культурна-гістарычнага кантэксту, так і самой прыродай слоўнага мастацтва з яго канкрэтна-гістарычнымі функцыямі і задачамі, а таксама і ўзнікненнем першых парасткаў індывідуальнай самасвядомасці, выклікалі спецыфічныя ўнутрылітаратурныя змены, што аднолькава адлюстраваліся і ў «мадэрнізацыі» старых твораў, і ва ўскладненні жанравай структуры кніжнасці, і ў зменах стылістычнай сістэмы літаратуры.

Па-першае, стыль манументальнага гістарызму страчвае аснову ў самім змесце твораў, псіхалагізуецца і, не будучы ўжо суцэльным і паслядоўным, распадаецца на шэраг адгалінаванняў, якія можна лічыць ускладненнем стылю. Па-другое, побач з разгалінаваным манументальна-гістарычным стылем у літаратуры з канца XIV ст. пачынае выяўляцца эмацыянальна-экспрэсіўны стыль. Яго фарміраванне, як правіла, звязваецца з так званым Другім паўднёваславянскім уплывам, хвалі якога дакаціліся да Русі і прынеслі шмат царкоўна-рэлігійных, спецыфічнага характару твораў візантыйскага і паўднёваславянскага паходжання.

Гэта быў моцны культурны pyx, у якім хваля балгара-візантыйскай кніжнасці адыграла важкую, але далёка не адзіную ролю. 3 шырокай плыні візантыйскіх ідэй і вучэнняў, балгарскіх спосабаў іх рэалізацыі ў творах, элементаў балгара-македонскай і сербскай стылістыкі ва ўсходнеславянскім арэале было ўспрынята і развіта толькі тое, што знаходзіла водгук у настроях і сэрцах мясцовых насельнікаў. Хоць фундаментальныя прынцыпы пачынальнікаў новага культурнага руху былі вядомы ва ўсходнеславянскіх краінах, яго асноўныя палажэнні былі засвоены не ў «тэарэтычнай абалонцы» (г. зн. не як багаслоўскае вучэнне ці філасофская дактрына), а ў якасці літаратурна-царкоўных твораў, што мелі своеасаблівы стыль і неслі новае светаадчуванне. Узнікненне і распаўсюджанне гэтага апошняга звязана з ідэямі, а ў яшчэ большай ступені з практыкай ісіхазму — містычнай плыні ў візантыйскай і паўднёваславянскай царкве.

Вучэнне ісіхастаў выступит свайго роду падсумаваннем і тэарэтычным сінтэзам ідэйна-філасофскіх пошукаў цэлай эпохі, тэалагічным абгрунтаваннем змен, што адбыліся ў духоўным жыцці насельніцтва праваслаўных краін. У адносінах жа да літаратуры, мовы, філалагічнай і мастацкай дзейнасці ўвогуле вучэнне ісіхастаў значнае ў шэрагу ўзаемазвязаных аспектаў. Па-першае, зямное чалавечае слова не здольнае перадаць дакладныя звесткі пра Ісціну. Яно толькі прыкладна паказвае на нешта большае, што стаіць за ім. Сэнс, які ўзнікае з нічога (і толькі ў якасці матэрыялу карыстаецца паветрам ці чарнілам і аркушам), сімвалічна паўтарае стварэнне Богам свету. Чалавек адказны за слова. Матэрыялізуючыся ў маўленні (вусным або пісьмовым), слова і сімвалізуе, і нагадвае чалавеку пра таемства стварэння. Па-другое, кананічны тэкст (і мова) не можа быць інтэрпрэтаваны з дапамогай лагічнага вытлумачэння — захаваная ў тэксце Ісціна мае Боскае паходжанне і сімвалізуецца кожным словам (і літарай), аднак яна не можа быць адэкватна перакладзена і патлумачана. Кананічны тэкст — адзіны дасканалы «рэтранслятар» Боскага Адкрыцця. Па-трэцяе, паколькі чалавек не здольны спасцігнуць Ісціну ва ўсёй яе паўнаце (а Ісціна сімвалізуецца кожнай літарай), то ён не можа спасцігнуць і сутнасці тэксту, і — з іншага боку — Ісціну праз яго. Тэкст трэба не тлумачыць, а вучыць і паўтараць; ён адыгрывае толькі дапаможную, хоць і неабходную ролю ў богапазнанні (першасную ролю адыгрывае не грамата, а вера). Адбываецца містыфікацыя і самога сэнсу кананічнага тэксту, і формы яго захавання ў кнізе, гэтаксама, як містыфікуецца мова, на якой напісаны кананічныя кнігі. Магчымасці чалавечага розуму абмежаваны толькі запамінаннем і высвятленнем адпаведнасці дадзенага тэксту яго пратографу (і першаўзору).

У славянскіх краінах вучэнне заснавальніка ісіхазму, візантыйскага багаслова Грыгорыя Паламы было развіта тырнаўскім патрыярхам Яўфіміем і яго вучнем Канстанцінам Касцянецкім. Да XIV ст. славянскія кананічныя тэксты ў значнай ступені абнавіліся, дзякуючы «прыстасаванню» стараславянскай мовы да мясцовых гаворак Балгарыі, Македоніі, Сербіі, старажытнай Русі. Аднак ісіхасты сталі ўсё вяртаць назад. Пачалося «беражлівае выпраўленне кніжнае», якое палягала ў прывядзенні ўжо абноўленых у XIV ст. тэкстаў да старажытнабалгарскіх (IX—X стст.) узораў. У выніку адраджаецца састарэлая, малазразумелая самім тырнаўцам арфаграфія і граматыка.

У перыяд з 70-х гадоў XIV да 10-х гадоў XV ст. уздзеянне ідэй і практыкі паслядоўнікаў ісіхастаў на ўсходнеславянскую славсснасць мела, несумненна, пазітыўны характар. З'явіўшыся вынікам узрастання духоўнай актыўнасці ў славяна-візантыйскім культурным арэале, Другі паўднёваславянскі ўплыў стаў моцным стымулам развіцця іканапісу, архітэктуры і манументальнага жывапісу, перакладчыцка-рэдактарскай справы, адкрыў вартасць эмацыйнага жыцця і псіхалогіі чалавека. Абвяшчэнне яго асобай, мастаком і творцам вызваляла чалавека, няхай сабе і ў межах рэлігіі, ад саслоўна-карпаратыўных, радавых і этыкетных путаў, якімі ён быў аблытаны падчас працяглага крызіснага пераходу ад ранняга да позняга Сярэднявечча. Менавіта Другі паўднёваславянскі ўплыў паслужыў імпульсам, які вывеў літаратурны працэс са стану «кансервацыі» і, абудзіўшы цікавасць і ўвагу да слова, надаў яму пераважную форму перапрацоўкі старых твораў у кантэксце новых ідэйна-эстэтычных патрабаванняў. Гэта выявілася ў стварэнні новых, выпраўленых рэдакцый Евангелля, Апостала, Псалтыра, зборнікаў царкоўна-рэлігійных песняў, у падзеле сфер выкарыстання паміж беларускай і царкоўнаславянскай мовамі, у ілюстраванні рукапісаў, дзе тэраталагічны арнамент паступова саступаў месца балканскай пляцёнцы.

Літаратурныя творы, складзеныя ва Усходняй Еўропе пад уплывам ісіхасцкага вучэння, апелююць не да разумовых здольнасцяў і рацыянальнай сферы чалавечай свядомасці, а да пачуццяў і рухаў душы. Гэта вядзе да экспрэсіўнасці мастацкага стылю, адлюстравання праз яго дынамікі зменлівага душэўнага становішча асобы, да ўсхваляванасці апавядання ў цэлым. Стыль надзвычай ускладняецца, словы нібы сплятаюцца, утвараючы вычварны і мудрагелісты арнамент. Разуменне зместу напісанага патрабуе ад чытача максімальнага засяроджання ўвагі на тэксце, канцэнтрацыі думкі, што спрыяе стварэнню асаблівага псіхалагічнага стану, які нібы адпавядае пачуццю, выкліканаму самім прадметам выяўлення — змілаванню, рэлігійнаму захапленню, экстазу. Літаратура, якая працяглы час аддавала больш увагі «манументальнаму» апісанню знешніх падзей, быццам нечакана для самой сябе адкрыла, што вонкавае знаходзіць эмацыянальны («нематэрыяльны») водгук у чалавечай душы, перажываецца суб'ектыўна, — і засяродзілася на перадачы максімальна згушчаных, экзальтаваных чалавечых пачуццяў. Вядома, пачуцці не раскрываліся ў сваёй цякучай незавершанасці і шматмернасці, не засноўваліся на мастацкім аналізе глыбіннай псіхалагічнай матывацыі і не ўвасабляліся ў рэальныя чалавечыя вобразы з непаўторнымі ладам думкі, праблемамі ці знешнасцю. У тагачаснай літаратуры пачуцці па-большасці проста абазначаны, чым раскрыты. Гэта — абстрактныя страх, радасць, здзіўленне, весялосць і інш., перададзеныя праз складаны суплёт сінонімаў і адпаведных літаратурнаму этыкету знешніх праяў: слёзы, трапятанне, малітва, лямант і да т. п.

Паказальнай у гэтых адносінах можна лічыць беларускую рэдакцыю «Аповесці пра разгром Мамая». Хоць ў творы і ўзноўлены асноўныя падзеі на Куліковым полі, важнае месца адведзена перадачы эмацыянальнага водгулля акалічнасцяў бітвы ў душах герояў, перш за ўсё галоўнага — Дзмітрыя Данскога. Князь не столькі кіруе войскам, колькі натхняецца, прамаўляе адпаведныя выпадкам словы, раз-пораз плача, моліцца, змілоўваецца, смуткуе. 3 найбольшай паслядоўнасцю эмацыянальнасць раскрылася ў агіяграфіі і красамоўстве, бо царкоўныя жанры заўсёды надавалi шмат увагі духоўнаму жыццю чалавека, і ў пэўнай ступені нават яго псіхалогіі. Паколькі творы гэтых відаў прамаўляліся ў час набажэнства, якое зноў пачало ажыццяўляцца на архаізаванай царкоўнаславянскай мове, то і мова жыцій і казаняў старанна прыстасоўвалася да стараславянскай, да яе ўзору, створанага Кірылам і Мяфодзіем. Гэты «адкат назад» доўжыўся непрацяглы час, прычым, як ні парадаксальна, славянскія паслядоўнікі ісіхастаў і спрасцілі вучэнне візантыйскіх паламітаў, і разам з тым надалі яму больш элітарны характар. Вучэнне ісіхастаў і творы, складзеныя ў Візантыі ў яго рэчышчы, адрасаваліся ўсёй «сваёй царкве» (г. зн. усяму грамадству), а ў славянскіх краінах — толькі духоўна дасканалай, развітай арыстакратыі, пад якой у першую чаргу разумелася манаства.

Паводле вучэння ісіхастаў, мова, на якой напісаны кананічныя кнігі, не павінна блытацца з мовай іншых царкоўных (чытальных) кніг, а гэтая апошняя — з мовай свецкіх твораў і справавога пісьменства. Такім чынам, не толькі старабеларуская мова, прадстаўленая ў летапісах, справаводстве і часткова ў хаджэннях, аддзялялася ад мовы царкоўнай кніжнасці, але і чыстая царкоўнаславянская імкнулася замкнуцца ў богаслужбовых творах, пачынаючы атрымліваць у тагачасным кантэксце пісьменства рысы функцыянальнага стылю. 3 пункту гледжання тырнаўцаў, спробы перакладу Святога Пісання на нацыянальную мову (ці выпрацоўка якога-небудзь нацыянальнага варыянта стараславянскай) — страшэннае святатацтва, грэх, недапушчальнае блюз нерства. Гэта з'явілася адной з прычын, па якой у Маскве, дзе традыцыі ісіхазму былі ў адрозненне ад ВКЛ пануючымі да XVI ст., кнігі Ф. Скарыны былі не проста забаронены, а публічна спалены як шкодныя.

Калі разглядаць эмацыянальна-экспрэсіўны стыль пісьменнікаў-ісіхастаў у моўна-гістарычным аспекце, то ён можа быць азначаны ў тэрміне свайго часу як стыль «пляцення славес». Для гэтага стылю ўласціва ўскладненне паэтычных прыёмаў сярэднявечнай агіяграфіі і пропаведзі, узбагачэнне іх новымі сэнсавымі адценнямі. Шматлікія сінонімы, нанізванне адных параўнанняў на другія, выкарыстанне гукапісу, ускладненыя рытарычныя ампліфікацыі, пералічэнне варыянтных метафар, нарэшце, асаблівая рытмізаванасць сказаў-перыядаў надаюць тэксту ўрачыстасць і пафаснасць. Як выяўленчы стыль «пляценне славес» характарызуецца яскравай арнаментальнасцю, слоўна-вобразнай вытанчанасцю, пышнасцю фігур, рытарычных прыёмаў і тропаў.

Выдатнымі прадстаўнікамі Другога паўднёваславянскага ўплыву ў сярэднявечнай Беларусі былі мітрапаліты Кіпрыян і Грыгорый Цамблак. Уваходзячы ў абноўлены ў XV ст. агульны «фонд праваслаўнага пісьменства», іх творчая спадчына належыць не толькі беларускай культуры.

Мітрапаліт Кіпрыян (каля 1330—1406), верагодна, балгарын з паходжання — таленавіты пісьменнік агульнаславянскага маштабу, перакладчык і рэдактар, большая частка біяграфіі якога была непасрэдна звязана з культурнымі працэсамі, якія адбываліся ў Беларусі, на Украіне і Расіі. Яшчэ ў маладых гадах Кіпрыян пазнаёміўся з Яўфіміем Тырнаўскім і ў далейшым стаў найбольш паслядоўным правадніком моўнай рэформы і новага мастацкага стылю. Глыбокаму засваенню Кіпрыянам ідэй ісіхастаў спрыяла яго жыццё ў Студыйскім манастыры Канстанцінопаля і падзвіжніцтва на Афоне. У 1373 г. вялікія літоўскі і цверскі князі скардзіліся ў патрыярхат на мітрапаліта Алексія, які, на іх думку, саступаў ініцыятыву ва ўсіх царкоўных справах ганарлівым маскоўскім князям. У якасці патрыяршага ўпаўнаважанага для разбору справы быў накіраваны Кіпрыян. Ён памірыў Альгерда з Алексіем і так сышоўся з князем і яго сынамі, што яны патрабавалі ад патрыярха Філафея пасвяціць Кіпрыяна ў мітрапаліты для ВКЛ; у адваротным выпадку Альгердавічы абяцалі ўзяць сабе пастыра «ад Рыма». Напрыканцы 1375 г. Кіпрыян быў пастаўлены мітрапалітам Кіеўскім, Рускім і Літоўскім з умовай, што пасля смерці Алексія ён будзе мітрапалітам «усяе Русі». Да 1378 г. Кіпрыян жыў у ВКЛ, а тым часам маскоўскі князь Дзміт рый рыхтаваў у пераемнікі Алексію свайго стаўленіка — каломенскага папа Міцяя. Па сконе Алексія Кіпрыян накіраваўся ў Маскву, але быў затрыманы, абрабаваны, зняважаны і па загадзе маскоўскага князя выгнаны назад у ВКЛ. Па дарозе ў Канстанцінопаль Міцяй нечакана памёр. Пачаўся перыяд «царкоўнага бязладдзя», калі на мітрапалітаў пасад прэтэндавалі адразу некалькі кандыдатаў. Барацьба доўжылася некалькі гадоў. У гэты час Кіпрыян вёў ажыўленую перапіску з буйнымі царкоўнымі дзеячамі — Сергіем Раданежскім і Феодарам Сіманаўскім. Захаваліся тры яго пасланні да іх (1378—1379).

Па змесце лісты Кіпрыяна маюць публіцыстычны і часткова справавы характар, аднак па форме з'яўляюцца літаратурнымі творамі, якія можна супастаўляць і з царкоўна-палемічнымі, і з павучальнымі помнікамі. Кіпрыян віртуозна карыстаўся магчымасцямі эмацыянальна-экспрэсіўнага стылю. У частках, дзе гаворка ідзе па пытаннях царкоўнай практыкі, пісьменнік лаканічны і па-дзелавому дакладны, але там, дзе ён звяртаецца да больш агульных праблем, да эпізодаў сваёй біяграфіі, да пытанняў надзённай палітыкі, мова ўскладняецца: аб'ёмістыя цытаты, выкарыстанне рытарычных прыёмаў і напышлівых фраз супрацьпастаўлены простаму справаводчаму стылю. Спалучаючы і супрацьпастаўляючы розныя апавядальныя манеры, а таксама шырока выкарыстоўваючы лексічныя сродкі ўзмацнення эмацыянальнасці, Кіпрыян апавядае пра свае злыя прыгоды, перадае свае душэўныя перажыванні і настроі ў сувязі з тымі або іншымі падзеямі мінулага і сваім цяперашнім станам. Жадаючы засяродзіць увагу чытача або вылучыць якую-небудзь думку, пісьменнік стварае складаныя сінанімічныя рады, пералічвае граматычна аднародныя азначэнні, нярэдка двойчы і тройчы паўтарае адны і тыя ж словы, што надае тэксту лексіка-сінтаксічную і сэнсавую рытмічнасць. Прыёмы красамоўства ўжыты Кіпрыянам настолькі ўмела і тактоўна, што не абцяжарваюць успрыняцця цэлага і служаць сродкам мастацка-вобразнай выразнасці.

Асабліва вылучаецца так званае Другое пасланне, складзенае ў чэрвені 1378 г. Яно ў найбольшай ступені нагадвае аратарскі твор, напісаны з вялікай пафаснасцю. Кіпрыян патрабуе, каб чытачы захоўвалі і распаўсюджвалі яго ліст, бо гэта быў першы літаратурна-публіцыстычны твор, у якім пісьменнік адкрыта выступіў супраць палітычнай улады маскоўскіх князёў. Пасланне цікавае яшчэ і тым, што Кіпрыян аддаў нямала месца апісанню сваіх бедстваў у Маскоўскай Русі і іншым аўтабіяграфічным фактам, што было рэдкай з'явай у тагачаснай літаратуры. Звярнуў шыся да мастацкіх сродкаў, пісьменнік здолеў адлюстраваць свой настрой, маляўніча распавёў пра асабісты ўклад у справу ўмацавання праваслаўнай царкоўнай арганізацыі і пра знявагу, якую пацярпеў ад маскоўскага князя.

Верагодна, каля 1380—1381 гг. Кіпрыян стварыў Службу мітрапаліту Пятру і ўключыў у яе склад адрэдагаванае жыціе святога, бліскуча прадэманстраваўшы выяўленчыя магчымасці і моц уздзеяння на чытача новага стылю. Тым самым і была распачата вялікая праца па рэдагаванні і прыстасоўванні старажытных твораў да новых ідэйна-эстэтычных поглядаў і патрабаванняў палітычнай кан'юнктуры. Акрамя гэтага, агіяграфічны твор быў выкарыстаны дзеля дасягнення амбіцыйных планаў канкрэтнай асобы. Гісторыя мітрапаліта Пятра, які прыйшоў у Маскву з Галіччыны ў самыя страшныя гады мангольскага панавання і таксама спаборнічаў з іншымі кандыдатамі на мітрапалітаў пасад, не была для Кіпрыяна самакаштоўнай як праява Боскай волі і падзвіжніцкага жыцця Пятра. Кіпрыян проста выкарыстаў гістарычную фактуру ў публіцыстычных мэтах. Калі раней знаходжанне паралеляў паміж падзеямі Свяшчэннай гісторыі і фактамi сучаснасці ці мінулага дазваляла зразумець месца гэтых фактаў у ажыццяўленні Божай задумы выратавання свету і адпаведна ацаніць іх, то пад пяром Кіпрыяна паралелі і аналогіі, праведзеныя паміж сваёй уласнай біяграфіяй і агіябіяграфіяй кананізаванага падзвіжніка, служылі вельмі блізкім задачам, у чым выявілася новае стаўленне да чалавека, да самой святасці і новае разуменне сутнасці літаратурна-пісьменніцкай дзейнасці.

Пад ціскам духавенства Дзмітрый Данскі дазволіў Кіпрыяну прыехаць у Маскву. Зыходзячы не толькі са своекарысных інтарэсаў, але і ўсяленскіх мэтаў Царквы, дальнабачны Кіпрыян зразумеў, што не ў ВКЛ, дзе знаходзіўся даўні галоўны цэнтр праваслаўнага жыцця Усходняй Еўропы — Кіеў, а ў Маскве створаны найлепшыя ўмовы для распаўсюджання ісіхазму і ўмацавання праваслаўя. Аднак пасля нашэсця на Маскву Тахтамыша (1382) і ўцёкаў Кіпрыяна з горада напачатку аблогі ў варожую Маскве Цвер Дзмітрый Іванавіч зноў выгнаў Кіпрыяна ў ВКЛ. Мітрапаліт знайшоў падтрымку ва Уладзіміра Альгердавіча і жыў у Кіеве, перыядычна наведваючы Канстанцінопаль. Ён працягваў перапіску з многімі вядомымі дзеячамі свайго часу, актыўна займаўся рэдактарскай і перакладчыцкай справай, збіраў кнігі і цаніў пісьменных людзей. Нягледзячы на фактычнае адхіленне ад кіраўніцтва царквой, аўтарытэт Кіпрыяна заставаўся вельмі высокім. Кіпрыян садзейнічаў пашырэнню ў Вялікім княстве

Вучыцельнага Евангелля, Іерусалімскага богаслужбовага статута, літургіі ў рэдакцыі патрыярха Філафея і інш. У 1389 г. патрыярх Антоній аднавіў Кіпрыяна на пасадзе мітрапаліта Кіеўскага і ўсяе Русі, і ў 1390 г. (пасля смерці Дзмітрыя Данскога) ён зноў прыехаў у Маскву, дзе правёў шэраг царкоўных рэформаў і распачаў вельмі плённую літаратурную дзейнасць. Яму прыпісваецца шэраг літургіка-паэтычных твораў і малітваў, розных пасланняў і грамат; магчыма, з удзелам мітрапаліта ўзніклі «Слова пра жыціе Дзмітрыя Іванавіча, цара рускага» і адна з рэдакцый «Казання пра разгром Мамая». Кіпрыян непасрэдна спрычыніўся да кананізацыі трох віленскіх пакутнікаў — Іаана, Антонія і Яўстафія.

Вызначальная асаблівасць творчасці Кіпрыяна — гэта разлік на суб'ектыўнасць успрымальніка, стаўка на дыялог з чытачом. Спалучаючы красамоўства і публіцыстычную завостранасць, амаль лірычную пранікнёнасць і задушэўнасць тону, пісьменнік не толькі ўмеў стварыць у чытача пэўны настрой і ўлічыць псіхалогію адзінаверцаў-сучаснікаў, але і дамагаўся асаблівай узрушаасці аповеду, чым выклікаў адпаведны эмацыянальны водгук у сэрцах людзей. Па сваім уласным перакананні, Кіпрыян размаўляў з «унутраным чалавекам», з самой існасцю кожнага і прагнуў выяўляць словам менавіта тую вечную сутнасць асобы, што існуе нібы самастойна і толькі раскрываецца ў перыпетыях зямнога быцця, хаваючыся за цялеснай абалонкай. Цікавасць Кіпрыяна да чалавека — гэта цікавасць да «нярэчыўнага», што змешчана «въ вещественне телеси». Менавіта гэтая — яшчэ цалкам сярэднявечная і рэлігійная па прыродзе — цікавасць да «пазагістарычнага» чалавека, да магчымасці асабістай сустрэчы яго з Богам, нарэшце, пошук асабістага ў рэлігіі і былі тым агульным містычным настроем эпохі, што ў канцы XIV — пачатку XV ст. забяспечваў засваенне ідэй ісіхазму і распаўсюджанне эмацыянальна-экспрэсіўнага стылю, які надаў іншы напрамак развіццю царкоўнай кніжнасці.

Жывучы апошнія гады ў Маскве, Кіпрыян не парываў сувязяў з князямі і духавенствам ВКЛ. У прыватнасці, ён абвянчаў дачку Вітаўта Соф'ю з маскоўскім князем Васілём і інш. Імкнучыся духоўна звязаць заходнія і ўсходнія землі сваёй мітраполіі, Кіпрыян некалькі разоў ездзіў у ВКЛ, двойчы надоўга затрымліваўся ў Кіеве (1396—1397 і 1404—1406), вёў перамовы з Ягайлам аб уніі праваслаўных і католікаў і, напэўна, дасягнуў згоды на аб'яднанне тутэйшых свецкіх і царкоўных улад. Найбольш поўна яго погляды на праблемы царкоўнага і дзяржаўнага ўладкавання ва Усходняй Еўропе былі выкладзены ў «Развітальнай грамаце», напісанай за чатыры дні да смерці. Мітрапаліт прапаноўваў такое размежаванне царкоўных і свецкіх правоў і ўладанняў, пры якім утваралася свайго роду канфедэрацыя незалежных дзяржаў з адзінай царквою, якая аб'ядноўвала б літоўскіх і польскіх католікаў з большасцю праваслаўных беларусаў, украінцаў, малдаван і рускіх і падпарадкоўвалася б аднаму духоўнаму ўладыку. Захады па ажыццяўленні гэтай задумы Кіпрыян пачаў рабіць ледзь не адразу па сваім прыездзе ў Маскву, але патрыярх Антонiй рэзка абарваў мітрапаліта, і вопытны палітык, не спыніўшы сваёй дзейнасці, заняў чакальную пазіцыю.

Вельмі верагодна, што ўжо з 90-х гадоў XIV ст. дзеля падмацавання аб'яднальных планаў Кіпрыян задумаў укласці такі летапісны звод, які ўключаў бы максімальна шырокі збор звестак пра ўсе ўсходнеславянскія і часткова балцкія землі. Злучыўшы ў адных руках кіраванне ўсімі праваслаўнымі епархіямі, ён сабраў з усіх канцоў мясцовыя летапісы і прыцягнуў да справы лепшыя літаратурныя сілы, у тым ліку і беларускія. Вельмі значная роля Вялікага княства Літоўскага і Рускага ў тагачасным палітычным раскладзе, сімпатыі самога ініцыятара ўкладання такога збору, яго сяброўскія адносіны з сынамі Альгерда і Вітаўтам — цесцем маскоўскага князя, а таксама ўклад беларускіх летапісцаў у агульную справу абумовілі тое, што ў створаным летапісным зборы звесткі па гісторыі Беларусі і Літвы былі прадстаўлены даволі шырока. Асабліва яскрава «літоўская тэндэнцыя» летапісцаў праглядаецца ў аповесці пра абарону Масквы ад войскаў Тахтамыша, якую, пасля ўцёкаў Дзмітрыя Данскога, узначаліў пляменнік Альгерда князь Асцей. Кіпрыян не паспеў завяршыць свайго грандыёзнага гісторыка-літаратурнага праекта. Пасля скону мітрапаліта звод быў даведзены да 1408 г. аб'яднанымі Кіпрыянам кніжнікамі пад кіраўніцтваі Ігнація (ёсць падставы атаясамляць яго з Ігнаціем Смаляніным). У далейшым жа, ужо пры мітрапаліце Фоціі, ён быў прадоўжаны. У гэтым дапоўненым выглядзе ён і паслужыў непасрэднай крыніцай першага беларуска-літоўскага летапіснага зводу 1429—1430 гг.

Складзены па ініцыятыве Кіпрыяна летапісны звод 1408 г. пазней атрымаў назву Траецкага летапісу (па адным з яго спісаў, створаных у Троіца-Сергіевай лаўры пад Масквой). Ён меў агульна-рускі характар, змяшчаў звесткі па гісторыі ўсёй Русі — Кіеўскай і Маскоўскай, Вялікага княства Літоўскага і Рускага. Менавіта ў летапісанні выявіліся як моцныя, так і слабыя бакі літаратурнай дзейнасці Кіпрыяна і яго грамадска-гістарычнай канцэпцыі. 3 аднаго боку, Кіпрыян здолеў упарадкаваць розна характарныя па палітычнай скіраванасці летапісныя тэксты, аб'яднаць іх у адным зводзе, пераадолець мясцовую тэндэнцыйнасць шэрагу звестак і звязаць гісторыю старажытнай Русі са сваёй сучаснасцю. Але з іншага боку, мітрапаліт, зыходзячы з ідэй сусветна-гістарычнай місіі праваслаўя, не мог улічыць інтарэсаў ні адной з дзяржаў і народнасцяў, што тады фарміраваліся і няхай сабе запаволена, але паслядоўна выпрацоўвалі свае ўласныя традыцыі ў разуменні і вытлумачэнні гісторыі, замацоўваючы адрозненні ў светаадчуванні ў адрозненнях моўнага плану.

На існуючыя ў Беларусі традыцыі ўрачыстага красамоўства болей паслядоўна, чым Кіпрыян, спрабаваў абаперціся Грыгорый Цамблак, таксама балгарын паводле паходжання і літоўска-беларускі мітрапаліт у 1415—1419 гг. Яго ўзнёслыя пахвальныя словы, прысвечаныя праваслаўным святым, пропаведзі з нагоды царкоўных святаў, палемічныя, гімнаграфічныя і агіяграфічныя творы вызначаюцца найвышэйшай ступенню дасканаласці стылю «пляцення славес», багацейшымі вобразна-выяўленчымі сродкамі, блізкімі як да старажытнарускіх перакладаў Іаана Залатавуста, так і да вобразна-стылістычнага ладу твораў Кірылы Тураўскага. Разам з ускладненай структурай перыядаў і дакладнасцю моўных формаў для стылю Цамблака ўласціва тонкае адчуванне кампазіцыі і асаблівая пранікнёнасць, што родніць яго са стылем мітрапаліта Кіпрыяна. Шырокае выкарыстанне метафар, сінонімаў, гульня гукавымі асанансамі і кантрастамі падпарадкаваны ў Цамблака асабліваму рытму і служаць перадачы моцнай адухоўленасці і замілавання. Хоць Цамблак аддаваў вялікую ўвагу выяўленню рухаў пачуццяў, парываў душы, аднак рытарычнакніжны стыль «ачысціў» іх ад рэальнага, індывідуальна чалавечага. Выяўленыя пісьменнікам пачуцці ніяк не суаднесены з канкрэтным «носьбітам» гэтых пачуццяў — з чалавекам, і яны не складаюцца ў суцэльную карціну яго сапраўднага духоўнага жыцця, не суадносяцца з зямной логікай. Адпаведна і чалавек, выяўлены такім спосабам, таксама абагульнены, абстрактны.

Бясспрэчна, творчасць Грыгорыя Цамблака, як і Кіпрыяна, дэманструе прасоўванне мастацкага пазнання ў глыб чалавечай душы. Гэта ўжо псіхалагізм, але «псіхалагізм абстрактны». Пачуцці не проста абагульнены, яны сканцэнтраваны, зведзены да некалькіх станаў, не раскрыты, а расквечаны словамі і падпарадкаваны літаратурнаму этыкету — выяўлена не тое, што перажывае дадзены чалавек, а што павінен перажываць чалавек увогуле ў дадзенай сітуацыі. «Абстрактны псіхалагізм» валодае моцным экспрэсіўным патэнцыялам — эмацыянальная насычанасць тэксту не пакідае чытача абыякавым, выклікае ў чалавека сустрэчныя пачуцці, падпарадкоўвае сабе і, нарэшце, растварае індывідуальнае эмацыйнае жыццё ў калектыўным, саборным быцці. «Абстрактны псіхалагізм», не выходзячы за межы сярэднявечнага сімвалізму як універсальнай асновы тагачаснага мастацкага мыслення, развівае сімвалізм да апошніх межаў і ў пэўнай ступені ўжо дэфармуе глебу, на якой сам вырастав.

Характэрныя для даўняга пісьменства сярэднявечны алегарызм і сімвалізм, а таксама «абстрактны псіхалагізм» як творчы прынцып і накіраванасць мастацкага пазнання, што ў пэўнай ступені пасунуў у бок гістарызм тагачаснай літаратуры, рэалізоўваліся ў XV ст. не толькі ў эмацыянальна-экспрэсіўным стылі і ўвасабляліся ў сярэднявечнай Беларусі не толькі прынесеным з Балканаў «пляценнем славес», характэрным для славяна-візантыйскага культурнага рэгіёна. У якасці агульнай асновы і новага прынцыпу творчага адлюстравання рэчаіснасці «абстрактны псіхалагізм» выяўляўся ў цэлай сукупнасці стылістычных з'яў, якія могуць аб'ядноўвацца праз паняцце стылю беларускай готыкі.

Другі паўднёваславянскі ўплыў, які адлюстраваўся пераважна ў царкоўным пісьменстве і мастацтве, у Беларусі не аказаў такога значнага ўдзеяння на развіццё ўсёй культуры, як у паўднёвай Славяншчыне і ў Расіі.

Адыграўшы ў свой час станоўчую ролю, ён, аднак, не знік бесслядоўна, а «растварыўся» ў беларускай готыцы — «стылістычнай асацыяцыі», таксама эмацыянальна выразнай, алегарычнай і пачуццёва экспрэсіўнай, толькі больш адкрытай для пранікнення ў мастацтва свецкіх матываў, мясцовых элементаў, заходнееўрапейскіх «тэхнічных» прыёмаў і перадгуманістычных ідэй. Калі спробы літаральнага следавання ідэям ісіхастаў у Расіі абумовілі на працяглы час «замкнёнасць» рускай культуры, удушэнне перададраджэнскіх парасткаў і рацыяналістычнага вальнадумства (як рабілі гэта ісіхасты ў самой Візантыі), то творчае выкарыстанне, пераўвасабленне ў асветніцка-гуманістычным рэчышчы і, нарэшце, пераадоленне ісіхасцкіх ідэй стала ў Беларусі важным фактарам «адкрытасці» яе культуры, успрымальнай да рознабаковых павеваў. I гэтае разыходжанне паміж культурамі, што развіваліся ў прынцыпе на аднолькавай глебе і паходзілі ад аднаго старажытнарускага кораня, сведчыць ужо пра наяўнасць у культурах XV ст. нечага істотна больш значнага, чым проста адрозненні стылістычнага плану.

Гэтаксама, як у далейшым да мастацтва Рэнесансу і барока, беларуская культура XV ст. была чуйнай і ўспрымальнай да го тыкі. Вядома, готыка не выявілася ў нас так глыбока і паслядоўна, як у XVII—XVIII стст. — барока. Гатычны стыль XV — першай паловы XVI ст. толькі пункцірна акрэслівае шырокае кола вельмі разнастайных з'яў, суіснуючы і з манументальным гістарызмам, і з перададраджэнскім рацыянальным алегарызмам. Готыка не ахоплівае культуру цалкам, бо сама гэтая культура яшчэ не адзіная, яшчэ не нацыянальная ў поўным сэнсе слова, яна яшчэ толькі фарміруецца. Для готыкі як «стылістычнай асацыяцыі» ўласціва імкненне ўвасобіць імклівую зменлівасць існага, асаблівы містыцызм і алегарычнасць. Думка ўспрымальніка не можа запыніцца на якой-небудзь асобнай дэталі, фрагменце тэксту — алегорыя заўсёды дае толькі «частку» цэлага, якая не існуе ў якасці фігуры мыслення без мастацкага кантэксту. Думка ўвесь час рухаецца, захапляючы чалавека імклівасцю, што перадае парывістую прагу душы ў бясконцую вышыню. Успрымаюцца не адасобленыя часткі (дэталі) твора, a іх спалучэнне. Гатычнае мастацтва існуе як такое толькі ў руху ўспрымальніцкага пачуцця, якое ўвесь час узнаўляе яго суцэльнасць. Асобныя кампаненты-алегорыі падпарадкаваны кампазіцыі цэлага — асабліваму рытмічнаму руху, то ўрачыстаму і запаволенаму, то дынамічнаму і імкліваму.

Несумненна, што значна паўней, чым у літаратуры, гатычны стыль выявіўся ў дойлідстве. На працяглы час архітэктура заняла вядучае месца сярод мастацтваў, адсунуўшы на другі план фрэскавы жывапіс і іканапіс. Востраскатныя дахі, стральчатыя аркі і аконныя праёмы, спічастыя вежы, што імкнуцца ўвысь, надаюць гатычнаму сабору нейкую лёгкасць, рухомасць і ўзнёсласць. Гэтыя рысы ў помніках беларускага гатычнага дойлідства (Ішкалдскі касцёл, Сынковіцкая, Мураванкаўская, Супрасльская цэрквы і інш.) не выявіліся ў сваёй класічнай форме, як, напрыклад, у Віленскім касцёле св. Ганны, аднак даволі выразна вылучаюцца сваёй характэрнай адметнасцю ад сабораў рамана-візантый-скага стылю.

У якасці «стылістычнай асацыяцыі» готыка выявілася таксама ў скульптуры, фрэскавым жывапісе, гатычным арнаменце, пераплёце кніг, ініцыялах, почырках, абкладах рукапісаў, у строях феадалаў і гараджан, у тыпах упрыгожання ўзбраення, у форме і арнаментацыі кафлі і г. д. У літаратуры таго часу готыка ўвасобілася ў адлюстраванні дынамікі душэўных рухаў герояў, экзальтаванасці выяўленых чалавечых пачуццяў, у «абстрактным псіхалагізме», у цікавасці да асобных тэм і «сюжэтаў» (абвостранае перажыванне пакутаў Хрыста, душэўны стан Багародзіцы і інш.), раскрытых аднак без усякага выкарыстання стылю «пляцення славес». Гатычны стыль у літаратуры ніколі не выяўляўся паслядоўна ва ўсіх сваіх элементах; яго элементы настолькі шматстайныя, што часам могуць інтэрпрэтавацца як такія толькі на параўнальна-асацыятыўных падставах.

Беларускае Адраджэнне не спыніла развіцця готыкі. У якасці «стылістычнай асацыяцыі» яна працягвала развівацца амаль што ўсё XVI ст., суіснуючы з рэнесансавым рэалізмам. У готыцы не заўсёды паслядоўна і часам цьмяна было папярэджана, або, дакладней, прадчута, тое, што было адкрыта, растлумачана, рацыянальна абвешчана і выкарыстана Рэнесансам, а менавіта абуджэнне індывідуальнай самасвядомасці чалавека і багацце яго эмацыянальнага жыцця, заснаванага на рэлігійных пачатках. У адрозненне ад паўднёваеўрапейскага, беларускае Адраджэнне не адмаўляла ні светапоглядных, ні эстэтычных асноў готыкі, бо готыка, падобна да рэнесансавага рэалізму, выяўляла з дапамогай алегорый ужо не ўвасабленні вечных архетыпаў нязменнага свету у падзеях зямной гісторыі, а саму гэтую гісторыю, узятую ў эмацыянальна-пачуццёвым аспекце. У гэтым сэнсе готыка і папярэджвала, і непасрэдна вяла да Адраджэння, хаця і адрознівалася ад апошняга якаснымі асаблівасцямі, перш за ўсё, амаль поўнай адсутнасцю гуманістычнага кампанента.

У краінах паўночнага Адраджэння, дзе рэнесансавыя працэсы спалучаліся з рэфармацыйна-рэлігійнымі, назіраўся кампраміс з ранейшай царкоўна-феадальнай традыцыяй, і мастацкая творчасць у значнай ступені была абмежавана публіцыстыкай, тэалогіяй, перакладчыцка-каментатарскай справай і іншымі формамi духоўнай дзейнасці, заснаванай на рацыянальным мысленні і логіцы. Нават Ф. Скарына і С. Будны выявіліся не як пісьменнікі ва ўласным сэнсе слова, а як перакладчыкі, публіцысты, аўтары прадмоў і пасляслоўяў. У гэтых умовах познесярэднявечная готыка з яе экспрэсіўнай эмацыянальнасцю працяглы час служыла вобразна-эстэтычным сродкам пазнання рэальнасці. Готыка XVI ст. часткова засвоіла асветніцкія і мастацкія прынцыпы Адраджэння — стыль быццам пераадолеў свае ўласныя рамкі і стаў болей жыццесцвярджальным, прасветленым і «тэхнічна» вытанчаным. Спалучыўшы заходнееўрапейскія стылістычныя рысы з традыцыямі мясцовага дойлідства, беларуская готыка дасягнула найвышэйшага росквіту якраз у эпоху ранняга Адраджэння.

Многае з таго, што выявілася ў беларускай літаратуры позняга Сярэднявечча, было ўжо закладзена ў ёй у папярэдні перыяд, многае было запазычана з заходнееўрапейскіх літаратур, перастворана ў рэчышчы мясцовых паняццяў і густаў і перададзена далей на ўсход, многае ўзнікала ўпершыню пад уплывам адметных умоў гістарычнага быцця і звязаных з ім новых ідэй. Напрыклад, беларуская літаратура XV — пачатку XVI ст. стала вельмі ўспрымальнай да гуманістычных ідэй і невядомых раней мастацкіх сюжэтаў; «удзельная вага» замежных твораў і перакладаў у літаратурным жыцці Беларусі і пазней застаецца вельмі вялікай. Літаратура ў цэлым становіцца формай і сродкам ідэалагічнай барацьбы, прапаганды грамадска значных ідэй, а не толькі фактарам задавальнення эстэтычных запатрабаванняў некаторых слаёў грамадства. I гэта таксама з большай ці меншай ступенню выразнасці пачало выяўляцца ў перыяд готыкі. Як «стылістычная асацыяцыя» готыка спалучала іншаземнае і мясцовае, самабытнае, славяна-візантыйскае і еўрапейскае, рэлігійнае і свецкае. Літартурны працэс уключаў прыцяжэнне і адштурхоўванне ад традыцый, іх развіццё і пераадоленне ў кантэксце новай культурна-гістарычнай зоны. Таму і беларуская літаратура ў цэлым, і асобныя працэсы, што ў ёй адбываліся, павінны разглядацца на фоне больш шырокім, чым сама этнічна беларуская тэрыторыя.

«Стыхійная эмацыянальнасць» была цесна звязана з узрастаннем ролі чалавечага фактару ў жыцці грамадства і з развіццём у літаратуры цікавасці да падзей мясцовага жыцця. Гэта своеасаблівае адлюстраванне моцных эмацыйных зрухаў, якія мелі месца ў тагачасным жыцці на самай справе.

Жыццё сярэднявечнага чалавека было вельмі залежным ад многіх рэчаў, жорсткім і эмацыянальна напружаным, ён удзельнічаў у розных акцыях, царкоўных святах, народных гуляннях, крывавых забавах, якія былі з'явамі масавымі не толькі па маштабах, але і па самой сваёй псіхалагічнай сутнасці. Чалавек натуральна падпарадкоўваўся агульным настроям. Самі пачуцці, якія ён перажываў, не былі яшчэ пачуццямі індывідуалізаванымі. Адлюстраваныя ў літаратурных творах у абстрактных формах, яны не складаліся ў суцэльныя характары персанажаў і не выліваліся ў індывідуальныя стылі пісьменнікаў, бо чалавек XIV— XV стст. не меў яшчэ індывідуальнага характару ў сучасным сэнсе. Ён паддаваўся агульным настроям, г. зн. сама структура яго асобы была іншай, не падобнай да структуры асобы сучаснага чалавека. Індывідуальнасць толькі пачынала спарадычна выяўляцца, але не ўсведамлялася як такая і не мела якой-небудзь вартасці ва ўласных вачах самога індывіда. На працягу ўсяго Сярэднявечча чалавек у царкоўнай культуры асэнсоўваўся як вобраз

Божы, а ў свецкай ацэньваўся ў сацыяльным аспекце — як прадстаўнік пэўнага грамадскага слою. Гэтая канцэпцыя чалавека заставалася ў асноўных рысах аднолькавай на ўсёй культурнай прасторы, у межах якой даўняя Беларусь падтрымлівала адносіны з тымі або іншымі народнасцямі і дзяржаўнымі ўтварэннямі.

Дынаміка літаратурнага развіцця ў перыяд позняга Сярэднявечча абумоўлівалася ў многіх адносінах тым, што на розных этапах першарадную ролю адыгрывалі розныя кірункі літаратурных кантактаў і культурных сувязяў. Прычым уздзеянне на беларускую літаратуру заходніх, паўднёвых або ўсходніх з паходжання ідэйна-мастацкіх з'яў не было аднолькавым на ўсёй тэрыторыі ВКЛ. Напрыклад, гатычны стыль спачатку выяўляўся на тэрыторыях, прылеглых да Польшчы і земляў Ордэна, а пасля распаўсюджваўся на ўсход і выяўляўся ўсё слабей і слабей; традыцыі разгалінаванага манументальнага гістарызму менш выразна выяўляюцца ў творах, складзеных на захадзе Княства. У другой палове XIII — пачатку XV ст. прыярытэтнымі заставаліся ўзаемасувязі з паўднёваславянскімі краінамі і Візантыяй. Большасць твораў, што трапілі ў сярэднявечную Беларусь з Балканаў, — гэта пераклады са старагрэчаскай: новыя або адрэдагаваныя тэксты кананічных кніг, твораў Айцоў Царквы і інш.

Асаблівае месца сярод візантыйскіх з паходжання твораў займае «Жыціе трох віленскіх пакутнікаў». Акалічнасці ўзнікнення помніка і саму гісторыю спаведніцтва Кругляца, Няжылы і Кумца, прадстаўленую ў вядомым зараз тэксце, нельга лічыць канчаткова высветленымі. Згодна жыцію, святыя пацярпелі за веру падчас княжання Альгерда, але трэба ўлічваць адмоўную тэндэнцыйнасць, з якой у праваслаўным асяроддзі ВКЛ і Масковіі ставіліся да апошняга ў Еўропе князя-язычніка, нярэдка намысна падмяняючы сапраўдныя гістарычныя факты выдуманымі. Спроба кананізацыі была прадпрынята каля 1354 г. або маскоўскім мітрапалітам Алексіем у 1364 г.; па ініцыятыве Кіпрыяна частка мошчаў была перанесена ў Канстанцінопаль, і ў 1374 — 1376 гг. Антонія, Іаана і Яўстафія канчаткова прызналі святымі. Недзе каля гэтага часу на аснове вуснага ці пісьмовага паведамлення было складзена кароткае жыціе, што змяшчалася ў грэчаскім Вершаваным сінаксары. 3 гэтага варыянта быў зроблены паўднёваславянскі пераклад тэксту, унесены, напэўна, у балгарскі Пролаг. Нарэшце, не раней сярэдзіны XV ст. паўднёваславянскі тэкст быў невядома дзе перароблены і пачаў распаўсюджвацца ў Беларусі.

Па жанравых прыкметах «Жыціе трох віленскіх пакутнікаў» належыць да тыпу жыцій-пасьёнаў — невялікіх памінальных паведамленняў, у якіх змяшчаюцца толькі самыя асноўныя звесткі пра святых. Усе факты падаюцца ў строга стылізаванай форме, рытарычнае аздабленне, разгорнутыя характарыстыкі і элементы псіхалагізацыі адсутнічаюць. Тым не менш помнік ускосна адлюстраваў новыя літаратурныя густы, што з'явіліся ў славяна-візантыйскім рэгіёне. Надаецца ўвага акалічнасцям першых спроб хрысціянізацыі Літвы, адзначаюцца многія дэталі побыту і вераванняў, супрацьпастаўлены магутнасць свецкай улады і прывабнасць прыдворнага жыцця магутнасці чалавечага духу і веры. Антоній, Яўстафій і асабліва Іаан прадстаўлены асобамі, якім уласцівыя і боязь, і сумненні. Яны шукаюць падтрымкі ў свяшчэнніка Нестара, адзін у аднаго, іх выбар усвядомлены і свабодны. Непаслядоўна паводзіць сябе князь: ён то ўпадае ў раз'юшанае шаленства, то сам ледзь не спачувае ахвярам і, нарэшце, вылучае месца для будаўніцтва царквы на месцы пакарання святых. Твор быў папулярным у Беларусі ў XVI—XVII стст., уваходзіў у богаслужбовыя і чытальныя зборнікі і ўспрымаўся чытачамі як ары-гінальнае даўнебеларускае жыціе.

Бітва на Косавым полі (1389), заваяванне туркамі-асманамі Балгарыі і Македоніі, падзенне Канстанцінопаля (1453) выклікалі хвалю эміграцыі з поўдня на ўсходнеславянскія землі. Выхадцы з Балканаў і русічы з візантыйскіх манастыроў прыносілі шмат кніг, што распаўсюджвалі ідэі і густы Палеалогаўскага рэнесансу. Але неўзабаве ўзаемасувязі ў гэтым напрамку згаслі. Болей працяглы час літаратурныя кантакты падтрымліваліся з Сербіяй і яшчэ даўжэй — з Афонам, аднак у асноўным апошнія абмежаваліся сферай богаслужбовага пісьменства.

Іншую якасць набылі шматстайныя адносіны з паўночнаўсходнімі славянскімі землямі, дзе ў XV ст. грамадства свядома і мэтанакіравана звярнулася да «сваёй антычнасці». Масква выступіла галоўнай спадчынніцай літаратуры былой старажытнай Русі, а з другой паловы XV ст. — і ўсяго пісьменства «slavia ortodoxia». Але ў ВКЛ толькі частка праваслаўнага насельніцтва (пераважна на ўсходзе Княства) на аснове веравызнаўчага прынцыпу прымала як свае маскоўскія і наўгародскія творы, а таксама велікарускія пераклады і пераробкі візантыйскіх тэкстаў. Нярэдка расійскія з паходжання творы рэдагаваліся, дапаўняліся беларускім матэрыялам, узгадняліся з мясцовымі патрабаваннямі. Такі лёс напаткаў наўгародскі Летапіс Аўрамкі, што існаваў асобна, Траецкі, Лаўрэнцьеўскі, Іпацьеўскі летапісы, часткі якіх ува ходзілі ў беларускія летапісныя зборы, і інш. Некаторыя расійскія гістарычныя творы бытавалі ў Беларусі і без істотных пераробак (маскоўскі летапіс Фоція). 3 Расіі ў Беларусь трапілі «Ізмарагд», так званы «Віленскі хранограф», воінская аповесць пра Кулікоўскую бітву 1380 г., пазней — творы Максіма Грэка і лісты Івана III. Тэндэнцыя да адасаблення даўнебеларускіх літаратурных матэрыялаў ад іншых усходнеславянскіх узрастала паступова, у той час як у Маскве творы праваслаўных аўтараў ВКЛ перапрацоўваліся ў адпаведнасці з дзяржаўнымі патрабаваннямі, літаратурным этыкетам і палітычнымі планамі, цалкам уліваючыся ў кантэкст даўняй рускай літаратуры. У адрозненне ад ранейшых часоў, калі пераезды пісьменнікаў з месца на месца па ўсім усходнеславянскім арэале выклікаліся пераважна патрэбамі царкоўнага кіравання, многія выхадцы з Расіі пачалі ў XV ст. шукаць прытулку ў ВКЛ, дзе працягвалі кніжную дзейнасць. Напрыклад, каля 1485 г. з Масквы ўцяклі ерэтыкі Ігнат Зубаў і Іван Чорны. Апошні выявіўся як літаратар: ён склаў рэдакцыю «Элінскага летапісца» — сярэднявечнай энцыклапедыі па сусветнай гісторыі. Гэтая тэндэнцыя працягвалася ў далейшым, а з іншага боку, некаторыя выхадцы з Беларусі, як «западнорусский воинник» Іван Перасветаў, асядалі ў Маскве і бралі актыўны ўдзел у тамтэйшым культурным жыцці. У XV ст. літаратурныя ўзаемасувязі паміж Беларуссю і Расіяй былі вельмі актыўнымі.

Шматграннымі сталі і культурныя ўзаемасувязі з Польшчай. Яшчэ ў XIV ст. у Польшчы адкрыліся свецкія школы, у 1364 г. быў заснаваны Кракаўскі універсітэт, з'явіліся «гатычная» рэлігійная літаратура на польскай мове і першыя праявы гуманізму, адлюстраваныя ў «Хроніцы Янкі з Чарнкова». У літаратуры распаўсюджваюцца хрысталагічныя і асабліва марыялагічныя тэмы («Алтар Ісусаў, або пятнаццаць Слоў на пакуты Гасподнія», «Скруха Багародзіцы ля Крыжа», «Багародзіца» і інш.), якія знаходзяць шырокі водгук у беларускага насельніцтва. Каля сярэдзіны XV ст. Польшча ўступіла ў перыяд Рэнесансу; вакол Гжэгаша з Санака ўтварыўся першы гуманістычны гурток, вучэнне якога пашырылася сярод перадавых прадстаўнікоў шляхты і каталіцкага духавенства. Менавіта з Польшчы ў Беларусь трапляюць «Гутаркі папы рымскага Грыгорыя», «Лямант Маткі па Сыне», «Пасланне да Ціверыя-цэсара», «Імша Матцы Боскай», «Аповесць пра Сівілу-прарочыцу» і інш. 3 XV ст. у Польшчы пачынаецца росквіт паэзіі, узнікае цікавасць да Антычнасці, распаўсюджваюцца новалацінскія творы. Пры гэтым адрозненне літаратурнай сітуацыі ў Беларусі ад становішча ва Украіне і ўсходніх землях Княст ва заключаецца ў тым, што польскамоўныя творы ўсё радзей перакладаюцца на беларускую і пашыраюцца на мове арыгіналаў, якая ў выніку блізкасці да беларускай была зразумелай адукаваным людзям таго часу не горш, чым царкоўнаславянская. Напрыклад, вершаваны дыялог «Гутарка магістра Палікарпа са смерцю», дзе рэлігійна-павучальная тэма распрацавана ў гумарыстычным аспекце, перапісваецца ў Беларусі на польскай мове, а ва Украіне і пазней у Расіі ажыццяўляюцца празаічныя пераклады гэтага твора.

Некаторы час амаль аднолькавае месца з Польшчай займалі ў культурным развіцці Беларусі сувязі з Чэхіяй. Асабліва актыўнымі яны былі ў першай чвэрці XV ст., што сведчыць пра падабенства культурных умоў развіцця беларускай і чэшскай народнасцяў. Чэшскі рэфарматар, паплечнік Яна Гуса Еранім Пражскі каля 1414 г. наведаў Вялікае княства Літоўскае. Яго выступленні ў Вільні, Віцебску і іншых местах выклікалі сапраўдны перапалох у артадаксальнага духавенства. Князь Вітаўт быў запрошаны на чэшскі пасад; ён накіраваў у Чэхію свайго намесніка Жыгімонта Карыбутавіча (1421). Табарыты ўдзельнічалі ў барацьбе за ўладу ў ВКЛ на баку Свідрыгайлы, чэшскія воіны неслі службу на ўсходніх рубяжах Княства, нават у Грунвальдскай бітве ўдзельнічаў атрад гусіцкай пяхоты на чале з Янам Жыжкам. У XIV ст. у Чэхіі быў ажыццёўлены пераклад Бібліі на старачэшскую мову, і ў другой палове XV ст. Біблія была надрукавана, а яе Венецыянскае выданне 1506 г. паслужыла адной з крыніц пры падрыхтоўцы Бібліі Ф. Скарынам. 3 іншых чэшскіх твораў у Беларусі былі вядомыя «Кніга пра Таўдала-рыцара», верагодна, «Луцыдарыус», «Жыціе Аляксея, чалавека Божага».

Галоўнай кнігай у фондзе перакладной літаратуры эпохі Сярэднявечча па-ранейшаму заставалася Біблія. Каля другой паловы XV ст. у гуртках рэлігійных вальнадумцаў, што асталяваліся ва Украіне, ажыццяўляліся першыя спробы перакладу Бібліі на ўкраінскую мову. Самы ранні з вядомых сёння кананічных стараўкраінскіх тэкстаў датуецца 1489 г. У 1499 г. у Ноўгарадзе быў ажыццёўлены поўны пераклад Бібліі на царкоўнаславянскую мову, у які побач з кірыла-мяфодзіеўскімі тэкстамі ўвайшлі пазнейшыя пераклады і нават фрагменты, перакладзеныя з дапамогай католікаў з Вульгаты. Генадзіеўская Біблія, напэўна, распаўсюджвалася і ў Беларусі, дапрацоўвалася і паслужыла асновай Астрожскай Бібліі 1581 г. Фактычна, у перакладчыцкай дзейнасці тагачасных беларускіх біблеістаў паралельна развіваліся два працэсы: пераклады некаторых тэкстаў на беларускую мову (што на зывалася перакладчыкамі «руськай») і пераклады на царкоўнаславянскую (якую называлі «славенской») з улікам выпрацоўкі беларускага варыянта апошняй. У царкоўнаславянскіх тэкстах таго часу нярэдка сустракаюцца беларускія глосы, што сведчыць пра адноснае ўзаемадзеянне дадзеных тэндэнцый пры ўсіх іх гнасеалагічных адрозненнях. Верагодна, на аснове мараўскага спісу Кірыла-Мяфодзіеўскай Бібліі ў 1502—1507 гг. у Вільні і ў Супрасльскім манастыры па заказу пісара вялікага князя літоўскага Фёдара Янушкевіча ствараецца так званы «Дзесятаглаў» Мацея Дзесятага. У адрозненне і незалежна ад Генадзіеўскай Бібліі царкоўнаславянскі тэкст гэтага зводу больш дакладна звераны з арыгіналам. Вядома, Мацей выступіў як укладальнік кодэкса, як рэдактар, тэкстолаг і толькі часткова як перакладчык, але ён быў непасрэдным перапісчыкам і, верагодна, ілюстратарам, які аформіў кнігу як сапраўдны шэдэўр кніжнага мастацтва. У 1514 г. дзяк Фёдар перапісаў Пяцікніжжа Майсея, завяршыўшы гэтым самым стварэнне поўнага зводу Бібліі ў Вялікім княстве Літоўскім.

Праца, праведзеная беларускімі перакладчыкамі, сведчыць пра змену самога стаўлення да свяшчэннага тэксту. Біблія яшчэ разумеецца імі як кніга Боскага паходжання, але Адкрыццё, змешчанае ў ёй, павінна быць патлумачана, раскрыта асобным дасведчаным чалавекам для іншых, малаадукаваных людзей. Вось чаму Мацей змяшчае ў «Дзесятаглаве» вялікае аўтабіяграфічнае паведамленне, быццам абгрунтоўваючы сваё асабістае права на рэдагаванне і перапрацоўку тэксту (абсалютна недапушчальную стагоддзем раней). Паводле шчырага прызнання Мацея, здольнасць да стварэння кніг дадзена яму звыш, але матыў яго дзейнасці ўжо ў многім адраджэнскі («восхоте написати своею рукою»). Ісціна выступае адной вялікай загадкай, адгадку на якую перапісчык ведае і паслядоўна выкладае яе на зразумелай пісьменным людзям мове. Змест гэтай «адгадкі» па-большасці маральна-этычны, у нечым блізкі да народнай жыццёвай мудрасці, зафіксаванай у прыказках і прымаўках. Нездарма Мацей змяшчае ў кодэксе разам з Бібліяй «Кнігу Менандра» — зборнік выслоўяў старажытнагрэчаскага драматурга, якія ўвасабляюць побытавую мараль і жыццёвую кемлівасць без усякага дачынення да хрысціянскага веравучэння. Запаветы Хрыста і мудрасць Менандра нібыта ўраўнаважаны Мацеем. Тым самым свяшчэнны тэкст выступае ўжо не аб'ектам пакланення і безапеляцыйнай веры ў містычную святасць кожнай літары, а звычайнай, хоць і вельмі аўтарытэгнай і карыснай кнігай — аб'ектам аналізу і вытлумачэння «па частках», г. зн. у нечым дэсакралізуецца і робіцца больш зразумелым і карысным для зямнога чалавека.

Асаблівае значэнне атрымлівае ў кантэксце познесярэднявечнай культуры хрысталагічная праблематыка. Як ужо адзначалася, на этапе пераходу ад ранняга да позняга Сярэднявечча паступова адбываўся перанос эмацыянальных акцэнтаў у суперажыванні героям евангелічных сюжэтаў з Боскага аспекту прыроды Хрыста на зямны, чалавечы. Гэтая з'ява па-большасці можа быць паказана на прыкладах тагачаснага мастацтва, чым даказана на аснове аналізу багаслоўскіх твораў, бо догмат пра боска-чалавечае двуадзінства Хрыста заставаўся ў асноўным непарушным. Познееярэднявечныя пісьменнікі пачалі суперажываць Хрысту і Багародзіцы, вобразы якіх усё болей нагадваюць няшчасных і несправядліва выданых ворагам людзей. Уразлівая асоба тагачаснага беларуса літаральна штодня адчувала сябе на самым краі бездані. У гэтых умовах чалавек сам шукаў у сабе хаця б нейкія рысы абнадзейлівага падабенства да біблейных герояў — Іова, Марыі, апостала Андрэя, святога Міколы, адначасна і суцяшаючы, і палохаючы сябе іх зямнымі лёсамі і пакутамі, суперажываў ім. Цікавасць да Хрыста менавіта як да жывога чалавека, абвостраная ўвага да душэўнага стану Багародзіцы чырвонай ніткай праходзіць праз усё позняе Сярэднявечча, не задаволенае сціслымі тэкстамі апракасаў і рэдкімі апокрыфамі, вядомымі з XI—XIII стст. Менавіта цікавасць да зямнога жыцця Збаўцы, асабліва да Раства, гісторыі знішчэння немаўлят, уцёкаў Святога сямейства ў Егіпет, а таксама да крыжовага шляху, пакут, смерці і Уваскрэсення літаральна працінае свядомасць грамадства XV—XVI стст.

Вельмі верагодна, што ўжо каля сярэдзіны XV ст. у беларускім пісьменстве пачаў распаўсюджвацца цыкл казанняў пра Хрыста, што ўключаў камбінаваныя тэксты з кананічных і апакрыфічных крыніц лацінскага, чэшскага, візантыйскага, блізкаўсходняга, польскага і мясцовага паходжання ў самых разнастайных іх варыянтах. Раней гэтага часу культ Багародзіцы асабліва ўмацаваўся ў каталіцкіх краінах Захаду. Так, у Польшчы друкуецца легендарна-біяграфічная аповесць «Пакуты Хрыстовы», складзеная на аснове кананічных Евангелляў і апакрыфічнага Евангелля ад Нікадзіма, а таксама лацінамоўных твораў, якія пашыралі евангельскі сюжэт. Але беларускія варыянты не з'яўляюцца простымі копіямі польскай аповесці. Пад назвамі

«Слово о страсти Господней и о преданьи Июдином», «О умучении Пана нашего Есуса Криста», «Мука Господа нашого Исуса Христа от преворотных жидов» і іншымі могуць змяшчацца як узаемазалежныя, так і розныя па змесце, аб'ёме і крыніцах творы, аб'яднаныя ў цыкл агульнай скіраванасцю супраць ерасі «жыдоўствуючых», а таксама агульнай тэматыкай, цікавасцю да асобы Ісуса і яркім, драматычна напружаным апісаннем Яго нараджэння, апошніх дзён жыцця і смерці, шырокім выкарыстаннем беларускай мовы і «гатычным» стылем мастацкага выяўления. Падзеі евангельскай гісторыі, дапоўненыя апакрыфічнымі эпізодамі, інтэрпрэтуюцца як цуд Боскага ўцелаўлення, як высакародная ахвяра героя дзеля пасмяротнага выратавання астатніх людзей і іх лепшага жыцця на зямлі. Створаны замілавальны вобраз Маці, адноўлены яе глыбокія, поўныя чалавечага болю душэўныя пакуты за Сына, раскрытыя праз лірычныя маналогіляманты. Чалавечы пачатак бачылі і навучаліся цаніць у Богачалавеку і героях Свяшчэннай гісторыі, а пасля адкрытыя каштоўнасці паступова пераносіліся і на звычайнага чалавека, які выступаў носьбітам Боскага вобраза. Раннія перадгуманістычныя элементы развіваліся, такім чынам, цалкам у межах рэлігійнай грамадскай свядомасці, каб у наступныя эпохі замяніць тэацэнтрычную сістэму духоўных вартасцяў сістэмай антрапацэнтрычнай.

Надзвычай цікавы прыклад напаўсвецкага перакладнога пісьменства — «Аповесць пра трох каралёў-валхвоў» (перакладзеная ў другой палове XV ст.). Евангельскі сюжэт пра пакланенне немаўляці Ісусу трох усходніх цароў-язычнікаў развіты ў кірунку стварэння свецкага рамана па біблейных матывах. Апавядаецца пра падарожжа каралёў у Святую зямлю, пра тое, што ўбачылі і перажылі яны на шляху, апісваецца прырода Палесціны, побыт і этнаграфічныя асаблівасці народаў, якіх каралі напаткалі ў ходзе вандроўкі.

Галоўныя героі некаторых перакладных твораў дзейнічаюць не па звышнатуральным наканаванні, а на свой страх і рызыку, выступаючы паўнаважнымі суб'ектамі ў развіцці падзейнай канвы рэлігійных аповесцяў. Цікавымі прыкладамі падобных твораў з'яўляюцца легендарна-біяграфічныя аповесці «Казанне пра Сівілу-прарочыцу» і «Кніга пра Таўдала-рыцара». У першай з іх апавядаецца пра мудрую жанчыну — варажбітку і прадказальніцу, — якая ўступіла ў спаборніцтва з царом Саламонам, прадказала нараджэнне Хрыста і канец свету. Рыцар Таўдал жыў вельмі разбэшчана. Аднойчы ён напіўся да такой ступені, што душа яго адляцела ад цела. Паколькі рыцар быў жывым, хаця і моцна п'яным, душа тры дні вандравала па замагільным свеце, пабачыла і пекла, і рай, пакаялася і, нарэшце, вярнулася да Таўдала ачышчанай. Герой працверазеў і стаў на праведны шлях жыцця.

Зразумела, аднак, панаванне рэлігіі ў грамадскай думцы, прадвызначаючы светапогляд кніжнікаў, не азначала, што ўся літаратура была царкоўнай па функцыях, тэматыцы, прызначэ ні, мастацкім змесце і г. д. Рэлігійнасць познесярэднявечных кнігалюбцаў знаходзіла адлюстраванне ў іх стаўленні да рэчаінасці, у разуменні прычын і наступстваў фактаў грамадскага быцця і самой гісторыі, у спосабах вырашэння мастацкіх калізій і інтэрпрэтацыі жыццёвых «сюжэтаў». Але самі гэтыя «сюжэты» нярэдка бывалі свецкімі або «напаўсвецкімі». Таму нецаркоўная перакладная літаратура, хаця і была менш аб'ёмна прадстаўлена ў агульным рукапісным фондзе помнікаў Старажытнай Беларусі, уяўляе вельмі цікавую і значную частку слоўнай культуры таго часу. Важнейшае месца сярод перакладных помнікаў займалі творы па сусветнай гісторыі, у якіх паведамлялася пра падзеі дахрысціянскай мінуўшчыны, услаўляліся подзвігі сапраўдных і легендарных герояў. Адлюстраванне мінулага мела вельмі прыблізны і, з пункту гледжання гістарыяграфіі, недакладны характар. Напрыклад, перакладзеная ў XIV ст. «Хроніка Канстанціна Манасіі» змяшчала шмат матэрыялу казачнага і літаратурнага паходжання, больш ці менш белетрызаваныя аповесці пра бітвы, паходы, рыцарскія подзвігі і іншыя падзеі з мінуўшчыны розных народаў. Нярэдка буйныя творы ці іх фрагменты змяшчаліся ў складзе хранографаў, што бралі пачатак яшчэ ад часоў старажытнай Русі, але часам асобныя помнікі вылучаліся ў самастой-ныя аповесці.

Першым сярод падобных твораў была, верагодна, «Троя», або «Прыповесць пра каралёў» (якая ўзыходзіла да «Хронікі Канстанціна Манасіі»). У помніку выкладзена казачная версія прычын і падзей Траянскай вайны, але твор не толькі знаёміў чытачоў з героямі Антычнасці (Гектарам, Ахілам, Парысам) і асновамі старажытнагрэчаскай міфалогіі. Высакародныя рыцарскія ідэалы, мужнасць, каханне, чалавечнасць і гуманізм герояў «Троі» мелі для беларускіх чытачоў вялікае выхавальнае значэнне. Пазней з'явілася «Гісторыя Траянскай вайны», змест якой больш ускладнены новымі сюжэтнымі лініямі, персанажамі і абставінамі.

Асаблівае месца сярод помнікаў перакладной літаратуры займае так званая сербская «Александрыя», што была апрацавана ў XV ст. і стала больш папулярнай, чым ранейшая версія твора. У сербскай «Александрыi» развіты новы для тагачаснай славес насці матыў кахання паміж Аляксандрам і Раксанай, умацаваны асобныя рысы прыгодніцкага рамана і г. д. Аляксандр па сваёй волі пускаецца ў небяспечныя авантуры, нечаканыя павароты лёсу героя, яго вынаходлівасць, смеласць і высакароднасць не пакідалі чытача абыякавым, хвалявалі і прымушалі суперажываць македонскаму цару і іншым персанажам. Але галоўнай ідэяй, паслядоўна праведзенай у апавяданні, выступае сцверджанне марнасці зямнога жыцця і славы. Аднак ў адрозненне ад раннесярэднявечных пісьменнікаў, якія давалі чытачам адназначную магчымасць уявіць, куды пасля смерці трапіць душа галоўнага героя, стваральнікі сербскай «Александрыі», зрабіўшы Аляксандра прыхільнікам адзінабожжа і сябрам прарока Ераміі, пакідалі гэтае пытанне нявырашаным: з аднаго боку, цар быў прадстаўлены ідэальным сярэднявечным рыцарам і сапраўдным героем у вачах тагачасных людзей, чытач пераконваўся ў яго высакароднасці, сапраўды хрысціянскай сумленнасці, працінаўся лёсам славутага палкаводца і г. д., аднак, з іншага боку, Аляксандр заставаўся язычнікам, і над яго пасмяротным лёсам чытач мусіў разважаць самастойна. Літаратурная гісторыя «Александрыі» не скончылася ў Беларусі апрацоўкай сербскай версіі рамана. Пазней быў зроблены трэці пераклад твора з лацінскай мовы, які атрымаў назву лацінскай «Александрыі».

Магчыма, напрыканцы эпохі ў Беларусі стаў вядомы рускі пераклад аповесці-байкі «Стэфаніт і Іхнілат», блізкай да «жывёльнага эпасу» Захаду. Помнікі, падобныя да «Троі», сербскай «Александрыі», «Стэфаніта і Іхнілата», прыцягвалі ўвагу чытача займальнасцю апісаных падзей, алегарычным зместам, магчымасцю самастойна дамысліваць лёс герояў. Праз іх у грамадскую свядомасць уваходзілі новыя духоўныя вартасці і новыя тэмы: рыцарская высакароднасць, каханне, прыгоды, здрада і вернасць, несправядлівасць улад, шчырасць свецкіх пачуццяў. Перакладныя творы адкрывалі перад беларускім чытачом зусім іншы свет, чым той, з якім чалавек быў знаёмы з летапісаў, жыцій, з патрыстыкі і Бібліі. I раскрываўся гэты свет таксама па-іншаму... Адназначнае вытлумачэнне падзей і «чорна-белыя» характарыстыкі герояў паступова пачыналі ўскладняцца, вобразы рэчаіснасці рабіліся ўсё больш мнагаграннымі і шматфарбнымі. «Гатычны» стыль садзейнічаў з'яўленню ў перакладных творах асобных элементаў «натуралістычнага» паказу з'яў жыцця і своеасабліваму моўнаму сінкрэтызму: даўнебеларуская, паўднёваславянскія і польская моўныя плыні ўзаемадзейнічаюць у творах, выразна раскрываючы свае вобразатворчыя магчымасці.

У XV — пачатку XVI ст. многія свецкія людзі цікавіліся не толькі рэлігійнаіі і мастацкай перакладной літаратурай, але і натурфіласофскімі, прыродазнаўчымі, энцыклапедычнымі творамі, заснаванымі не на сімвалічным ці вобразна-алегарычным адлюстраванні рэальнасці, а на рацыяналістычным аналізе і сістэматызацыі аб'ектыўных ведаў пра свет.

У другой палове XV і асабліва ў XVI ст. Беларусь атрымала шэраг натуразнаўчых твораў Антычнасці і заходнееўрапейскага Сярэднявечча. 3 яўрэйскай мовы была перакладзена «Логіка», што ўяўляла кампілятыўнае сачыненне па філасофіі і матэматыцы, якое ўзыходзіла да трактатаў Майсея Майманіда і арабскага мысліцеля Аль-Базалі. Своеасаблівай энцыклапедыяй з'яўляецца «Луцыдарыус», перакладзены ў Чэхіі з нямецкай «Кнігі Менандра», Шастакрыл, Касмаграфія, Лапатачнік, «Арыстоцелевы вароты» (або «Тайная тайных»). Медыцынскія і геаграфічныя працы пацяснілі даўнія Шасціднёвікі, Громнікі, Соннікі, Пчалу і Стасловец. Можна меркаваць, што каля XVI ст. вядомымі сталі працы Гіпакрата і Галена пра чатыры стыхіі свету, фрагменты твораў Арыстоцеля, некаторыя трактаты філосафаў-схаластаў і інш. Моўная аснова гэтых перакладаў засталася царкоўнаславянскай, хоць ужыванне беларускіх слоў у тэкстах становіцца ўсё больш і больш адчувальным. Нярэдка асобныя сярэднявечныя трактары бытавалі ў якасці асобных кніг, а часам уключаліся ў чытальныя зборнікі разам з павучаннямі, словамі, аповесцямі.

Між тым элементы рацыяналістычных поглядаў, якія з'явіліся ў грамадскай думцы другой паловы XV — пачатку XVI ст., нельга разумець у рэнесансавым сэнсе. Так ці іначай сярэднявечная «навука», застаючыся па сутнасці рэлігійнай, замыкалася на пошуках і вытлумачэннях Боскага светаўладкавання і ў лепшым выпадку ставіла пытанне: як веды, атрыманыя ў пазнавальнай дзейнасці чалавека, набываюць аб'ектыўны, агульны і неабходны характар, г. зн як яны робяцца ведамі пра Бога. Цвярозыя назіранні за жыццёвымі з'явамі «апраналіся» ў строі алегорый Боскага, рэалізаваных, аднак, не ў выглядзе вобразных іншаказаў, а ў форме рацыяналістычных апісанняў і вынікаў, да якіх дадаваліся багаслоўскія каментары. Нават многія заканадаўчыя акты таго часу (земскія прывілеі 1387, 1413, 1447 гг., «Судзебнік» Казіміра 1468 г. і г. д.) у некаторых артыкулах абапіраліся на Біблію, на палажэнні Майсеева закону. Царкоўна-дагматычныя перадумовы спалучаліся ў мысленні кніжнікаў-перакладчыкаў з рацыяналістычнай методыкай: пытанні ставіла жыццё, яно ж давала і матэрыял для разважанняў, але адказы вычытваліся ў Бібліі, а перакладныя энцыклапедыі толькі падмацоўвалі адказы па рознай праблематыцы. Патэнцыяльна і ў тэксце Бібліі, і ў творах Антычнасці «вечная Ісціна» была ўжо дадзена. Каб актуалізаваць яе, трэба вывесці з тэкстаў усю паўнату лагічнах сувязяў з дапамогай слушна пабудаваных разважанняў. У пэўным сэнсе творы тыпу «Логікі» ці «Луцыдарыуса» былі процілеглымі мастацтву готыкі з яго прагай убачыць цень Ісціны ў эстэтычным сузіранні прыгожага. Аднак рацыяналістычны алегарызм познесярэднявечнага перакладнога пісьменства грунтаваўся на тых самых светапоглядных прынцыпах, што і готыка.

Тым не менш рацыяналістычны алегарызм у гэты час прыжываўся на Беларусі з цяжкасцю (найбольшага плёну ён дасягнуў у царкоўна-палемічнай літаратуры эпохі барока). Сярэдні слой кнігалюбаў, і свецкіх, і царкоўных, галоўным чынам звяртаўся толькі да перакладных тэкстаў, шанаваў ускладненыя рытарычныя выказванні, прагнуў разгадак разумовых алегорый і г. д. Агульная перавага свецкіх і «напаўсвецкіх» твораў параўнальна з арыгінальнымі тлумачыцца ўзрастаннем цікавасці ў XV ст. да розных ведаў.

Змены ў адукацыі, пашырэнне сувязяў з заходнееўрапейскімі краінамі, дзе набывалі веды выхадцы з беларускіх земляў, асабістыя кантакты з прадстаўнікамі розных кірункаў еўрапейскай думкі вялі да развіцця крытычнага рацыянальнага мыслення і з'яўлення рэлігійнага вальнадумства. Верагодна, ужо ў XV ст. у Беларусі былі вядомыя асноўныя палажэнні самых розных багаслоўскіх плыняў і ерэтычных вучэнняў, што літаральна захліснулі Заходнюю Еўропу напярэдадні Рэфармацыі. Амаль што ўсе гэтыя рухі мелі антыфеадальны характар і засноўваліся на рацыяналістычным падыходзе да Бібліі, адмаўленні шэрагу догматаў, крытычным пераглядзе асноўных багаслоўскіх палажэнняў і царкоўнага падання. Найбольшую вядомасць атрымалі ідэі чэшскіх гусітаў, бо да 1424 г. урад ВКЛ падтрымліваў з Чэхіяй шырокія палітычныя сувязі. Вітаўт нават выправіў па Канстанцкі сабор прадстаўнікоў для падтрымкі Яна Гуса, але яны прыбылі ў Канстанцу, калі Гус быў ужо асуджаны і спалены. Вучэнне гусітаў было даволі папулярным і сярод католікаў, і сярод праваслаўных ВКЛ.

У XV ст. у Беларусі склаліся спрыяльныя сацыяльна-экапамічныя перадумовы для развіцця царкоўна-рэфармацыйных рухаў: зараджаліся раннекапіталістычныя адносіны, раслі гарады; праваслаўная і каталіцкая цэрквы, што зрабіліся буйнейшымі ў краіне феадаламі, у аднолькавай ступені незадавальнялі і га радское насельнiцтва, і шляхту, і свецкіх феадалаў, на правы якіх вёўся наступ. Але галоўным заставалася тое, што іншадумцаў у ВКЛ не праследавалі. Таму тут знаходзілі прытулак уцекачы з усходу і захаду, і гэта вельмі спрыяла развіццю ў Беларусі мясцовай «народна-ерэтычнай» думкі.

Пэўнае распаўсюджанне ў ВКЛ мела так званая ерась «жыдоўствуючых». Яе прадстаўнікі адмаўлялі царкоўную іерархію, шанаванне ікон, інстытут манаства, царкоўную абраднасць, малiтвы за памерлых, царкоўнае землеўладанне, не прызнавалі несмяротнасць душы і ўваскрэсення з мёртвых. Гэтыя ідэі не толькі перагукаюцца з многімі думкамі заходнееўрапейскіх і блізкаўсходніх рэлігійных дысідэнтаў, але і маюць нямала агульнага з вучэннямі беларускіх царкоўных рэфарматараў наступнага XVI ст. Вялікую ўвагу надавалі «жыдоўствуючыя» пазацаркоўным ведам: астралогіі, граматыцы, філасофіі, біялогіі і інш.; шырока бытавалі сярод ерэтыкоў помнікі антычнай літаратуры. Прычым адукаванасць чалавека лічылася асновай яго духоўнай незалежнасці, а апошняе, на думку «жыдоўствуючых», дае чалавеку магчымасць выратавацца. 3 дзейнасцю «жыдоўствуючых» звязаны і спробы перакладу асобных кніг Бібліі на царкоўнаславянскую мову з мясцовымі, «заходнерускімі» асаблівасцямі, пераклады Логікі, Луцыдарыуса, «Кнігі Менандра», Шастакрыла, Лапатачніка і многіх іншых свецкіх і рэлігійных помнікаў. Тайнапісам «жыдоўствуючых» карыстаўся і Мацей Дзесяты — укладальнік славутага «Дзесятаглава».

Зразумела, гусіты, «жыдоўствуючыя», прадстаўнікі іншых ерэтычных плыняў былі перш за ўсё рэлігійнымі дзеячамі, але антыклерыкальныя настроі з непазбежнасцю падводзілі іх да свецкіх і раннегуманістычных ідэй, да філасофскага рацыяналізму і асветніцтва, што па сутнасці было рэакцыяй на празмерную эмацыянальнасць царкоўнай літаратуры і адмаўленнем містычнай эмацыянальнасці готыкі. У літаратурна-перакладчыцкай дзейнасці ерэтыкоў акрамя свецка-гуманістычнага і перадрэфармацыйнага важны яшчэ і культурна-пасрэдніцкі аспект. У выніку спрыяльных палітычных і геаграфічных умоў даўнебеларуская літаратура і грамадская думка паслужылі важным фактарам распаўсюджання рэлігійнага вальнадумства ва Усходняй Еўропе.

На жаль, вельмі многае з пісьмовай спадчыны эпохі Сярэднявечча па розных прычынах пазней было знішчана і не захавалася да нашага часу. Toe ж, што захавалася, дайшло, за рэдкімі выключэннямі, у перапрацаваным або няпоўным выглядзе, зберагліся толькі асобныя рэшткі, адзінкавыя творы даўняй бела рускай літаратуры, што пераважна маюць смаленскае паходжанне і складзены або адрэдагаваны ў праваслаўным асяроддзі. Арыгінальная беларуская літаратура позняга Сярэднявечча прадстаўлена традыцыйнымі жанрамі, але, па-першае, лёс розных старажытнарускіх жанраў быў неаднолькавым, а па-другое, у межах гэтых жанраў адбываліся больш ці менш заўважальныя змены. Напрыклад, у XV — пачатку XVI ст. у Беларусі прыпыніўся працэс кананізацыі святых, што сведчыць пра змену арыенціраў культурнага развіцця краіны. 3 аднаго боку, не выявілася людзей, здольных здзяйсняць духоўныя подзвігі дзеля Бога, з другога, сфера цікавасці ляжала ўжо пераважна ў духоўных вартасцях заходняга свету. Бадай, адзінымі творамі агіяграфічнага жанру былі «Жыціе Елісея Лаўрышаўскага» (пачатак XVI ст.), якое не захавалася ў выніку малалікасці спісаў, і «Жыціе трох віленскіх пакутнікаў», што было складзена за межамі Княства. Калі прыкладаць да познесярэднявечнай літаратуры сучасныя крытэрыі, то можна зрабіць памылковую выснову, што агіяграфія знаходзілася ў стане заняпаду. Аднак тагачасны літаратурны працэс уключаў у якасці найістотнейшай кампаненты перапрацоўку ранейшых твораў у адпаведнасці з ідэйна-эстэтычнымі патрабаваннямі часу. Фактычна ўвесь корпус даўніх жыційных твораў быў паступова перароблены. Прычым важнай тэндэнцыяй гэтага аднаўлення выступіла беларусізацыя агіяграфічных помнікаў шляхам інфільтрацыі ў царкоўнаславянскія тэксты моцнай плыні беларусізмаў.

Цікавыя з'явы назіраюцца і ў развіцці гімнаграфіі. На старонках Лаўрышаўскага евангелля змешчаны «Канон і плач святой Багародзіцы», складзены манахам Іевам. Мастацкі змест твора — узнаўленне эмацыянальнага стану Багародзіцы падчас укрыжавання Хрыста. Нягледзячы на традыцыйную кампазіцыю (твор складаецца са ста шасці вершаў і падзелены на дзевяць песняў), leў здолеў перадаць амаль што гатычную экзальтаваную эмацыянальнасць, расчуліць чытача, прымушае яго суперажываць, падпарадкавацца пачуццёва напружанаму стану. Сваімі мастацкімі асаблівасцямі твор аддалена нагадвае царкоўную лірыку больш позняга часу.

У сувязі з развіццём рэлігійнага вальнадумства, пашырэннем у ВКЛ каталіцызму і заключэннем Ферара-Фларэнційскай уніі з'яўляюцца адрэдагаваныя або арыгінальныя апалагетычныя і царкоўна-палемічныя творы і зборнікі, што па змесце і форме працягваюць традыцыі, закладзеныя ў раннім Сярэднявеччы Кліментам Смаляцічам, Феадосіем Пячорскім і іншымі славянскімі і грэчаскімі пісьменнікамі. Так, у XV ст. новае гучанне атрымліваюць праблемы, узнятыя ў «Слове Казьмы Прасвітара супраць ерэтыкаў» (X ст.), і гэты твор перапісваецца беларускімі кніжнікамі. Складаецца кампілятыўны зборнік дыдактычна-палемічнага зместу «Збор слоў павучальных» («Собрание слов поучительных»); традыцыі дыдактычнага красамоўства развіты ў ананімным «Павучанні на Раство Хрыстова» і «Сказанні пра Богородзіцу». Сярод артыкулаў, змешчаных у Супрасльскім зборніку другой паловы XVI ст., знаходзіцца палемічнае «Пасланне каталіцкаму іерарху пра смерць каталіцызму», што датуецца 1511 г. Апалагетыка-публіцыстычным зместам вызначаюцца «Апраўдальнае пасланне заходнерускіх епіскапаў» і «Як трымаюць веру немцы» Грыгорыя Цамблака, акружнае пасланне кіеўскага мітрапаліта Спірыдона «Выклад праваслаўнай, сапраўднай нашай веры» (1478), а таксама шэраг пасланняў і слоў, якія прыпісваюцца мітрапаліту Грыгорыю II Балгарыну, і інш.

Агульнымі рысамі гэтых багаслоўскіх твораў з'яўляецца зварот да маральна-этычнай праблематыкі, імкненне звязаць вырашэнне абстрактных царкоўна-дагматычных пытанняў з канкрэтнымі сацыяльна-палітычнымі праблемамі тагачаснага жыцця, сцвярджэнне агульначалавечых духоўных каштоўнасцяў. Вельмі паказальна, што ўсе аўтары-палемісты XV ст., разважаючы пра веру і апелюючы да чалавечых пачуццяў, не толькі тонка выходзяць на сацыяльную праблематыку, што робіць іх творы злабадзённымі і палітычна завостранымі, але, звяртаючыся да розуму чытачоў, заклікаюць іх самастойна паразважаць пра Боскія справы. Вядома, рацыяналізм пісьменнікаў XV ст. не выходзіць за межы хрысціянскай тэалогіі, г. зн. чалавечы розум, паводле іх меркавання, толькі частка «ўсеагульнага розуму». Але богапазнанне, правільны выбар веры і, нарэшце, выратаванне магчымыя толькі праз разумовую дзейнасць — разважанне, аналіз, супастаўленне. Нярэдка пісьменнікі спрабуюць усталяваць повязь паміж розумам і мараллю: асновай дабрачыннасці выступае розум, а не сляпая вера. Цікавым прыкладам можна лічыць «Вытлумачэнне памылак рускай веры», складзенае ў 1500 г. кракаўскім канонікам Янам Сакранам. Аўтар напрамую тлумачыць веравызнаўчыя пытанні ў ВКЛ палітычным суперніцтвам Польшчы з Расіяй. Ён з веданнем справы распавядае пра заняпад праваслаўнай адукацыі сярод духавенства, пра барацьбу розных груповак у мясцовай царкоўнай іерархіі, што абумоўлена, на яго думку, адступленнем праваслаўнай царквы ад асноў хрысціянскага веравучэння.

Аднавіць страчаную духоўнасць можна толькі шляхам усвядомленага выпраўлення дагматычных «памылак».

Большасць тагачасных палемічных твораў уяўляла з сябе пасланні да пэўных асоб. Эпісталярны жанр, для якога было б характэрным спалучэнне інтымнай адкрытасці і мастацкасці, яшчэ не склаўся, бо і асоба не самаўсведамлялася па-за межамі яе сацыяльна-веравызнаўчай пэўнасці. Нават перапіска Івана III са сваёй дачкой Аленай, выдадзенай за вялікага князя Аляксандра Казіміравіча, гэтаксама, як і лісты самога Аляксандра, выступае пераважна сродкам багаслоўскай палемікі і мае дыпламатычнаэтыкетны характар. I ўсё ж асобы аўтараў, іх эмоцыі, перакананні, грамадская пазіцыя акрэсліваюцца, пачынаючы ўжо з Кіпрыяна, больш выразна, чым у іншых помніках тагачаснай літаратуры.

Цікавы прыклад эпісталярнай спадчыны позняга Сярэднявечча — «Пасольства да папы рымскага Сікста IV» (1476), складзенае падскарбіем Іаанам і падпісанае кіеўскім мітрапалітам Місаілам і іншымі рэлігійнымі і свецкімі дзеячамі ВКЛ. Ва ўмовах рэлігійнай талерантнасці пантыфік карыстаўся найвялікай павагай у вернікаў праваслаўнай канфесіі, аднак захады касцёла, накіраваныя на тое, каб пазбавіць праваслаўную царкву самастойнасці, сустракалі тактоўную, але вельмі цвёрдую адмову духавенства і свецкіх феадалаў. Гэтым абумоўлены своеасаблівы змест паслання: з аднаго боку, аўтар паслядоўна адстойвае ідэю раўнапраўя веравызнанняў і часткова выкарыстоўвае звычайную аргументацыю, характэрную для царкоўна-палемічных трактатаў супраць католікаў. 3 іншага боку, пісьменнік не шкадуе слоў, каб выказаць усе магчымыя кампліменты ў адрас Сікста IV і Святога прастола наогул. Дыпламатычны этыкет у звароце да дзеяча такога высокага рангу абумоўлівае тое, што пасланне амаль што ператвараецца ў панегірык папе. Выхаваныя на ўзорах царкоўнага красамоўства і стылю «пляцення славес» праваслаўныя кніжнікі ствараюць даўжэзныя сказы-перыяды, ужываюць квяцістыя разгорнутыя метафары, на ўсе лады выказваюць яўна гіпербалізаваныя пачуцці павагі і захаплення.

Здаецца, па знешніх прыкметах пасланне да Папы Рымскага створана ў адпаведнасці з лепшымі традыцыямі эмацыянальнаэкспрэсіўнага стылю. Але, як ужо адзначалася, стыль «пляцення славес» быў з'явай вельмі глыбокай, перадаваў экзальтаваную «пакуту містычнай медытацыі» і г. д. У «Пасольстве ж да папы рымскага Сікста IV» прыёмы стылю «пляцення славес» выкарыстаны, нават развіты і ўскладнены, у адрыве ад іх светапогляднага сэнсу. «Словапляценне» для Іаана — гэта толькі прыём упрыго жання мовы. Як сам літаратурны этыкет, адарваны ад каранёў, на якіх ён узнікаў і развіваўся, ператвараецца ў фактар эстэтызацыі феадальнага побыту, так і стыль становіцца сродкам эстэтызацыі выкладання і ўрэшце фармалізуецца. Уяўнае захапленне Сікстам IV — гэта толькі напышлівы афіцыёзны этыкет, матываваны халодным і цвярозым разлікам на чытача, згоднага пагадзіцца і прыняць гэтую шматслоўную цырымонію. Але сэнс цырымоніі зусім процілеглы яе слоўнаму абрамленню: сярод вытанчаных пахвал, узнёслых слоў і воклічаў, складаных рытарычных фігур і эпітэтаў пантыфіку даецца адназначна зразумець сапраўдныя намеры і занятую аўтарамі пазіцыю. Гэтым самым мастацкі стыль фармалізуецца, «адрываецца» ад сапраўднага зместу апавядання, ад аб'екта выяўлення, робіцца штучным, г. зн. пачынае наўмысна «выкарыстоўвацца» з той або іншай мэтай, бо час панавання эмацыянальна-экспрэсіўнага стылю выяўлення чалавека даўно і незваротна мінуў. Зразумела, што гэта паказвае агульныя заканамернасці эвалюцыі стыляў эпохі ад іх утварэння да ўскладнення, разгалінавання, да «кансервацыі» і далейшага распаду.

Далейшае існаванне ў беларускай літаратуры працягваў і жанр апавяданняў пра цуды. Два невялічкія творы з'явіліся ў канцы XIV ст. у сувязі з пабудовай у Лукомлі Мікольскай царквы і перанясеннем туды часткі мошчаў святога Міколы. Верагодна, каля таго ж часу апавяданні былі далучаны да мясцовага варыянта «Жыція Міколы Цудатворца», а ў першай палове XVI ст. адрэдагаваны ў Расіі і выпісаны асобна ў зборніку жыцій з іншымі тэкстамі Святамікольскага цыкла. У першым з твораў апавядаецца, як угоднік з'явіўся нейкаму Парфену і загадаў збудаваць царкву. «Маловер» Парфен «не сказал неделю» пра тое і «почал болети». Тады ён мусіў перадаць загад святога і ацаліўся, царква ж неўзабаве была збудаваная. У другім творы апавядаецца пра цудоўнае ацаленне людзей ад святых мошчаў. Несумненна, абодва помнікі ўзніклі ў асяроддзі малаадукаванага мясцовага духавенства і маюць адбітак простанароднай рэлігійнасці: святы наўпрост атаясамляецца з выявай на іконе; падобна да хатняга бажка, ён не хоча «жити» на ранейшым сваім месцы «погани деля» і патрабуе сабе новай хаты і г. д.

Даўнія падзеі часоў мангола-татарскай навалы знайшлі адлюстраванне ў «Слове пра Меркурыя Смаленскага», складзеным не раней XV ст., бо гістарычныя факты цудоўнага, як здавалася, выратавання горада у час нашэсця павінны былі эпічна абагульніцца ў свядомасці людзей. Твор захаваўся ў чатырох рэдакцыях, якія, укладаючы дзве асобныя групы, адрозніваюцца паміж сабой у такой ступені, што фактычна амаль уяўляюць самастойныя апавяданні на агульную тэму і з адным цэнтральным персанажам. Толькі мінейная і продажная рэдакцыі «Слова» часткова набліжаюцца да кананічнага жыццяпісу — сярэднявечныя кніжнікі шмат разоў перапрацоўвалі твор, узгадняючы яго з «Жыціем Меркурыя Кесарыйскага». Астатнія ж рэдакцыі, асабліва Жулёўская, у строгім сэнсе не належаць да агіяграфіі, таму што фальклорна-міфалагічныя элементы, толькі часткова прыстасаваныя да жыційнай літаратурнай схемы, разбураюць агіяграфічны канон. Такому пераўвасабленню фальклорных паданняў ёсць тлумачэнне — народны эпас не мог у той час непасрэдна, без перапрацоўкі, увайсці ў літаратуру. Таму і ў жанрава-стылістычных адносінах «Слова пра Меркурыя Смаленскага» — сінкрэтычны твор, які сумяшчае элементы жыція і летапісу, вайсковай аповесці і апавядання пра цудадзейныя абразы, г. зн. відаў кніжных, літаратурных, з эпічным казаннем, заснаваным на легендах пра волатаў, пра абезгалоўленых, на індаеўрапейскіх міфах пра сонца маладзіковае, хтанічных паданняў пра «Маці Сыру-Зям лю» і інш. Несумненна, аднак, што агіяграфічная традыцыя сама ўплывала на вусную творчасць, чым і была ўвогуле абумоўлена магчымасць пісьмовай фіксацыі фальклорнай легенды аб выратаванні ў 1238 г. Смаленска ад войска хана Батыя.

У адрозненне ад іншых літаратурных герояў Меркурый не гістарычная асоба, а міфічны персанаж, пад якім часам разумеюць індаеўрапейскага бога-грамавіка, эпічнага волата, тазаіменнага Іллю Мурамца. Нельга выключаць, што на аповесць маглі паўплываць нейкія заходнееўрапейскія матэрыялы: у некаторых рэдакцыях паведамлялася, што беззаганны святы рыцар Дзевы Марыі прыехаў на службу ў Смаленск ад Рыма, дзе культ Багамацеры быў пашыраны. Семантыка асобных міфа-паэтычных вобразаў «Слова» не атрымала дакладнага і бясспрэчнага вытлумачэння.

Калі «Батый пленил Рускую землю» і падышоў да Смаленска, гараджан ахапіў жах. У гэты час аднаму панамару з задняпроўскага манастыра з'явілася Багародзіца і даручыла знайсці свайго ўгодніка Меркурыя, які маліўся ля вулічнага крыжа. Меркурый пайшоў у Пячорскую царкву і атрымаў загад Багародзіцы здзейсніць «отмщение крови християнския» і перамагчы Батыя і ўсё ягонае войска. 3 рук Прачыстай атрымаў Меркурый цудоўную зброю, а ля царквы знайшоў чароўнага каня. «И дошед полки злочестиваго царя. Божиею помощию и Пречистыя Богородицы побивая враги, собирая християн пленных и отпущая во град свой, прехрабро скакаше по полком, яко орел по воздуху летая. Злочестивый же царь, видев таково побеждение людей своих, велиим страхом и ужасом одержим бысть, и скоро отбежа града того без успеха в мале дружине». Тады з'явіўся перад Меркурыем прыгожы нябесны воін і, забраўшы яго зброю, адсёк Меркурыю галаву. «И тако блаженный взем главу свою в руку свою, а в другую руку коня своего, и пришед во град свой безглавен». Тут убачыла яго нейкая дзяўчына, ідучы па ваду, «и начат святаго нелепо бранити». Тады Меркурый упаў і памёр. Тры дні не мог епіскап з клірашанамі ўзяць яго цела. У апошнюю ноч Дзева Марыя з архангеламі пахавала святога ў Багародзіцкай царкве, «идеже есть и до ныне».

Згодна з іншай версіяй сюжэта, Меркурый перамагае жахлівага велікана, волата цемры, сын якога пасля сцяў Меркурыя. Ужо з адсечанай галавой Меркурый паведаміў гараджанам аб перамозе, а пасля з'явіўся таму ж панамару на іконе «яко жив» і загадаў павесіць над труной сваю зброю, якая будзе ахоўваць горад ад непрыяцеляў.

У цэлым гэта загадкавае апавяданне вызначаецца эпічнай урачыстасцю і плаўнасцю, лірычнай прыўзнятасцю высокага рэлігійнага і патрыятычнага пачуцця. Асаблівай эмацыянальнасцю вылучаецца алегарычны лямант Смаленскай зямлі, звязаны з паэтыкай народных пахавальных галашэнняў.

Шэраг тыпалагічных рыс можна заўважыць паміж «Словам пра Меркурыя Смаленскага» і «Аповесцю пра знішчэнне Разані Батыем». У абодвух творах манументальны гістарызм атрымлівае трагічнае адценне, дзейнічаюць нябесныя заступнікі хрысціян — Дзева Марыя і Мікола Угоднік, імкненне да летапіснай дакладнасці і верагоднасці спалучаецца з эпічнай гіпербалізацыяй і абагульненнем, самі вобразы асілкаў, народных заступнікаў — смаленскага рыцара Меркурыя і разанскага баярына Яўпація Калаўрата — сведчаць пра блізкасць ладу паэтычнага мыслення аўтараў. Ідэя беззаветнай, мужнай абароны радзімы ад ворагаў і была той асновай, на якой літаратура збліжалася з народнай творчасцю.

На працягу позняга Сярэднявечча паступовыя змены адбываліся і ў беларускай паломніцкай літаратуры. Ад самага пачатку існавання для жанру хаджэнняў была ўласціва своеасаблівая «персаналізацыя»: апавяданне вялося ад імя асобы чалавека, які самастойна наведаў Святую зямлю або Канстанцінопаль і ўласнымі вачамі бачыў сляды Свяшчэнный гісторыі. Аднак традыцыйнасць старажытнай літаратуры абумовіла тое, што вобраз паломніка яшчэ ў наўгародскіх творах гэтага жанру, ад якіх, верагодна, тагачасныя беларускія творы залежалі не ў меншай ступені, чым ад «Хаджэння ігумена Данііла», набыў тыповыя рысы «калікі вандроўнага». Але ўжо ў XIV ст. рэлігійныя мэты набожных вандровак пачалі сумяшчацца з дыпламатычнымі, гандлёвымі, царкоўна-пасрэдніцкімі, хоць жаданне бачыць святыні і пакланяцца ім выступала вядучым у здзяйсненні далёкіх падарожжаў.

Другое пасля ігумена Данііла апісанне Іерусаліма і палесцінскіх святынь было зроблена архімандрытам Графеніем, які вандраваў на Блізкі Усход у весну 1375 г. Можна меркаваць, што Графеній быў архімандрытам Смаленскага Багародзіцкага манастыра (заснаванага Аўраміем Смаленскім) і, верагодна, меў на мэце праверыць становішча праваслаўных цэркваў у Палесціне пасля вайны, якая там адбылася.

Вандраваў Графеній пераважна адзін, толькі зрэдку ён далучаўся да нейкіх іншых груп паломнікаў і шукаў сярод іх перакладчыкаў, бо ні старажытнагрэчаскай, ні хаця б арабскай моў ён не ведаў. Мэты пісьменніка і старажытнарускія ідэалы, якія падчас незалежнасці Смаленска яшчэ панавалі ў свядомасці яго жыхароў, абумовілі змест твора і яго стыль. Пісьменнік звяртаў асаблівую ўвагу на тэхнічны бок і цяперашні стан палесцінскіх будынкаў, коратка ўзнаўляў падзеі біблейнай гісторыі, звязаныя з той ці іншай мясцовасцю. У творы амаль што адсутнічаюць якія-небудзь эмацыянальныя ацэнкі ўбачанага. Пра жывапісныя краявіды, святыні аўтар паведамляе ў дзелавой, пазбаўленай вобразнасці манеры. У творы знайшлі адлюстраванне шматлікія блізкаўсходнія легенды і паданні пра Хрыста, Багародзіцу, першых хрысціян і інш. Часам у запісах Графенія падаюцца звесткі эканамічнага, сельскагаспадарчага, палітычнага, веравызнаўчага, этнаграфічнага зместу. Нягледзячы на запазычаныя ад ігумена Данііла спосабы стварэння аповеду і формы выкладання, смаленскі архімандрыт знайшоў новыя словы і фарбы, каб не паўтараць свайго папярэдніка, і стварыў цалкам арыгінальны і змястоўны помнік, выкарыстаўшы цэлы пласт старажытнай усход неславянскай лексікі, якая пазней ужо не сустракаецца ў пісьмо-вых крыніцах. Каля XV ст. «Хаджэнне архімандрыта Графенія» было не зусім удала адрэдагавана ў адпаведнасці з «надежным» узорам — «Хаджэннем ігумена Данііла», дапоўнена старажытным

«дарожнікам» і захавалася да нашага часу ў перапрацаваным выглядзе.

Найбольш значны твор даўняга беларускага паломніцкага пісьменства — гэта «Хаджэнне Ігнація Смаляніна», якое, з аднаго боку, сведчыць пра найвышэйшую ступень росквіту жанру, але з іншага — пра пачатак яго распаду, набліжэння да свецкіх апісанняў вандровак, а таксама нататкаў пра падзеі, відавочцам і ўдзельнікам якіх быў пісьменнік.

Дакладныя біяграфічныя звесткі пра Ігнація Смаляніна (каля 50-х гадоў XIV — пасля 1408 г.) вельмі небагатыя. На падставе самога Хаджэння і некаторых ускосных крыніц можна меркаваць, што Ігнацій удзельнічаў у паходзе князя Альгерда і Святаслава Смаленскага на Маскву ў снежні 1370 г., пасля нейкі час працягваў вайсковую службу. Каля 1387 г. ён прыняў манаскі пострыг і ў 1388 г. ад'ехаў у Маскву, дзе пачаў займацца летапіснай дзейнасцю. У 1389 г. Ігнацій наблізіўся да смаленскага епіскапа Міхаіла і разам з ім увайшоў у світу маскоўскага мітрапаліта Пімена, які ўвесну 1389 г. выправіўся ў Канстанцінопаль на патрыяршы сабор. Па загадзе Міхаіла Ігнацій, працягваючы летапісную справу, складаў своеасаблівы дзённік піменавай вандроўкі. Напрыканцы чэрвеня ён прыбыў у Канстанцінопаль і ўступіў у пагадненне з прадстаўнікамі кіеўскага мітрапаліта Кіпрыяна, які ў той час спаборнічаў з Піменам. Пасля смерці Пімена і абрання Кіпрыяна мітрапалітам «усёй Русі» Ігнацій выйшаў са світы Міхаіла і быў пакінуты Кіпрыянам у складзе дыпламатычнай місіі пры Канстанцінопальскай патрыярхіі. У тым жа годзе Ігнацій абышоў і апісаў некаторыя прылеглыя да горада мясціны, у 1390 г. ён расказаў пра барацьбу паміж Іаанам IV Калуянам і Мануілам II Палеалогам за імператарскі пасад. У 1391 г. перажыў у Візантыі землятрус, у 1393 г. прысутнічаў на каранацыі Мануіла II і апісаў яе. Чым займаўся былы смаленскі дзяк з 1393 да 1395 г., невядома, магчыма, пабыў у Іерусаліме; у 1395 г. ён зноў з'явіўся на Балканах і з 1397 да 1404 г. жыў на Афоне, дзе, несумненна, засвоіў вучэнне ісіхастаў. У 1405 г. Ігнацій склаў асобнае апісанне Салуня і ў тым самым годзе зноў ад'ехаў у Маскву, дзе, верагодна, атрымаў сан архімандрыта Спаскага манастыра. Разам з мітрапалітам Кіпрыянам Ігнацій працаваў, а пасля смерці мітрапаліта ўзначальваў завяршэнне Траецкага летапіснага збору і, магчыма, далей вёў летапіс да 1418 — 1419 гг. Таксама Ігнацію Смаляніну прыпісваецца і стварэнне «Канона радаснага Прасвятой Багародзіцы», які, магчыма, быў складзены каля 1406 г.

Творчая спадчына Ігнація дайшла ў пераапрацаваным выглядзе і далёка не цалкам. Апісанне вандроўкі ў Канстанцінопаль і жыцця за мяжой было каля сярэдзіны XV ст. вылучана са складу гіпатэтычнага летапісу Ігнація, некалькі разоў адрэдагавана і захавалася як самастойны твор у складзе дзвюх рэдакцый, якія вельмі істотна адрозніваюцца адна ад другой па змесце і стылі. Астатняя частка яго летапісу была істотна скарочана і азагалоўлена «Сказание летум въ кратце»; у шэрагу рукапісных зборнікаў «Сказание...», «Апісанне Салуня» і «Хаджэнне ў Царград» змешчаны разам.

Мастацкія асаблівасці Хаджэння — у тым выглядзе, як твор захаваўся да нашага часу, — перш за ўсё абумоўлены спалучэннем летапіснага стылю і традыцый паломніцкай літаратуры. Акрамя таго, твор Ігнація вызначаецца надзвычай багатай інфармацыяй пра шлях на Усход, насельніцтва Прычарнамор'я, пра грамадскапалітычнае жыццё Турцыі, татарскіх ордаў і, асабліва, Канстанцінопаля, які праз паўстагоддзя быў захоплены туркамі. Аўтар падае унікальныя звесткі пра помнікі архітэктуры і мастацтва, царградскія манастыры, хрысціянскія святыні, а таксама смуту ў горадзе, абрад каранацыі візантыйскіх імператаў, сярэднявечны міракль у Сафійскім саборы і інш. Упершыню ў літаратуры з'явілася апісанне прыроды як умоў ажыццяўлення вандроўкі.

Надзвычай маляўніча і нават паэтычна Ігнацій апісвае дзікую прыроду на берагах Дона, перадае ўласныя пачуцці і настрой спадарожнікаў, што ахапілі іх удалечыні ад абжытых мясцін: «Бысть же сие путное шествие печально и уныльниво, бяше бо пустыня зело, не бе бо видети тамо ничтоже, ни града ни села. Аще бо и быша древле грады красны и нарочиты зело видением места, точью пустож не населена — нигде бо видети человека, точию пустыни велиа, и зверей множество: козы, лоси, волцы, лисицы, выдры, медведи, бобры; и птицы: орлы, гуси, лебеди, журави и прочая — и бяше все пустыни великиа». Амаль што ўпершыню чытач мог пазнаёміцца з апісаннем шторму на моры, які перажылі вандроўнікі, з гісторыяй гвалтоўнага налёту на карабель крэдытораў Пімена, што паводзілі сябе як сапраўдныя піраты, з апісаннем гор, якія вяршынямі дасягалі хмар. Паказальна, што і святыні Царграда, вялікія цэрквы і помнікі антычнай і хрысціянскай гісторыі, апісваюцца Ігнаціем з тым самым захапленнем, з якім расказвае пісьменнік і пра дзіўныя з'явы прыроды: крэйдавыя і кварцавыя слупы, дзіўны для жыха pa лясоў марскі пясок і інш. Культавыя помнікі Канстанцінопаля выклікаюць захапленне Ігнація менавіта як творы мастацтва безадносна да іх паходжання і веравызнальнага значэння. Тут дзяк убачыў люстэркавыя слупы ў царкве і вельмі падзівіўся на свой знешні від, там ён убачыў шэдэўр антычнай скульптуры — Змяіны слуп, далей звярнуў увагу на вайсковае ўзбраенне і адметныя харугвы палкоў, а пасля — на ўрачыстыя строі замежных дыпламатаў.

Хоць запісы вяліся непасрэдна падчас вандроўкі, аўтар, верагодна, здолеў перапрацаваць іх у пэўным ідэйным рэчышчы. Не кранаючы прама гісторыі зацятай барацьбы паміж Кіпрыянам і Піменам за мітрапалітаў пасад, Ігнацій Смалянін алегарычна перадаў яе перыпетыі ў вобразах бурнага мора, паўстання ў Турцыі, барацьбы ў Візантыі і трыумфу аднаго з прэтэндэнтаў. Абвешчаныя ісіхазмам антрапасофскія ідэі, згодна з якімі чалавек прадставаў як асоба, творца і мастак, дазволілі пісьменніку ўзняцца над падзеямі часу і глянуць на іх з пункту гледжання вышэйшага сэнсу чалавечага існавання. Вынікі барацьбы залежаць ад Божага наканавання, але чалавек мусіць адчуць задуму Бога і дзейнічаць у адпаведнасці з ёй. Толькі тады адбудзецца супакаенне бурных жарсцяў і настане прыемная Богу і людзям «тишина велия». Вялікую ролю адыгрываюць у гэтым кантэксце традыцыйныя для хрысціянскага пісьменства вобразы караблякаўчэга, бурнага мора, землятрусу, атрымання царскай годнасці і інш. Такім чынам, нягледзячы на мастацкую самагоднасць зробленых Ігнаціем апісанняў, паломніцкі твор быў выкарыстаны для пропаведзі зусім іншага сэнсу.

Два апісанні паломніцтваў пакінуў пасля сябе Варсанофій, іераманах (пазней ігумен) Бельчыцкага манастыра пад Полацкам. Ён двойчы вандраваў на Усход. Падчас першай вандроўкі 1456 г. ён наведаў традыцыйныя для паломнікаў месцы ў Палесціне. Змест яго твора цалкам традыцыйны, але ўражвае тое, што пісьменнік па некалькі разоў апісвае адзін і той жа аб'ект, быццам не заўважаючы ні супярэчнасцяў, ні паўтораў у сваім апавяданні. Гэта дазваляла даследчыкам меркаваць, што аркушы, на якіх Варсанофій рабіў свае запісы, зблыталіся няўважлівымі перапісчыкамі. Але і пры апісанні другой вандроўкі, якую Варсанофій здзейсніў праз пяць гадоў пасля першай, захаваўся той самы прынцып падачы матэрыялу, хоць і некалькі ўдасканалены. У «Хаджэнні іераманаха Варсанофія ў Ерусалім» адлюстравалася сярэднявечнае ўспрыняцце прасторы, што абумоўлівала ў жывапісе «адваротную перспектыву». Варсанофія не цікавіла паслядоўнасць і лагічнасць выкладу. Ён проста не звяртаў на гэта ўвагі. Важней было апісаць убачанае такім, «якім яно ёсць». Пісьменнік сутыкаўся з шэрагам аб'ектыўных цяжкасцяў, кожны раз пачынаючы апісанне храма, будынка, краявіду нібы з другога боку, г. зн. «з самага пачатку». Разам з тым у творы няма ні доўгіх гістарычных падрабязнасцяў, ні сімвалічнага супастаўлення ўбачанага з рэальным часам падарожжа, што сведчыць пра распад сярэднявечных метадаў выяўлення ў творчай свядомасці пісьменніка і адначаснае жаданне следаваць гэтым метадам. Калі раней сакральная прастора Палесціны мела глыбокі сімвалічны змест сама па сабе, і розныя апісанні аб'ядноўваліся ў суцэльнасць гісторыяй свяшчэнных падзей, што там адбыліся, то Варсанофій аддае перавагу прафанічнаму аповеду пра ўбачанае. Ад ігумена Данііла і асабліва Графенія наследуецца толькі знешняя форма паломніцкага аповеду. Традыцыйнай формай жанру бельчыцкі іераманах карыстаўся несвядома, але не апрацаваныя нататкі, пазбаўленыя кніжнай рыторыкі і складаных алегорый, за-хоўваюць свежасць уражанняў назіральнага, хоць і не вельмі дасведчанага ў літаратуры чалавека XV ст.

«Хаджэнне Варсанофія ў Егіпет, на Сінай і ў Палесціну» перш за ўсё раскрывала чытачам малавядомы свет Блізкага Усходу: Варсанофій першым з вядомых нам усходнеславянскіх паломнікаў перасягнуў разам з мусульманскім караванам Сінайскую пустыню, быў дапушчаны ў запаветны гай у Егіпце, коратка апісаў раку Ніл і іншыя мясцовыя вартасці. У другім Хаджэнні пісьменнік удасканаліў спосаб апісанняў: спачатку ён падаваў звесткі пра месца знаходжання аб'екта, яго ўладкаванне, форму, матэрыял і г. д., як рабілася гэта і ранейшымі пілігрымамі, а пасля зноў вяртаўся да напісанага, ужо апавядаючы, як ён сам наведаў славутую мясціну і што там рабіў. Так у паломніцкім апавяданні спалучыліся і «безасабовы» аповед, характэрны для хаджэнняў ранейшага часу, і прынцыпова новы, суб'ектывізаваны. Пры гэтым Варсанофій звяртаў увагу не толькі на ўмовы вандроўкі, але і на горныя краявіды, перыядычна адзначаючы сувязь прыроды і ландшафту з культурнай дзейнасцю чалавека. Асабліва цікавым атрымалася апавяданне пра Сінайскі манастыр і ўстройства водаправода ў ім. Апавяданне атрымала яскрава выражаны дзённікавы характар і гэта ўнесла прыкметныя змены ў прасторава-часавыя структуры твора, значна наблізіўшы яго да тагачасных апісанняў падарожжаў у Святую зямлю, якія распаўсюджваліся на рэнесансавым Захадзе.

3 найбольшай паўнатой фарміраванне беларускай народнасці і ўмацаванне дзяржаўнасці адбілася на развіцці летапісання, якое адыходзіла ад правідэнцыялісцкіх ідэй хрысціянскай гістарыясофіі і, паспяхова пераадольваючы правінцыйную абмежаванасць мясцовых летапісаў, станавілася агульнадзяржаўным, выпрацоўвала сваю гістарычную канцэпцыю і набывала сваю жанравастылёвую адметнасць. У развіцці летапісання Беларусі позняга Сярэднявечча выявіліся тыя ж самыя супярэчлівыя тэндэнцыі, якімі характарызуецца і станаўленне беларускай культуры і мастацтва ў цэлым.

3 аднаго боку, на раннім этапе яно даволі цесна было звязана са старажытнарускім. Складальнікі першых беларуска-літоўскіх зводаў моцна абапіраліся на багатыя гістарычна-літаратурныя традыцыі ўсходнеславянскага летапісання, непасрэдна выкарыстоўвалі ранейшыя летапісы як гістарычную крыніцу, а таксама часткова і іх жанравую форму — фрагментарны выклад гісторыі ў асобных пагадовых запісах. 3 другога боку, своеасаблівасць культурна-гістарычных умоў у XV ст. і новых ідэйна-мастацкіх задач глыбока ўплывала на тагачасных беларускіх летапісцаў і вымушала іх больш творча ставіцца да старажытнарускіх летапісных традыцый. Яны не толькі змаглі ў арыгінальных летапісных аповесцях і апавяданнях, напрыклад у «Летапісу вялікіх князёў літоўскіх», пераадолець пагадовую жанравую форму, але і на падставе агульнарускай ідэі выпрацаваць сваю ўласную гістарычную канцэпцыю, абгрунтаваць погляд на Вялікае княства Літоўскае і Рускае як на галоўны цэнтр палітычнага аб'яднання ўсходнеславянскіх земляў. Праўда, у пачатку XVI ст. гэтая канцэпцыя пад уплывам новых гістарычных абставін была значна пераасэнсавана. Важная асаблівасць даўніх беларускіх летапісаў і хронік — іх выразна свецкі характар.

У гісторыі беларускага летапісання XV — пачатку XVI ст. выявіліся не толькі характэрныя для познесярэднявечнай культуры тэндэнцыі развіцця і супярэчнасці паміж старым і новым, агульнаславянскім і нацыянальным, рэлігійным і свецкім, але і іх непарыўная повязь, узаемадапаўненне, чым і характарызавалася адметнасць дадзенага перыяду развіцця нашай даўняй славеснасці. Менавіта таму і некаторыя літаратурныя жанры ўзніклі ў нетрах гістарыяграфіі пад уплывам перабудовы апошняй і, застаючыся ў тэкстах летапісных збораў, з цягам часу вырасталі ў самастойныя літаратурна-мастацкія з'явы, болей ці меней аддаленыя ад уласна гістарычнай прозы. Так у беларускай літаратуры развілася воінская аповесць. Аднак найбольш яскрава пра цэс унутранай трансфармацыі летапісання выявіўся ў станаўленні даўнебеларускай панегірычнай прозы, што ўвабрала ў сябе і традыцыі летапісных пахвал-здравіц князям, і элементы царкоўнага ўрачыстага красамоўства старажытнасці.

У ідэйна-мастацкім плане вельмі значным помнікам даўнебеларускай панегірычнай прозы з'яўляецца «Пахвала вялікаму князю Вітаўту», якая змешчана ў першым беларуска-літоўскім летапісным зборы. Гэты твор узнік каля 1430 г. у асяроддзі смаленскага епіскапа Герасіма і з'яўляецца канцэнтраваным выкладам гістарычнай канцэпцыі ўкладальнікаў гэтага летапісу. Вобраз Вітаўта створаны ў адпаведнасці з ваенна-феадальнымі ўяўленнямі аб велічнасці зямнога ўладара. Невядомы аўтар асабліва спыняецца на міжнародным аўтарытэце князя, услаўляе яго ваенна-палітычную магутнасць і мудрасць. Урачыста ўзнёслы стыль панегірыка, шырокае ўжыванне кніжна-славянскай лексікі ў тэксце і выкарыстанне розных рытарычных канструкцый сведчаць пра своеасаблівае спалучэнне элементаў манументальнага гістарызму, эмацыянальна-экспрэсіўнага і гатычнага стыляў, што адначасна надае панегірычнаму апавяданню пачуццёвую напружанасць і этыкетную цырыманіяльнасць.

Больш складанай і стылістычна вытанчанай, чым «Пахвала вялікаму князю Вітаўту», з'яўляецца «Пахвала гетману Канстанціну Астрожскаму», складзеная, найбольш верагодна, у Супрасльскім манастыры ў канцы 1514 г. Твор напісаны з яскрава акрэсленых дзяржаўна-патрыятычных пазіцый і ўслаўляе перамогу літоўска-беларускага войска на чале з К. Астрожскім над маскоўцамі ў Аршанскай бітве, што адбылася 8 верасня 1514 г. Глыбокія гістарычныя і біблейныя паралелі, умелае выкарыстанне рытарычна-выяўленчых магчымасцяў царкоўнаславянскай мовы сведчаць пра вялікі літаратурны вопыт аўтара, уменне карыстацца разнастайнымі вобразатворчымі сродкамі для стварэння ўрачыста-натхнёнага і публіцыстычна завостранага патрыятычнага панегірыка агульнадзяржаўнаму герою.

Помнікі беларускай панегірычнай прозы XV — пачатку XVI ст. сведчаць пра істотную змену прыярытэтаў самога гістарычнага часу. Пахвалы князям, асабліва К. Астрожскаму, з'яўляюцца вышкамi самастойнай цікавасці аўтараў да жыцця выдатных асоб. Сама гісторыя, падзеі грамадскага быцця робяцца нібыта часткай біяграфіі князёў, і гістарычны час атрымлівае асабовую напоўненасць. Праўда, гэтая цікавасць спалучана з абстрагаваннем і ідэалізацыяй і мае, так бы мовіць, «колькасны» характар, рэалізуецца толькі ў афіцыйна-геральдычнай форме, цалкам залежыць ад феадальнага этыкету, аднак яна сведчыць пра паступовую змену прыярытэтаў у грамадскай свядомасці і ў выяўленні чалавека, пра ўзрастанне значэння свецкіх матываў у літаратуры і ўмацаванне асобаснага пачатку ў творчасці.

У часы позняга Сярэднявечча адным з галоўных цэнтраў кніжнай справы на беларускіх землях быў Смаленск. Гэтая акалічнасць вельмі істотна ўплывала на станаўленне беларускага летапісання і літаратуры ў цэлым. Па меры прасоўвання на ўсход традыцыі гатычнага стылю яўна слабелі, а элементы манументальнага гістарызму ўзмацняліся. Мясцовая смаленская школа садзейнічала не толькі захаванню і пераўтварэнню ў новых умовах раннесярэднявечных традыцый старажытнарускай кніжнасці, але і моцнаму культурнаму руху з усходу на захад, які ішоў насустрач заходнееўрапейскім уплывам, насустрач готыцы, рацыяналістычнаму алегарызму, распаўсюджанню еўрапейскай адукацыі і г. д., тым самым умацоўваючы ў сярэднявечным беларускім пісьменстве агульныя для ўсходнеславянскіх літаратур ідэі, элементы стылю, спосабы адлюстравання рэчаіснасці, нават блізкую да старабеларускай літаратурную мову.

Тым не менш перадгуманістычныя тэндэнцыі, якія зарадзіліся і існавалі ў рэлігійнай абалонцы, паступова набіралі сілу і к пачатку XVI ст. атрымалі сістэмна паслядоўны характар. Вядома, у межах сярэднявечнага ўкладу жыцця рэлігійна-феадальны светапогляд не мог быць адразу пераадолены і змяніцца светапоглядам рэнесансава-гуманістычным. Аднак літаратура ўсё больш засяроджвалася на чалавечай і грамадскай праблематыцы. Мнагастайныя фактары і факты жыцця абумоўлівалі ўзмацненне раннегуманістычных ідэй і поглядаў, што рыхтавала спрыяльную глебу для карэннага перавароту ў сістэме духоўных вартасцяў тагачаснага беларускага грамадства, які адбыўся ўжо ў эпоху Адраджэння.

Развіццё гарадоў, усталяванне гарадскога самакіравання, актывізацыя ўсяго грамадска-палітычнага жыцця ў краіне спрыялі эканамічнай і прававой свабодзе асобы, лібералізацыі міжканфесійных, нацыянальных і часткова саслоўных адносін. Разбурэнне саюзу праваслаўнай царквы і дзяржавы (што садзейнічала паглыбленню дыферэнцыяцыі літаратурных жанраў і развіццю свецкай тэматыкі), узрастанне ролі і адукаванасці шляхты, узмацненне купецка-рамеснага слоя і іншае ў сваёй сукупнасці абумоўлівалі тое, што асноўнымі цэнтрамі літаратурнага жыцця рабіліся не манастыры, а гарады, міжасабовыя адносіны ў якіх усё больш нагадвалі заходнееўрапейскія. Пашырэнне культур ных сувязяў з рэнесансавым Захадам і станаўленне раннебуржуазных адносін вялі да ўзнікнення новага тыпу чалавека. Гэта дабратворна ўплывала на паглыбленне антрапалагічных уяўленняў, на развіццё асобы чалавека. Паступова змяняюцца грамадскія ідэалы, выпрацоўваюцца, укараняюцца і прапагандуюцца ў грамадстве ў якасці станоўчых рысаў асобы адукаванасць і дапытлівасць, самаўдасканаленне і рацыяналізм, верацярпімасць і свецкі нацыянальны патрыятызм. Гарадское жыццё пачатку XVI ст. працінаецца зямнымі інтарэсамі і каштоўнасцямі, павышаецца цікавасць да чалавечай асобы і інш.

Невыпадкова, што менавіта ў канцы XV — пачатку XVI ст. на гістарычную арэну выходзяць яркія, духоўна багатыя індывдуальнасці, якія сумяшчаюць дзяржаўна-палітычную, ваенную або царкоўную дзейнасць з навуковымі заняткамі, з мецэнацтвам, асветніцтвам. Па сутнасці, пры ўсёй процілегласці інтарэсаў, мэт і ўчынкаў адраджэнскімі асобамі былі і гетман К. I. Астрожскі, і палітычны авантурыст М. Глінскі, і фундатар Супрасльскага манастыра A. I. Хадкевіч і некаторыя іншыя. Важную ролю ў культурным жыцці краю адыгрывала рэлігійна-асветніцкая дзейнасць мітрапаліта Іосіфа II Солтана (? — 1521 або 1522), які ажыццявіў шэраг царкоўных рэформаў і вельмі спрыяў развіццю перакладчыцкай і кнігавытворчай справы. Сваю бліскучую кар'еру ў Вялікім княстве Літоўскім пачынаў выхадзец з беднай кракаўскай сям'і Эразм Вітэлій (Цёлак), царкоўны і дзяржаўны дзеяч, дыпламат, мецэнат Міколы Гусоўскага. У 1494—1500 гг. ён працаваў у велікакняскай канцылярыі ў Вільні. Высокаадукаваны знаўца літаратуры і мастацтва, бібліяман Эразм спрыяў па-шырэнню ў краіне ідэй рэнесансавага гуманізму, папулярызацыі ведаў пра Літву і Беларусь у Заходняй Еўропе.

Такім чынам, ужо ў XV ст. былі закладзены, а на пачатку XVI ст. выразна выявіліся амаль што ўсе тыя з'явы духоўнай культуры, якія, угрунтаваўшыся і атрымаўшы ў Беларусі адметнае аблічча, падрыхтавалі новую эпоху і ўвайшлі ў адраджэнскую культуру ў якасці яе асноватворных кампанентаў. Секулярызацыя культуры сур'ёзна падарвала былое паноўчае становішча царквы і духавенства, у тым ліку іх манаполію на вытлумачэнне гісторыі, а разам з тым — і на вытлумачэнне сучаснасці. Элементы свецкай цікавасці да мінулага атрымліваюць не толькі пазнавальную накіраванасць: апавядаючы пра былое як пра сваю нацыянальную гісторыю, гістарыёграфы ўвесь час трымаюць на ўвазе цяперашняе, кіруюцца больш-менш усвядомленым нацыянальным інтарэсам, які ў рэшце рэшт ляжыць для іх ужо ў бу дучыні свайго народа і дзяржавы. Цікавасць да сваёй гісторыі і культурнай спадчыны не толькі не замінае шырокаму ўзаемадзеянню з іншымі народамі, а, наадварот, стымулюе яе, што служыць пераадоленню сярэднявечнай замкнёнасці і адасобленасці ад краін Захаду, развіццю адукацыі, крытычнага мыслення, рэлігійнага вальнадумства. Таму перыяд позняга Сярэднявечча, асабліва апошні яго этап, звязаны з усталяваннем антрапацэнтрычнай сістэмы духоўных каштоўнасцяў, можа быць названы і перыядам пераадраджэння. Элементы, якія ўмоўна называюцца раннегуманістычнымі і перададраджэнскімі, складаюць самую сутнасць беларускай культуры позняга Сярэднявечча і не існуюць у ёй адасоблена ад іншых з'яў, што развіваюцца з імі побач на агульным светапоглядным падмурку. Таму беларуская літаратура XIV — пачатку XVI ст., застаючыся прадуктам сваёй супярэчлівай эпохі, па ідэйна-мастацкіх якасцях належыць Сярэднявеччу, якое яна бліскуча завяршае выхадам на якасна новы ўзровень разумення гісторыі, свету і чалавека.

* * *

XIV—XV стагоддзі былі адным з найважнейшых перыядаў у гісторыі беларускай літаратуры, калі закладваліся яе асноватворныя элементы. Станаўленне беларускай літаратуры як нацыянальна адметнай з'явы адбывалася шляхам шматаспектнага пераасэнсавання духоўнай спадчыны ранняга Сярэднявечча ў кантэксце тых задач, якія ставілі перад маладой беларускай народнасцю патрэбы ўмацавання новай феадальнай дзяржаўнасці, шляхам творчага выкарыстання і пераадолення традыцый былой славяна-візантыйскай культурнай зоны. Галоўнымі перадумовамі гэтага гістарычнага працэсу паслужылі палітычнае аб'яднанне беларускіх земляў у адной дзяржаве, Вялікім княстве Літоўскім і Рускім, і звязаная з ім этнічная кансалідацыя іх насельніцтва, у працэсе чаго і ўтварылася асобная славянская народнасць са сваёй адметнай мовай, вусна-паэтычнай творчасцю, народнай культурай, менталітэтам. Вырашальнае значэнне для больш актыўнага развіцця пісьменства і станаўлення ў эпоху позняга Сярэднявечча ўласна беларускай літаратуры мела прызнанне ў гэтай дзяржаве старабеларускай мовы ў якасці афіцыйнай агульнадзяржаўнай, якая стала абслугоўваць усе сферы свецкага грамадскага і культурнага жыцця ў краіне. Жывая практыка складання твораў дзелавога пісьменства і помнікаў гістарычна-дакументальнай прозы, асабліва ўласных летапісаў, узнікненне і бытаванне якіх было вельмі цесна звязана з рэальнымі і актуальнымі пат рэбамі часу, найбольш садзейнічала выпрацоўцы і ўдасканаленню беларускай літаратурнай мовы даўняга перыяду.

Паколькі літаратурны працэс у XIV—XV стст. адбываўся ва ўмовах шырокіх міжнародных узаемасувязей, беларуская культура стала вельмі ўспрымальнай да перадавых павеваў у грамадскай думцы, вартасных арыенцірах, мастацкіх стылях і г. д. Менавіта на сутыкненні розных пачаткаў, традыцый і кірункаў беларуская культура вельмі выразна і адметна заявіла пра сябе ў перыяд готыкі, пакінуўшы ў спадчыну наступным эпохам вялікія помнікі мастацтва. Многія ідэйна-стылістычныя з'явы, што знайшлі сваё адлюстраванне ў пісьменстве, могуць інтэрпрэтавацца як гатычныя на падставе іх параўнання з архітэктурай, іканапісам і дэкаратыўна-прыкладным мастацтвам, кніжнай мініяцюрай, арнаментам, музыкай. Пры ўсёй разнастайнасці твораў, саміх напрамкаў, па якіх развівалася тагачасная літаратура, многае ў ёй было тыпалагічна падобным, агульным як у з'яве адной, сярэднявечнай эпохі.

Спалучэннем і адштурхоўваннем розных тэндэнцый, засваеннем іншаземных і стварэннем арыгінальных мастацкіх помнікаў, уваходжаннем Беларусі ў новую культурна-гістарычную прастору, дзе панавала готыка і развіваліся перададраджэнскія, раннегуманістычныя і перадрэфармацыйныя ідэі, і нарэшце, умацаваннем на гэтай прасторы сваёй нацыянальнай адметнасці характарызавалася накіраванасць усяго культурнага развіцця краіны ў XIV—XV стст., што сведчыла пра ўсталяванне атрыманых у спадчыну сваіх і замежных традыцый у якасці традыцый нацыянальных, якімі на стагоддзі былі прадвызначаны кірункі далейшага развіцця беларускай літаратуры.