Кірыла Тураўскі

Дакладных сведчанняў пра жыццё і дзейнасць гэтага пісьменніка і прапаведніка XII ст. захавалася вельмі мала. Усё, што пэўна вядома даследчыкам, гэта адзіная летапісная нататка, дзе пад 1169 г. згадваецца імя тураўскага епіскапа Кірылы, а таксама — у складзе ранейшых спісаў «рускай» рэдакцыі Пролага — кароткі агіябіяграфічны аповед (пролагавая памяць-жыціе, ці сінаксар, свяціцеля), што быў створаны неўзабаве пасля скону Кірылы Тураўскага. Невядома нават дадзенае яму пры хрышчэнні імя, бо Кірыла — гэта манаскае або нават вялікасхімнае імя пісьменніка.

Даследаванне і супастаўленне асобных фактаў жыцця, якія паведамляюцца ў сінаксары святога, з вядомымі па летапісах гістарычнымі падзеямі даюць падставы абмяжоўваць час яго нараджэння 1110—1113 гг. Той факт, што, адпаведна паведамленню сінаксарыя, Кірыла быў «богату родителю сын», а потым вылучаўся сярод сваіх сучаснікаў высокай адукаванасцю (пры адсутнасці сістэматычнай школы ў Тураве класічную грэчаскую адукацыю, якой бясспрэчна валодаў Кірыла, можна было атрымаць толькі пры княскім двары), як і далейшая яго духоўная кар'ера і адносіны з рускімі князямі, сведчыць аб паходжанні Кірылы з асяроддзя мясцовай арыстакратыі.

Што тычыцца навук, у якіх мог быць абазнаны Кірыла Тураўскі, то паведамленне агіябіёграфа пра тураўскага епіскапа, які «паче всего прилежаше божественных писаний, добре извыче святых книг учению», нельга ўспрымаць як нейкую даніну жанраваму этыкету. Мяркуючы па далейшай літаратурнай творчасці свяціцеля, ён, несумненна, бьтў добра адукаваны ў галіне граматыкі, дыялектыкі і багаслоўскіх дысцыплін: Святога Пісання і яго каментарыяў (так званай бібліістыкі), літургікі, канонікі, а таксама ў хранаграфічным, тыпікарным чэццім і апакрыфічным пісьменстве, прычым ведаў дастаткова рэдкіх і, магчыма, да тых часоў не перакладзеных на славянскую мову аўтараў, у тым ліку і гістарыёграфаў, таму не выключана, што Кірыла мог валодаць грэчаскай мовай.

Са значнай дакладнасцю, на падставе гістарычна-агіябіяграфічных супастаўленняў, вызначаецца час, калі адбыўся адыход Кірылы ад свецкага жыцця — каля 1123 г. Першае сваё служэнне будучы свяціцель здзяйсняў, найверагодна, у тураўскім Нікольскім манастыры. Згодна з келіёцкім статутам, адпаведна якому быў уладкаваны Нікольскі манастыр, манахі мелі свае асобныя келлі, валодалі ўласнымі грашовымі сродкамі, адзеннем, рэчамі, асобна трапезавалі і г. д., збіраючыся разам толькі на богаслужэнні па святочных, суботніх і нядзельных днях. Пры паступленні ў манастыр Кірыла мусіў унесці пэўны грашовы ўзнос, а таксама мець сродкі для пражывання ва ўласнай келлі, на свае ж грошы і збудаванай.

Найбольш верагодна, што менавіта пры пастрыжэнні ў так званы малы ангельскі вобраз (ці малую схіму, як адзначаецца ў яго «Сказанні аб чарнарызчым чыне») Кірыла і атрымаў гэтае сваё імя.

Не раней як у 30-гадовым узросте (адпаведна царкоўным канонам), г. зн. недзе каля 1143 г., Кірыла мог быць рукапакладзены ў прэсвітэра (святара), а праз колькі часу пасля таго — прызначаны настаяцелем Свята-Нікольскага тураўскага манастыра.

Маючы вялікую пашану да манаскага звания, а таксама імкнучыся пазбавіць сучаснае яму інацтва ад паступовага яго скажэння і выраджэння, Кірыла пачынае ў падпарадкаванай яму абіцелі рашучае рэфармаванне манаскага жыцця, узгадняючы яго, верагодней за ўсё, з агульнажыццёвымі нормамі, што былі ўсталяваныя ў Феадосьевым Кіева-Пячорскім манастыры. Дзеля гэтага ігумен Кірыла распачынае вялікую працу па рэдагаванні бадай што ўсіх тыпікарна-богаслужбовых кніг: манастырскага статута (захаваліся згадкі пра «устав убогаго Кирила»); малі тоўніка (знакаміты цыкл малітваў на ўвесь тыдзень і некаторыя іншыя эўхалагічныя творы, надпісаныя імем Кірылы); Пролага (аднаго з варыянтаў яго «рускай» рэдакцыі, што склалася, як вызначана даследчыкамі, у канцы XII ст. у Тураўскай зямлі); Таржэсцвеніка (таксама «рускай» рэдакцыі, дзе «словы» Кірылы складаюць асноўны старажытнарускі пласт, а «аналіз павучанняў Кірылы Тураўскага ўскрывае важнейшыя складнікі грэчаскага Таржэсцвеніка на Русі часоў Кірылы Тураўскага»); Актоіха, Трыёдзі, магчыма, Евангелля вучыцельнага і г. д.

Але змены, якія распачаў Кірыла, тычыліся не толькі распарадку дня і богаслужбовага ўжытку. Неабходна было перайначыць увесь характар манаскага жыцця і перабудаваць манастыр у адпаведнасці з новымі патрабаваннямі: узвесці агульную трапезную, спальны корпус, скрыпторый, калі яго не было дагэтуль, бо Студыйскі статут, на які арыентаваўся Кірыла Тураўскі, прадпісваў стварэнне кніжных цэнтраў. Акрамя таго, прадпрынятая Кірылам «кніжная рэформа» не магла быць здзейсненая адным толькі ігуменам — яму спатрэбіліся шматлікія памочнікі«спісацелі».

Вядома, асноўнай і найбольш цяжкай была перабудова нораваў. Ігумен Кірыла ўздзейнічаў перш за ўсё ўласным прыкладам. «Паче всех Богови работаше, постом и бдением удручая тело свое, сътвори себе чисто приателище Святому Духу», — адзначае агіябіёграф. Разам з тым ігумен актыўна звяртаўся і да ўздзеяння словам — лейтматывам павучанняў і малітваў, створаных Кірылам для браціі, гучыць пропаведзь уміранасці, паслушэнства духоўнаму айцу і ігумену, недапушчальнасці разладу, сварак, дагаджэння чэраву, інтрыг супраць настаяцеля і келара, неабходнасці пастаяннага пакаяння. «И мнозем на ползу бысть, уча и поучая мнихы в покорении и в послушании быти игумену и того имети, яко Бога, и при всем его слушати. Чернец убо, иже не имеет послушаниа к игумену, якоже обещася, таковый не может быти спасен», — сведчыць пра педагагічную дзейнасць Кірылы сінаксарый святога.

Не выключана, што рэформы, якія ўводзіў Кірыла, маглі выклікаць пэўнае процідзеянне з боку тураўскага, і ў першую чаргу нікольскага, манаства. Магчыма, менавіта гэтае процідзеянне і прымусіла Кірылу адмовіцца ад ігуменства і пайсці ў затвор. «По сем блаженный, на болшая подвигы желая, в столп вшед, затворися и ту пребысть неколико время, постом и молитвами паче себе тружаяся», — паведамляе пра гэты ўчынак, што адбыўся недзе у канцы 1147 — на пачатку 1148 г., агіябіёграф тураўскага свяціцеля.

Для Pyci XII ст. стоўпніцтва было мала вядомай з'явай. Адшукваюцца толькі дзве аналогіі дзесяцігадоваму затворніцтву Кірылы ў стаўпе-вежы: гэта — «галубец» св. Сафіі Полацкай (уласна калумбарый), у якім некалькі год затворнічала, перапісваючы кнігі, прап. Еўфрасіння, старэйшая сучасніца Кірьглы; ды яшчэ — стоўп, у якім колькі часу прабыў св. Мікіта Стоўпнік Пераяслаўскі (памёр у 1193?). Не выключана, што стоўпнікам быў таксама і схімнік Клімент Смаляціч (памёр пасля 1164) да свайго ўзвядзення ў сан Кіеўскага мітрапаліта (1147—1155), трохі, відаць, старэйшы па ўзросце за Кірылу Тураўскага.

Хутчэй за ўсё і сам Кірыла, рыхтуючыся да затворніцтва (ці падчас яго), прыняў вялікую схіму. У затворы ён, як адзначае сінаксарны аповед, «многа божественаа писаниа [...?] изволи», г. зн., як можна здагадацца, займаўся вывучэннем, тлумачэннем і каментаваннем Святога Пісання і святаайцоўскіх твораў. Інакш кажучы, працягваў распачатую падчас ігуменства працу па рэдагаванні і адаптацыі для патрэб рускай царквы грэчаскіх богаслужбовых і чэцціх кніг. Магчыма, створаныя Кірылам у стаўпе артыкулы склалі «асобную кнігу накшталт Таржэсцвеніка, якая потым злілася з Пролагам», утварыўшы ў ім такім чынам той жа самы «вучыцельны элемент», які, па назіраннях даследчыкаў, адсутнічаў у грэчаскіх сінаксарах і быў «даданы да Пролага ў славянскіх землях ці на Русі». Менавіта гэтай справай Кірыл «славен бысть по всей стране той». Таму, калі (каля 1159) тураўскі пасад заняў урэшце князь Юрый Яраславіч (каля 1119 — не раней 1162), ён выклікаў стоўпніка з затвору дзеля актыўнай грамадскай дзейнасці. Так, Кірыла «молением князя и людий того града возведен был на стол епископскый и от митрополита поставлен бысть епископом граду Турову... бысть добре подвизаяся в Церкви Божей».

«Маленне князя і людзей» было сапраўды неабходнай умовай, бо, адпаведна царкоўным канонам, стоўпнік і схімнік мог пакінуць прыняты на сябе подзвіг затворніцтва, «хіба калі гэтага патрабуе грамадскае служэнне, або карысць, або іншая патрэба»

(менавіта гэтак жа быў узведзены на мітрапалічы пасад і схімнік Клімент Смаляціч).

Жыццяпіс свяціцеля згадвае перапіску Кірылы Тураўскага з князем Андрэем Юр'евічам Багалюбскім (каля 1111—1174), дарэчы, стрыечным (па маці) братам прап. Еўфрасінні Полацкай. Андрэй Багалюбскі нядоўгі час у 1150 г. займаў тураўскі пасад, так што, верагодна, шмат чуў пра «слаўнага ў зямлі той» стоўпніка і нават меў з ім зносіны, прыкладам, папрасіўшыся да Кірылы ў духоўныя сыны, што магло б тлумачыць наступную перапіску князя з епіскапам, праз якую і ажыццяўлялася духоўнае кіраўніцтва. Не пярэчыць гэтаму агульнапрынятае меркаванне, што Кірыла, у прыватнасці, асуджаў суздальскага князя за некананічнасць яго спробаў усталяваць уласную мітраполію, за яго садзейнічанне «беламу» святару Феодару, якога ён у абыход усіх царкоўных канонаў дамогся ўрэшце паставіць епіскапам Растоўскім.

Пра апошнія гады і скон Кірылы Тураўскага звестак таксама небагата. Вядома, што ў 1184 г., калі адбывалася выбранне і ўзвядзенне ў сан новага архімандрыта Кіева-Пячорскай лаўры Васілія (пасля смерці яе папярэдняга настаяцеля Палікарпа), на цырымоніі прысутнічаў ужо пераемнік Кірылы Тураўскага епіскап Лаўрэнцій, таксама далучаны потым да ліку святых. Але ж разам з тым захаваліся таксама і два пасланні Кірылы Тураўскага да самога архімандрыта Васілія. Гэта значыць, што і ў 1184 г., і колькі год пазней свяціцель жыў і дзейнічаў, хоць і не займаў ужо епіскапскага прастолу (калі, канешне, не лічыць адрасаванне пасланняў Васілію пазнейшай устаўкай, як гэта зрабіў, напрыклад, вядомы даследчык I. П. Яромін).

Апошнія гады жыцця Кірыла правёў у епіскапскім Барысаглебскім манастыры, што на балоні, дзе памёр, відаць, 28 красавіка (11 мая па новым стылі — гэта дзень царкоўнага ўшанавання памяці св. Кірылы Тураўскага) і быў пахаваны на манастырскіх могілках.

Царкоўнае шанаванне св. Кірылы пачалося, верагодна, неўзабаве пасля яго скону. У рукапісе XIII ст. ён ужо названы святым. Тады ж было складзена пролагавае жыціе-памяць Кірылы. Цікава, што створана яно было не ў Тураве, а, відаць, у Паўночна-Усходняй Русі, найверагодней у Растове, некананічнага ўладыку якога, Феадорца, у свой час выкрываў тураўскі епіскап і ад начасова павучаў свайго духоўнага сына, растова-суздальскага князя Андрэя Багалюбскага, які — ці не пад уплывам свяціцеля Кірылы — урэшце аддаў свайго стаўленіка на суд кіеўскаму мітрапаліту. Магчыма, разам з сінаксарным аповедам пісалася і царкоўная служба свяціцелю, але старажытныя яе спісы да нас не дайшлі. Не захавалася і старажытная ікона св. Кірылы Тураўскага, якая, несумненна, існавала, бо воблік святога апісаны ў іканаграфічным «Подлініку»: «Падобнасцю сівы, валасы з вушэй, барада з Ніколіну, але не кучараватая — прамая, рыза свяціцельская, у амафоры...»

Нягледзячы на гранічную беднасць біяграфічных звестак аб Кірылу Тураўскім, да нас дайшла вялікая, можна сказаць, выключная для творцы XII ст. спадчына свяціцеля, якая захавалася ў сотнях спісаў дзесяткаў рэдакцый. Славуты прапаведнік і паэт-гімнограф, ён ужо сваімі сучаснікамі быў названы «другий Златоуст, иже нам в Руси паче всех восиа... иже святым и пресветлым учением своим конца рускыа просветив!»

Ёсць падставы лічыць прыналежнымі да спадчыны Кірылы Тураўскага каля 70 вядомых сёння твораў. Сярод іх 32 малітвы, што складаюць цыкл «Малітваў на ўсю сядміцу», а таксама малітвы «инока Кирилла спати хотящим», «святаго Кирилла о искушении сонном», малітва пасля 50-га псалма, дзве малітвы на зыход душы і выспаведанне «ко Господу Иисусу Христу и Пречистей Его Матере и всем святым Его списано священноепископом Кириллом Туровьским», «молитва святаго Кирилла глаголема по вся дни» і інш.; тры каноны (на Успенне княгіні Вольгі, Малітоўны і Пакаяльны); урачыстыя і павучальныя пропаведзі Вялікоднага цыкла: у Нядзелю Кветную, на Вялікдзень, на Фоміну нядзелю, у Нядзелю Міраносіцаў, у Нядзелю Паралізаванага, у Нядзелю 5-ю пасля Вялікадня, у Нядзелю Сляпога, на Узнясенне Гасподне (захавалася дзве рэдакцыі), у Нядзелю святых айцоў Нікейскага сабору; павучальныя настаўленні, якія чыталіся на рухомыя святы: Пяцідзесятніцу, у Нядзелі 18 і 19 пасля Пяцідзесятніцы; Словы на Богаяўленне і ў Нядзелю Мясапустную; павучанні і прыпавесці аб інацтве: «Сказанне пра чын чарнарызца», «Указанне, адкуль жыццё ў людзях бязжэннае... пачатак мае», «Аповесць... да Васілія, ігумена Пячорскага, пра беларызца чалавека, пра манаства, і пра душу, і пра пакаянне» («Прытча пра нядбалага цара і яго мудрага радцу»), а таксама пасланне-прытча пра схіму, адрасаваная таму ж Васілію; прытча «Аб чалавечай душы і целе» (пра сляпога і кульгавага); словы «Аб зыходзе душы», «Аб страху Божым» (ёсць два асобныя творы з аднолькавай назвай або, быць можа, два ўрыўкі з аднаго і таго ж твора), «Аб прамудрасці», «Аб кніжным чытанні і вучэнні», «Аб тым, каб не забываць настаўнікаў сваіх», «Наказ» пра належнае чытанне святых кніг, «Павучанне вельмі карыснае» пра дабравернае і грахоўнае жыццё і інш.

Верагодна, што нам невядомыя яшчэ многія творы свяціцеля, нават тыя з іх, якія згадваліся даследчыкамі яшчэ ў XIX ст.

Як мастак слова Кірыла Тураўскі быў адкрыты К. Ф. Калайдовічам, адным з заснавальнікаў усходнеславянскай медыявістыкі, які ў 1821 г. выдаў корпус твораў тураўскага свяціцеля. Пасля сачыненні Кірылы публікаваліся еп. Яўгеніем (Балхавіцінавым) і А. I. Панамаровым. У 50-я гады XX ст. навуковае выданне твораў, якія бясспрэчна належалі Кірылу, было ажыццёўлена I. П. Яроміным. У канцы ж стагоддзя ўсе вядомыя, як бясспрэчна належачыя, так і гіпатэтычна атрыбутаваныя Кірылу тэксты выдадзены А. А. Мельнікавым; эўхалагічны цыкл даследавала і выдала К. Б. Рагачэўская. Але ніводнае выданне твораў гэтага пісьменніка не мае грунтоўнага гістарычнага, культуралагічнага, багаслоўскага каментара, нягледзячы на тое, што ў сучаснай медыявістыцы існуе ўжо пэўная традыцыя даследаванняў спадчыны Кірылы Тураўскага з розных бакоў гледжання: лінгвістычнага, філасофскага, тэарэтыка-літаратурнага, тэкстолага-паэтычнага, гістарычнага і г. д.

Вывучэнне творчай спадчыны Кірылы Тураўскага абцяжарваецца шэрагам праблем, якія тычацца, у прыватнасці, спробы высветліць яе рэальны аб'ём, бо далёка не ўсё тое, што выйшла з-пад пяра тураўскага пісьменніка, носіць у загалоўку яго імя, а з другога боку, далёка не ўсё тое, што мае ў надпісанні ўказание на аўтарства «Кирила мниха», «убогаго Кирила», «инока Кирила» і да т. п., належыць яго пяру: рукапісы-аўтографы тураўскага Залатавуста да нашага часу не захаваліся, а пазнейшыя перапісчыкі-рэдактары маглі, з тых ці іншых прычын, апусціць або, наадварот, уставіць імя свяціцеля ў надпісанне твора. Трэба таксама мець на ўвазе, што ўсходнеславянская старажытнасць ведала некалькіх акрамя тураўскага свяціцеля Кірылаў-аўтараў, з якімі тураўскі Залатавуст, «што болей за ўсіх празіхацеў на Русі», таксама мог атаясамлівацца.

Некаторыя творы Кірылы названы ў яго сінаксарнай Памяці. Гэта павучанні манахам, пасланні да Андрэя Багалюбскага, «кнігі» на Гасподнія святы, малітвы да Госпада, пахвалы «многім святым» і Вялікі пакаяльны канон. Але нават і згаданыя ў жыціі творы дайшлі да нас далёка не ў поўным аб'ёме. Невядомы, напрыклад, цэлы шэраг пэўна напісаных Кірылам «слоў» на Гасподнія святы, такія, як Раство, Ператварэнне, Узвіжанне, Абразанне Гасподняе. Аўтарства ж тураўскага казнадзея ў адносінах да трох пропаведзяў (у Нядзелю Самаранкі, на Узнясенне і на Пяцідзесятніцу) лічыцца спрэчным, нягледзячы на тое, што «словы» гэтыя захаваліся ў старажытным «Саборніку» XIII ст., прычым у акружэнні іншых твораў Кірылы Тураўскага.

У цэлым верагодна, што свяціцель пісаў пропаведзі і на так званыя рухомыя святы (нядзелі 1—21 пасля Пяцідзесятніцы), а таксама «словы» ў нядзелі Мытара і Фарысея, Блуднага сына, Мясапустную, Сырапустную, нядзелі 1—5 Вялікага Посту, ахапіўшы тым самым усё гадавое кола хрысціянскіх святаў. Некаторыя з названых твораў захаваліся, хоць і яны лічацца толькі прыпісанымі Кірылу.

Нягледзячы на тое, што ў жыціі гаворыцца адно пра Вялікі канон свяціцеля, кніжная традыцыя прыпісвае Кірылу яшчэ два творы таго ж жанру — каноны Малітоўны і на Успенне княгіні Вольгі.

Гімнаграфічныя творы. 3 вялікай доляй упэўненасці можна атрыбутаваць тураўскаму Залатавусту тры гімнаграфічныя творы: «Канон и стихиры на успение преподобныя княгини Ольги, бабы Владимеря», «Канон покаянен къ Господу... певаем по вся дни, Творение преподобнаго отца нашего Кирилла», «Канон молебен Кюрила грешнаго».

Стварэнне Кірылам «Канона на ўспенне найпадобнай княгіні Вольгі» не адзначана аўтарам сінаксарыя (дарэчы, ён можа быць аднесены да згаданых ім «многіх пахвал святым»), але не выклікае ў даследчыкаў сур'ёзных сумненняў, бо цалкам пасуе ўключэнню ў гіпатэтычна тураўскую рэдакцыю Пролага жыція гэтай княгіні, адрознага ад таго, якое ўваходзіць у кіеўскую рэдакцыю.

I «Жыціе княгіні Вольгі», і «Канон» на яе ўспенне, які можна і правільна разглядаць як частку царкоўнай службы святой, маглі быць створаныя да 200-годдзя ўспення славутай княгіні, г. зн. у 1169 г., у перыяд так званага тураўскага адраджэння, якое пачалося пасля «рэстаўрацыі» (1159) тураўскай дынастыі Ізяславічаў на «отчем столе». У гэты час, прыняўшы прастол ад свайго бацькі Юрыя Яраславіча, Тураўскай зямлёй кіраваў Святаполк Юр'евіч (памёр у 1190), праўнук таго самага Святаполка II Ізяславіча (не Акаяннага!), што быў тураўскім князем у 1088—1093 гг. і чыёй маткай была славутая княгіня Гертруда-Елізавета, якая склала на палях лацінамоўнага Псалтыра некалькі малітваў і загадала ўшыць туды ліст з выявай княскай сям'і.

Магчыма, што менавіта тураўскім адраджэннем і трэба тлумачыць рознабаковую дзейнасць Кірылы Тураўскага па ўпарадкаванні і развіцці царкоўнага богаслужэння і манастырскага (а магчыма, і прыхадскога) статута.

Пра «Пакаяльны канон» у сінаксарыі свяціцеля сказана: «Канон великый о покаании сътвори къ Господу по главам азбуки, иже и доныне держат вернии рустии людие». Даследчыкам пакуль не ўдалося адшукаць гэты твор. Кніжная рукапісная традыцыя прыпісвае Кірылу «Канон покаянен къ Господу нашему Иисусу Христу, певаем по вся дни» («Чего ожидаю и что на время взираю...»), найстаражытны вядомы спіс якога датуецца XIV ст., аднак у гэтым творы няма азбучнага акрасціха, што не павінна даваць падставы для сумненняў адносна аўтарства Кірылы Тураўскага, але павінна актывізаваць пошук «азбучнага канона» свяціцеля.

Нарэшце, «Канон молебен Кюрила грешнаго» («Аз есмь обличитель сущих во мне зол деяний...») па змесце таксама з'яўляецца пакаяльным канонам і, паколькі мае 2-ю песню, найверагодней прызначаўся для спявання ў Вялікі пост на ютрані.

Эўхалагічны цыкл. Асаблівай шчырасцю вылучаюцца прасякнутыя светлым смуткам пранікнёныя «Малітвы на ўсю сядміцу» — лепшае, мабыць, з усяго, што стварыў Кірыла Тураўскі. Малітваслоўны сядмічны (г. зн. тыднёвы) цыкл тураўскага Залатавуста, у розных рэдакцыях, захаваўся да нашага часу ў значнай колькасці рукапісных кніг і старадрукаў, прычым самы даўні з рукапісаў — Яраслаўскі зборнік — датуецца XIII ст. Малітвы цыкла чыталіся ў кожны з дзён тыдня пасля службаў ютрані, гадзін і вячэрні. Захавалася па некалькі малітваслоўяў, прызначаных для чытання пасля кожнай з гэтых службаў. Думаецца, менавіта эўхалагічны цыкл і меўся на ўвазе аўтарам сінаксарыя, калі той пісаў пра «малітвы да Госпада і пахвалы многім святым», пры гэтым пад уласна малітвамі да Бога маглі разумецца пагадзінныя (за выключэннем серады), а пад пахваламі — павячэрнія і ранішнія малітвы, у якіх насамрэч вельмі моцны панегірычны пласт.

Змест усіх Кірылавых малітваслоўяў «следуе кантамінавай сістэме сядмічных памінанняў, якая ўзнікла ў Візантыі ў XI ст. Гэтая сістэма не супадае ні з сістэмай пасвячэнняў старажытнага Актоіха, ні з сістэмай Параклітыка», але менавіта яна захавалася ў богаслужбовых паследаваннях да сённяшняга часу, дазваляючы, такім чынам, меркаваць, ці не свяціцель Кірыла быў ініцыятарам ужывання гэтай новай схемы, адпаведна якой нядзеля прысвечана Уваскрэшанню Гасподню, панядзелак — Бясплотным сілам, аўторак — Іаану Прадцечы, серада — Багародзіцы, чацвер — Апосталам і св. Мікалаю Угодніку (епіскапу Мір Лікійскаму), пятніца — Святому Крыжу, субота — усім святым.

Малітвы хутчэй за ўсё былі напісаны Кірылам для манастырскага ўжывання, пра што сведчыць не толькі іх значны аб'ём, але і наяўнасць у цыкле малебных прашэнняў, якія чытаюцца пасля царкоўных службаў першай, трэцяй, шостай і дзевятай гадзін, бо для міран чытанне так званых гадзін было неабавязковым яшчэ і ў Візантыі. Даследаванне найстаражытнага спісу эўхалагічных твораў Кірылы дазваляе сцвярджаць, што тураўскі епіскап быў не толькі аўтарам малітваслоўнага цыкла, але і складальнікам прызначанага для манастырскай браціі зборніка, дзе змяшчаліся яго ўласныя творы.

У цэнтры ўвагі малітваслоўяў Кірылы Тураўскага — вобраз чалавека, чыя «душа, яко земля безводна оста, не может приносити плода» і які стаіць у свядомай сваёй мізэрнасці перад Госпадам, не маючы іншай надзеі на ўратаванне, апрача ўпэўненасці ў міласэрнасці Бога і Яго святых, якія, безумоўна, пачуюць шчырую малітву, дапамогуць пераадолець грахоўнасць і, канечне, выратуюць: «Ты съвеси таиная сердца моего, — звяртаецца «лірычны герой» да Госпада з зайздроснай упэўненасцю ў тым, што гэтае прашэнне будзе выканана Творцам, — даиждь ми каплю милости Твоея, яко у Тебе есть источник животу; угаси изгоревшую ми душу греховным пламенемь; устави жажу сердца моего и даиждь ми радостно преити день сии» (95-96); «царства

23

небесного... и мене причастника сътвори, не поминая от множества грехов моих, но обычною си милостию помиловав, не даи же въ смерть уснути ми...» (98); «Отверзи ушию моего слуха, — звяртаецца малітоўца да архістратыга Міхаіла, — да слышю, да прозрю внутренима очима...» (99) і інш.

Вельмі цікавай, і не толькі для гісторыі пісьменства, з'яўляецца «Прыпавесць пра сляпога і кульгавага» («Кирила мниха притча о человечестей души и о телеси, и о преступлении Божия заповеди, и о воскресении телесе человеча, и о будущем суде,и о муце»).

Напісаная, паводле меркавання I. П. Яроміна, паміж 1160— 1169 гг., яна стала свайго роду выкрывальніцкім памфлетам супраць растоўскага епіскапа Феодара (Феадорца) і князя Андрэя Багалюбскага, які яго падтрымліваў. У аснову прыпавесці, па меркаванні яе даследчыкаў, пакладзена старажытнаяўрэйская версія аполага пра сляпога і кульгавага з Вавілонскага Талмуда («Размова императара Антаніна з равінам»). Кірыла Тураўскі карыстаўся, магчыма, нейкай славянскай перапрацоўкай «Размовы», якая магла быць зроблена ці ў Балгарыі X ст. (I. П. Яромін), ці ў самой Русі, добра знаёмай з іудаізмам (1. Франко).

Паводле сюжэта прытчы сляпы вартаўнік (вобраз чалавечай душы) насіў на плячах кульгавага вартаўніка (вобраз цела) і яны сумесна змаглі абкрасці вінаграднік свайго гаспадара (вобраз Госпада). Злоўленыя на злачынстве, кожны з іх спрабаваў, абвінавачваючы другога, паказаць уласную невінаватасць, але, нягледзячы на тое, абодва былі прызнаны гаспадаром вінаватымі і пакараны. У тлумачэннях да выкладзеных у прыпавесці падзей Кірыла недвухсэнсава, па меркаванні I. П. Яроміна, даваў зразумець, што пад сляпым трэба бачыць Феадорца, у той час епіскапа растоўскага, прадстаўніка духоўнай улады, а пад кульгавым — прадстаўніка свецкай улады князя Андрэя Багалюбскага, які, дарэчы, і на самай справе быў кульгавы. Абедзве гэтыя ўлады павінны былі абараняць уладкаванне Русі, праведзенае яшчэ Уладзімірам Святым. Замест таго яны прынеслі на Русь смуту, за што і будуць, на думку Кірылы, пакараныя. Так свяціцель ацаніў спробу князя Андрэя адмежавацца ад Рускай зямлі, ад Кіева. Прароцтва Кірылы здзейснілася: Феодар неўзабаве быў саборна асуджаны і сасланы, дзе, па адных крыніцах, скора памёр непакаяўшыся, а па іншых — быў пакараны; Андрэй жа Багалюбскі, як вядома, у 1174 г. быў гвалтоўна забіты ў сваёй рэзідэнцыі сваімі ж слугамі.

Несумненна належачымі Кірылу Тураўскаму лічацца 8 «слоў»панегірыкаў: «У Нядзелю Кветную», «На Вялікдзень», «На Фоміну нядзелю» («Слова на Антыпасху»), «Аб міраносіцах» (у 3-ю нядзелю пасля Вялікадня), «Аб паралізаванам» (у 4-ю нядзелю пасля Вялікадня), «Пра сляпога» (у 6-ю нядзелю пасля Вяліканя), «На Узнясенне Гасподне», «На сабор 300 і 18 святых айцоў». Яшчэ каля дзесятка «слоў» і павучанняў прыпісваецца Кірылу з той ці іншай доляй упэўненасці. Канечне, прапаведніцкія творы свяціцеля захаваліся ў далёка не поўным аб'ёме. Магчыма, што разам са згаданымі вышэй былі створаны таксама пропаведзі і на іншыя царкоўныя святы — Раство Хрыстова, Ператварэнне Гасподняе, Узвіжанне Святога Жыватворчага Крыжа і інш., але яны па тых ці іншых прычынах не захаваліся.

Усе ўрачыстыя пропаведзі Кірылы Тураўскага можна вызначыць як літургічныя, г. зн. такія, што даюць выклад і дэталёвае каментаванне-вытлумачэнне чытанага на літургіі Евангелля ці Апостала (ці абодвух разам). Да прыкдаду, у Слове пра сляпога Кірыла сам прызнаецца: «... творим повесть, въземлюще от святаго Евангелия, почтеннаго нам ныня от Иоанна Фелога, самовидьця Христовых чудес», што і дазваляе прамоўцу стварыць адпаведную пахвалу святу.

Увогуле тлумачэнне актуальнага сэнсу прачытаных у час богаслужэння свяшчэнных тэкстаў, выяўленне сапраўднага, г. зн. які садзейнічае богапазнанню і выратаванню душы верніка, сэнсу таго ці іншага царкоўнага свята толькі і дазваляе адэкватна

«прославити», «воспети», «возвеличити», «украсити словесы», «похвалити» гэтае свята, як уяўляе сваю задачу сам прапаведнік, бо хіба можна шчыра ўхваліць тое, чаго не разумееш, ці тое, што падаецца пазбаўленым карысці. Таму, скарыстоўваючы прынцыпы хрысціянскай іканалогіі (тэорыі вобразатворчасці), Кірыла Тураўскі ў кожным са сваіх «слоў» выяўляе сімвалічны (анталагічны ва ўспрыняцці сярэднявечнага чалавека) сэнс таго ці іншага царкоўнага свята, той ці іншай падзеі, тлумачыць актуальны змест свяшчэнных тэкстаў.

Трэба заўважыць, што за паўтара стагоддзя даследаванняў прапаведніцкай спадчыны тураўскага свяціцеля адносіны да яго як да мастака слова некалькі разоў змяняліся. Напрыклад, К. Ф. Калайдовіч і М. I. Сухамлінаў — першаадкрывальнікі тураўскага Залатавуста — вельмі высока ацэньвалі літаратурнамастацкі ўзровень яго ўрачыстых «слоў». Але пасля таго, як былі сур'езна даследаваны крыніцы і ўзоры, якімі карыстаўся творца, погляды навукоўцаў рэзка змяніліся. Так, В. П. Вінаградаў лічыў Кірылу не больш як кампілятарам (не пранікаючы, вядома, у спецыфіку хрысціянскага царкоўнага мастацтва), бо для кожнай з пропаведзяў казнадзея знайшоў дзесяткі крыніц. Напрыклад, у «Слове на сабор 300 і 18 святых айцоў», як адзначыў даследчык, выкарыстана ананімнае «Слово о соборе святых отец 318, сшедшихся в Никии проклинати Ария еретика», якое чытаецца ў грэчаскім Пролагу, а таксама «Хроніка» Георгія Амартала ў грэчаскай пераробцы.

Аднак і сам прапаведнік неаднаразова ўказвае ў сваіх творах на тое, што ён не ёсць мастак, творца словам. Кірыла адчуваесябе не больш як працаўніком у «вінаградзе Хрыстовым» — «ратаем слова» («Слова на Антыпасху»), які ў меру сваіх здольнасцяў успрымае і ператварае ў словы чалавечай мовы тыя ісціны, што перавышаюць усялякае разуменне. Так, у «Павучанні ў нядзелю 5-ю пасля Вялікадня» прамоўца ўдакладняе: «...Владычня возвещаю вам и грамоту Христову прочитаю вам... еде внимати подобает вам, идеже ангелом Владыка беседует». У «Слове на Фоміну нядзелю» сцвярджае: «Мы же нищие есмы словом и мут-ни умом, не имуще огня Святаго Духа на слажение душеполезных словес».

Такія адносіны да ўласнай прапаведніцкай дзейнасці абумоўлены агульнахрысціянскім разуменнем творчасці перш за ўсё як абавязку перад Богам. «Калі я дабравествую, — піша, напрыклад, апостал Павел, — то няма чым мне хваліцца, бо гэта неабходны абавязак мой, і гора мне, калі не дабравествую» (1 Кор. 9:16).

Такім чынам, не варта здзіўляцца, што і мастацка-вобразная сістэма (эпітэты, метафары, сімвалы, аксюмараны, метаніміка і інш.) твораў Кірылы Тураўскага не адрозніваецца самабытнасцю. Гэта не няўменне, гэта — свядомая творчая ўстаноўка ці нават падсвядомая, абумоўленая асаблівасцямі светаўспрымання неабходнасць. Між тым тэкстуальная кампілятыўнасць не ёсць у Кірылы сэнсавай кампілятыўнасцю: запазычаючы «чужыя» тэксты, пісьменнік стварае з іх «свой», арыгінальны сэнс. I ўзровень мастацкасці пропаведзяў свяціцеля трэба вызначаць менавіта глыбінёю

і арыгінальнасцю сэнсу, а не тым, ёсць ці не ў іх тэкстуальныя запазычанні.

Паэтычнасць, выяўленча-вобразнае багацце, унутраная гармонія і амаль вершатворчая рытміка, якімі вылучаюцца ўрачыстыя пропаведзі Кірылы Тураўскага, праследуюць зусім не ўласна эстэтычныя і тым болей не эгаістычна-прагматычныя мэты, — у сэнсе здзівіць і пахваліцца літаратурным майстэрствам, бо гэтаму супярэчыць «кампілятыўны» і ананімны характар шмат якіх твораў тураўскага Залатавуста. Сапраўдная мэта хрысціянскай прапаведніцкай паэзіі свяціцеля — педагагічная і асветніцкая, у евангельскім разумені слова «асвета».

Ныне солнце, красуяся, к высоте въсходить

и, радуяся, землю огреваеть...

Ныня зима греховная покаянием престала есть

и лед неверия благоразумием растаяся...

Днесь весна красуется, оживляющи земное естьство,

и бурнии ветри, тихо повевающе, плоды гобзують,

и земля, семена питающ, зеленую траву ражаеть...

Ныня древа леторасли испущають

и цветы благоухания процветають...

Ныня ратаи слова,

словесныя уньца к духовному ярму приводяще

и крестное рало в мысленных браздах погружающе и бразду покаяния прочертающе, семя духовное всыпающе, надежами будущих благ веселятся.

«Слова на Фоміну нядзелю»

Прыгажосць, «благолепие», «духовное веселие» як атрыбуты Бога, як водблеск Боскай Прыгажосці ў чалавечым слове павінны выклікаць у слухачоў не здзіўленне талентам і літаратурным вынаходніцтвам «нищего умом» кніжніка, «ратая слова», але імкненне да Прыгажосці і Дабра (той самай калакагатыі) як праяве боскасці ў чалавеку і свеце, як, разам з тым, спосабу далучыцца да Творцы, абожыцца.

Менавіта гэтым мэтам служыць і элемент так званай рытмізацыі аповеду, калі тэкст падзяляецца на роўныя (ці амаль роўныя) сэнсава значымыя часткі, чым ствараецца рытмічны паралелізм. Напрыклад:

И хотела бых с Тобою умрети, — не терплю бо бездушьна Тебя зрети. Радость мне отселе накакоже прикоснеться, свет бо мой и надежда и живот, Сын и Бог на древе угасе...

«Слова аб зняцці з Крыжа»

Перед вчерашним днем

Господь наш Иисус Христос

яко человек распинаем бе

и яко Бог солнце помрачии

луну в кровь преложи,

и тма бысть по всей земли;

яко человек възпив испусти дух,

но яко Бог землею потрясе,

и камение распадеся;

яко человек в ребра прободен бысть,

но яко Бог завесу закону полма раздра...

«Слова на Вялікдзень»

Творчая спадчына

тураўскага Залатавуста мае не толькі гістарычнае і гістарычналітаратурнае, але і культуралагічнае значэнне і каштоўнасць як невычэрпная крыніца вывучэння страчаных нашай сучаснай культурай агульнакультурных асаблівасцяў усходнеславянскай цы-вілізацыі эпохі Сярэднявечча.

Па прызнанні сучасных даследчыкаў, тураўскі «Залатавуст, які больш за ўсіх празіхацеў на Русі», даў усходнеславянскай кніжнай культуры ўзоры найвышэйшай мастацкасці. Можа, толькі аўтар «Слова пра закон і ласку Божую» мітр. Іларыён мог спаборнічаць з Кірылам Тураўскім у слоўным майстэрстве. Як адзначыў I. П. Яромін, які шмат сіл аддаў даследаванню творчай спадчыны свяціцеля, «у свядомасці старажытнарускага чалавека творчасць Кірылы Тураўскага служыла відавочным сведчаннем выдатных поспехаў маладой рускай літаратуры, якая не толькі дагнала, але ўжо і апярэдзіла ў яго асобе сучасную грэчаскую літаратуру; змяшчаючы прамовы Кірылы ў склад «Залатавуста» і «Таржэсцвеніка», старажытнарускія кніжнікі сцвярджалі права рускіх пісьменнікаў на роўнае месца з найбольш славутымі грэчаскімі царкоўнымі пісьменнікамі старажытнасці».