Ранняе Сярэднявечча

Усебакова аднавіць літаратурны працэс XI—XIII стст. зараз немагчыма. Прычына таму — страта асноўнай часткі помнікаў нашага даўняга пісьменства ў выніку шматлікіх войнаў, нашэсцяў, стыхійных бедстваў, унутранай рэлігійнай і сацыяльнай барацьбы, старэння і знішчэння таго матэрыялу і паперы, на якім запісваліся і захоўваліся літаратурныя творы. Але меркаваць, якое аблічча мела літаратура тысячу — семсот гадоў таму назад, можна і па тых нешматлікіх творах, што захаваліся да нашага часу, і па пераробках і водгуках, данесеных да нас літаратурамі рускай і ўкраінскай.

У розныя перыяды і ў розных навуковых кантэкстах у паняцце «старажытная Русь» укладаецца розны змест. Гэта не была агульная дзяржава, населеная адзінай «старажытнарускай народнасцю»: кароткія перыяды адноснай і заўсёды гвалтоўнай цэнтралізацыі змяняліся больш працяглымі перыядамі дыферэнцыяцыі, абумоўленай субэтнічнымі адрозненнямі пэўных раёнаў. Гэта не была і «канфедэрацыя» плямёнаў, якія групаваліся вакол былых цэнтраў, што станавіліся сталіцамі асобных княстваў, бо саміх гэтых плямёнаў ужо не існавала як этнасаў, прынамсі, з X ст. Напэўна, складзеныя на аснове племянных саюзаў этнічныя групы лепш называць протанароднасцямі, якія праіснавалі адносна нядоўгі час. Супрацьпастаўляючы ж сябе іншаземцам, усходнія славяне ў часы Кіеўскай Русі называліся русічамі, рускімі або русінамі. Гэта дае падставу выкарыстоўваць спалучэнне «старажытная Русь» для абазначэння агульнай культурна-гістарычнай прасторы, якая складаецца на аснове суперэтнічнай, моўнай, рэлігійнай супольнасці, а таксама агульнага сацыяльнага ладу жыцця

Адзіным відам славеснага мастацтва ў тыя часы быў фальклор — сінкрэтычная сістэма, якая разам з такімі функцыямі, як рэлігійна-рытуальная ці абрадавая (зварот да язычніцкіх багоў і прыродных стыхій, заклінанні і замовы, каляндарна-абрадавыя песні), інфармацыйная (захоўванне і перадача інфармацыі ў гістарычных легендах і паданнях), выхаваўчая (паданні героіка-міфалагічнага характару) і інш., выконвала таксама і функцыю эстэтычную. Вядома, у сувязі з рассяленнем і ўзаемадзеяннем з мясцовымі неславянскімі плямёнамі фальклор у кожным з раёнаў узбагачаўся і прыстасоўваўся да прыродна-кліматычных умоваў. Але да таго часу, пакуль у IX—X стст. сацыяльнае быццё карэнным чынам не змянілася, славеснае мастацтва ў аснове сваёй таксама заставалася амаль нязменным. 3 народнага асяроддзя вылучаліся таленавітыя майстры жывога слова; іх творчасць развівала эстэтычныя пачуцці людзей, вучыла выяўляць погляды на свет, свае духоўныя перажыванні ў паэтычнай форме. Замацаванне вечавога ладу і стварэнне першых дзяржаўных аб'яднанняў выклікала ўзнікненне вусных рытарычных жанраў: вечавых, воінскіх і дыпламатычных прамоваў, а таксама ўрачыстых здравіц, пахвал князям і лямантаў па іх. Варта асабліва падкрэсліць, што ў часы прыняцця хрысціянства вусная паэзія ва ўсходніх славян была адзінай формай выяўлення народнай самасвядомасці, але разам з тым цесна звязвалася з паганствам, і таму царква заўсёды выступала супраць фальклору як народжанага «бесовскими» звычаямі язычнікаў. Падрыхтаваўшы глебу для зараджэння літаратуры, фальклор, такім чынам, не мог стаць яе набыткам, асабліва на першым этапе літаратурнага працэсу, хоць часам пісьменнікі-летапісцы і ўносілі ў свае творы элементы дружынных сказаў і гістарычных паданняў

Да афіцыйнага прыняцця хрысціянства распаўсюджанне стараславянскага пісьма выклікалася пераважна дыпламатычнымі і гандлёва-гаспадарчымі патрэбамі. Так, у выніку ўзаемадачыненняў з Візантыяй быў заключаны шэраг дамоваў, запісаных на дзвюх хартыях і складзеных на дзвюх мовах — стараславянскай і старажытнагрэчаскай. Пра выкарыстанне пісьменства нават ў побыце сведчыць, напрыклад, надпіс «гороухща» (гарох, гарчыца, гаручае), зроблены ў сярэдзіне X ст. на амфары з Гнёздаўскага крывіцкага могільніка ля Смаленска.

Такім чынам, да часу хрысціянізацыі старажытнай Русі ўсходнія славяне былі ўжо знаёмы з пісьмом, якім карысталіся і для складання справавых дакументаў, і ў побыце. Менавіта даволі высокі ўзровень развіцця мовы і пісьменства ўжо ў дахрысціянскі перыяд прадвызначыў паспяховае засвойванне літаратур Візантыі і Балгарыі і на гэтай аснове зараджэнне ўласнай літаратурнай творчасці.

Завяршэнне глабальнага разгалінавання славянства закончылася стварэннем ва Усходняй Еўропе велізарнай па тэрыторыі, магутнай і багатай шматэтнічнай дзяржавы. Гэта падштурхнула кіеўскіх князёў да інтэнсіўных пошукаў ідэалагічнага грунту цэнтралізацыі ўлады: язычніцкая культура і светапогляд, сістэма духоўных каштоўнасцяў ужо не адпавядалі запатрабаванням грамадства, зжывалі сябе. У тагачасных умовах Уладзімір і яго бліжэйшыя райцы зрабілі слушны выбар, зарыентаваўшыся на самую высокаразвітую і моцную краіну сярэднявечнага свету — на Візантыю. 3 988 г. пачынаецца актыўны працэс афіцыйнай хрысціянізацыі Русі, які расцягнуўся на некалькі дзесяцігоддзяў (напрыклад, смаленскае насельніцтва было ахрышчана толькі ў 1013 г.).

Практыка набажэнства патрабавала адпаведных кніг, а таксама людзей, здольных чытаць і правіць па кнігах службу. Богаслужбовыя кнігі на стараславянскай мове ўжо былі створаны ў Балгарыі і распаўсюджваліся ў культурна залежных ад Візантыі землях — на Балканах, у Чэхіі, Маравіі, Паноніі і інш. Раннехрысціянскія па паходжанні богаслужбовыя тэксты, а таксама візантыйскія і балгарскія рэлігійныя чытальныя і «паўсвецкія» гістарыяграфічныя, павучальныя і прыродазнаўчыя творы для кялейнага і хатняга ўжытку складалі агульны фонд славянскага пісьменства, аднолькавы ў Балгарыі, Сербіі, тагачаснай Русі, а таксама ў Румыніі і Малдавіі. «У асяроддзі маладога славянскага праваслаўя нацыянальныя адрозненні не адчуваліся. Палеаславянская мова і комплекс тэкстаў, створаных на ёй, разглядаюцца як культурнае багацце, агульнае для ўсяго праваслаўнага славянства». Як высветліў Д. С. Ліхачоў, увесь тэты літаратурны пласт быў перанесены на ўсходнеславянскія землі пры пасрэд

ніцтве Балгарыі разам з хрысціянствам. Асноўную частку гэтага пласта складалі набажэнскія і рэлігійныя чытальныя кнігі. Да першага тыпу належаць Евангелле, Апостал, Парамійнік, рознага тыпу Псалтыры, Трыёдзі (Посная і Кветная), Мінея Службовая, Актоіх, Службоўнік і Трэбнік (розныя зборнікі кананічных тэкстаў для набажэнства ў розныя дні і святы), Пролаг (зборнік кароткіх жыцій святых) і інш. Такі склад богаслужбовых кніг абапіраўся на прадпісанні зборнікаў царкоўных правіл вядзення службы (Тыпікон), царкоўных законаў (Намаканон) і інш. Асобныя богаслужбовыя кнігі выконвалі і іншыя функцыі: па Часаслову і Псалтыры вучылі чытаць і пісаць, а па Псалтыры яшчэ і гадалі.

Другі тып (рэлігійныя чытальныя) складаецца са зборнікаў павучанняў, казаняў (Златавуст, Златаструй, Маргарыт, Ізмарагд), тлумачэнняў Святога Пісання, багаслоўскіх трактатаў (гэтак званая святаайцоўская экзегетыка), Тэтраевангелля, Чэцціх-Міней, Патэрыкоў, Шасціднёвікаў, зборнікаў цытат з твораў Айцоў Царквы, старажытных мудрацоў, даўніх афарызмаў і г. д. (рознага роду Ізборнікі, Пчала і інш.).

Кнігі гэтых тыпаў пачынаюць перапісвацца на Русі ў канцы X — пачатку XI ст. Старэйшыя, што захаваліся з іх, — Астрамірава Евангелле (1056), напісанае для наўгародскага пасадніка Астраміра, і Ізборнік 1073 г., створаны паводле балгарскага арыгінала. XI ст. датуецца таксама Тураўскае Евангелле, ці «Тураўскія лісткі» (бо захавалася ва ўрыўках), XII ст. — Полацкае і Аршанскае Евангеллі.

Перанос богаслужбовай і рэлігійнай чытальнай літаратуры быў разам з тым і перасадкай на Русь самога балгара-візантыйскага мастацтва рукапіснай кнігі, якое да X—XI стст. дасягнула высокага ўзроўню. Кнігі пісаліся буйным разборлівым почыркам (уставам) на адмыслова вырабленай цялячай скуры — пергаменце, упрыгожваліся каляровымі мініяцюрамі, залатымі і срэбранымі абкладамі з каштоўнымі камянямі. Сучасныя даследчыкi мяркуюць, што «пры разліноўцы, арганізацыі прасторы аркуша кнігапісец прытрымліваўся тых самых прынцыпаў, што і іканапісец. Падабенства з іконай узнікае яшчэ і ад падыходу да выявы на іконе, якая ўспрымалася як святая, гэтаксама ўспрымалася

выява тэксту богаслужбовай кнігі». Таксама, як адкрываліся іканапісныя майстэрні, засноўваліся пры буйных саборах і ў манастырах майстэрні па вырабу кніг — скрыпторыі; верагодна, каля манастырскіх скрыпторыяў і гуртавалася асноўная частка адукаваных людзей, праз рукі якіх праходзіла пераважная большасць кніг. Таму, хоць ужо ў XI ст. ствараецца пры двары Яраслава Мудрага першая бібліятэка, асноўнай ячэйкай літаратурнага жыцця сярэднявечнай Русі быў манастыр. Літургічныя і большасць экзегетычных тэкстаў старанна капіраваліся (памылкі маглі быць толькі выпадковымі), але ў аздобе кнігі мастакі былі некалькі больш вольнымі. Таму прынесеная з Балгарыі тэхніка каліграфіі і вытворчасці кніг хутка пачала ўдасканальвацца і, калі меркаваць па Астраміравым, Тураўскім Евангеллях і Ізбор-ніку 1073 г., дасягнула на Русі высокага ўзроўню ўжо ў XI ст.

Амаль адначасова пачынаюць перапісвацца і кнігі апакры-фічныя, гадальныя, «паўсвецкія» (Хронікі, Тапаграфіі, Фізіяло-гі і г. д.). Капіруючы іх (таксама, як і некаторыя жыціі), пера-пісчыкі часам уносілі ўтэксты нязначныя змены, прыстасоўваючы змест зборнікаў да мясцовых умоваў.

Такім чынам, па-першае, пачынаючы з самых ранніх фаз працэс літаратурнай трансплантацыі практычна супадае з пачаткам самастойнай творчасці, г. зн. арыгінальная літаратура не замяняла перакладную, а развівалася паралельна пад яе ўздзеяннем. Інакш кажучы, і перакладныя, і арыгінальныя творы былі складовымі часткамі аднаго літаратурнага працэсу, у які яны ўваходзілі па меры іх засвойвання кніжнікамі. Д. С. Ліхачоў слушна зазначаў, што ўвогуле «падзел старажытнарускай літаратуры на перакладную і арыгінальную паказвае толькі на паходжанне помніка, але не на яго месца ў літаратуры даўняй Русі». У ходзе ўзаемадзеяння перакладныя творы асіміляваліся, а арыгінальныя набывалі агульныя тыповыя рысы. Таму паміж перакладной і арыгінальнай літаратурай не існуе прынцыповай розніцы: паняцці «сваёй» і «чужой» літаратуры датычыліся рэлігійнай, а не нацыянальнай прыналежнасці — сучасны падзел літаратуры на перакладную і арыгінальную вельмі ўмоўны і мае значэнне толькі ў дачыненні да гістарычнага паходжання помніка, а не яго месца ў літаратурным працэсе ранняга Сярэднявечча.

Па-другое, роля перакладной літаратуры ў ходзе літаратурнай трансплантацыі паступова змяняецца, і на апошніх фазах перакладныя творы выступаюць пераважна ўжо не ў якасці ўзору, а як «паскаральнік» генезісу літаратуры арыгінальнай.

Вызначальную ролю ў духоўным жыцці сярэднявечнага чалавека адыгрывала Біблія — асноўная кніга, што ляжала ля вытокаў культур усіх хрысціянізаваных народнасцяў. Яе змест быў вядомы або з асобных біблейскіх кніг, або са спецыяльных зборнікаў, а таксама з каментароў тэолагаў, з хронік і Палеі. «Свяшчэнныя тэксты ўтрымлівалі ўсе звесткі, даступныя пазнанню, а ўяўленні пра літаратуру заканамерна вынікалі з уяўленняў пра Святое Пісьмо... Свет, яго мінулае, яго законы — усё разумелася ў святле Бібліі». Аднак у першапачатковы перыяд Русь не атрымала поўнага і сістэматызаванага тэксту вялікай кнігі: поўны пераклад быў зроблены толькі ў 1499 г. Стары Запавет часткова быў вядомы старажытнаму русічу па Парамійніку і Палеі. Без

Бібліі сярэднявечны чалавек не мог убачыць сувязі паміж прычынай і вынікам, і гэтым абумоўліваўся сам прынцып падыходу да свяшчэннага тэксту: не пісьменнік «упрыгожваў» уласны твор ці пацвярджаў уласныя меркаванні аўтарытэтнымі спасылкамі, а самі біблейскія эпізоды выступалі ў яго свядомасці як першааснова падзей. Стары Запавет шырока выкарыстоўваўся як узор літаратурнага пераймання: па прыкладзе прамоў прарокаў складаліся рэлігійна-палемічныя і дыдактычныя творы, гістарычныя раздзелы служылі ўзорам для апавяданняў аб гарадскіх паўстаннях, дзівосных прыродных з'явах, барацьбе з паганствам, па біблейных аповесцях пра нашэсці і войны ствараліся ўласныя воінскія аповесці і г. д. Стары Запавет даваў і ўзоры літаратурных жанраў, паэтычнай мовы, на яго класічных мастацкіх формах выхоўваўся густ чытачоў і фарміраваліся іх эстэтычныя крытэрыі.

Другая частка Бібліі — Новы Запавет — быў вядомы ў поўным аб'ёме, але ў асноўным у апракасным варыянце. Евангелле было адначасова і богаслужбовай, і самай масавай кнігай для чытання, аўтарытэт якой для ўсякага чалавека быў бясспрэчным. Евангельскія апавяданні і прытчы былі ўзорам самога выкладання ў казанях, прамовах, агіяграфіі, служылі невычэрпнай крыніцай мудрасці і высокіх духоўных каштоўнасцяў.

Асабліва ўражваў сярэднявечнага чалавека Апакаліпсіс, вобразы і матывы якога знаходзілі, на думку кніжнікаў, амаль штодзённае пацвярджэнне: жахлівыя знакі набліжэння канца свету бачылі ў рэчаіснасці на працягу стагоддзяў. Менавіта Апакаліпсіс напаўняў душу чалавека глыбокім адчуваннем трагізму быцця, непазбежнасці смерці і марнасці зямнога жыцця.

Найбольш папулярным і любімым творам на Русі стаў Псалтыр — збор спеваў, што ўваходзілі ў богаслужбовую практыку. Папулярнасць Псалтыра тлумачыцца лірычнай танальнасцю, выразнасцю стылёва вытанчанага тэксту псалмоў, якія ва ўмовах адсутнасці ўласнай паэзіі ўспрымаліся надзвычай эмацыйна.

Абавязковай часткай царкоўнага богаслужэння былі малітвы, а таксама гімны — своеасаблівы від паэзіі, прызначанай для выканання ў царкве. Увогуле, царкоўная служба і яе складовыя часткі — гімнаграфія і малітваслоўе мела немалое значэнне для развіцця эстэтычнага пачуцця асобы. Найбольшай лірычнасцю і эмацыйнасцю вылучаліся канон (які складаўся з ірмаса і трапароў, што рытмічна паўтаралі ірмас; па ўзоры ірмасаў ствараліся таксама сціхіры — песні, якія не ўваходзілі ў канон); кандакі (вершы, у якіх раскрывалася сутнасць хрысціянскага свята) і ікасы (развівалі тэму, пазначаную ў кандаку). Пэўнае злучэнне 13 кандакоў і 12 ікасаў складала Акафіст. Восем кругоў царкоўных песнапенняў складалі Актоіх. Асноўны сэнс песнапенняў — хвала Богу і святым. Па структуры і змесце царкоўныя гімны і малітваслоўі даволі аднастайныя: ва ўпрыгожанай форме выкладалася хрысціянская дагматыка, ухваляліся тое ці іншае свята, хрысціянскі рупліўца, абраз і г. д., выказвалася ўдзячнасць святым і Богу. Тэксты малітваслоўяў адрозніваліся ад гімнаў большай лірычнасцю, былі больш гнуткімі і ствараліся ў больш свабодных формах.

Блізкімі да Бібліі па змесце, эмацыянальным ладзе і фармальных прыкметах былі апокрыфы — рэлігійныя аповесці, не ўключаныя ў богаслужбовы ўжытак. Нямала легенд стваралася ў ерэтычных суполках хрысціянскага Усходу, у Візантыі і Балгарыі. Асобныя біблейскія эпізоды і персанажы абрасталі ў гэтым асяродку шэрагам казанняў, якія часам у паэтычнай форме канкрэтызавалі некаторыя абстрактныя артыкулы хрысціянскай дагматыкі: у наглядных вобразах апокрыфы малявалі то рэалістычныя, то фантастычныя карціны, да якіх падштурхоўвала сама біблейная легенда. Таму ад кананічнага пісьменства апокрыфы адрозніваліся не толькі простанароднымі ідэямі, але часам і формай апавядання. Візантыйская царква ніколі не магла спыніць распаўсюджання апокрыфаў, тым больш што ў часы старажытнай Русі далека не ўсе казанні былі яшчэ недазволенымі. Да таго ж частка іх вызначалася і Намаканонам, і Ізборнікам 1073 г. у якасці «сокровенных», г. зн. такіх, якія простым веруючым чытаць было непажадана, хоць нічога варожага царкоўныя ўлады ў гэтых творах не бачылі. Усяго было вядома каля 30 апокрыфаў, але з іх ліку рашуча забароненымі былі толькі 6 і таму астатнія траплялі ў Палею, Пролаг, Чэцці-Мінеі і іншыя кнігі. Гэта значыць, асаблівасць засвойвання апакрыфічных казанняў сярэднявечнай Руссю палягала ў тым, што яны ўліваліся ў агульную плынь хрысціянскага пісьменства і не сустракалі супраціўлення з боку царкоўных улад. Таму мітрапаліт Клімент Смаляціч свабодна цытаваў апакрыфічныя «Пытанні Іаана Багаслова». Гэты ж твор ведалі святы Аўрамій Смаленскі і аўтар яго жыція Яфрэм. Епіскап тураўскі Кірыла ў «Прытчы пра расслабленага» звяртаўся да апакрыфічнага Першаевангелля Якава, а «Хаджэнне ігумена Данііла» і ўвогуле выступае сапраўднай «хрэстаматыяй» па некананічнай рэлігійнай літаратуры.

Прыносіліся з Усходу і Захаду і прыстасоўваліся да мясцовых ўмоў усходнеславянскага жыцця і варажбітныя кнігі, нярэдка антыхрысціянскія па характары творы: «Астралогія», «Громнік», «Соннік», «Траўнік», «Пра дні добрыя і злыя» і інш. Разам з міфалагічнымі, паганскімі, магічнымі і іншымі ідэямі і вобразамі ў іх змяшчаліся некаторыя звесткі па астраноміі, анатоміі, геаграфіі, батаніцы, медыцыне і псіхалогіі, што па-свойму пашырала кругагляд тагачасных чытачоў.

Прынцыпова іншы характар і па змесце, і па сферы выкарыстання, і па форме мела патрыстыка — творы Айцоў Царквы III—VIII стст., прызнаных духоўных настаўнікаў усіх хрысціян. У адрозненне ад гімнаграфіі, малітваслоўяў і апокрыфаў тэалагічныя творы ўяўлялі з сябе ўзоры логіка-паняційнага філасофствавання, заснаванага на ідэі Адкрыцця. У цэлым патрыстыка была сістэмнай рэалізыцыяй царкоўнага веравучэння з апорай на ідэалістычную разумовасць у вытлумачэнні Бібліі. Інтэрпрэтуючы матэрыяльны свет як добрае стварэнне і адначасова сімвалічны вобраз Бога Творцы, Айцы Царквы прадстаўлялі яго як поўную мэтазгоднасці і універсальную, строга іерархізаваную гармонію. Ha Русі іх творы станавіліся вядомымі са складзеных старабалгарскімі кніжнікамі зборнікаў тыпу Златаструя, Златавуста, Маргарыта і інш. Найбольш папулярнымі былі вытрымкі з твораў і трактаты Васілія Вялікага (каля 329—379), Грыгорыя Назіянзіна (329—370), Яфрэма Сірына (пам. у 379), а таксама Афанасія Александрыйскага, Епіфанія Кіпрскага і Іаана Дамаскіна. Шырокае распаўсюджанне атрымалі Словы візантыйскага прапаведніка Іаана Залатавуста (344—407). У яго стылёва вытанчаных павучаннях і казанях падымаліся не толькі багаслоўскія, але і важныя грамадскія праблемы, з раннехрысціянскіх пазіцый выкрываліся сацыяльныя заганы і сцвярджаліся высокія агульначалавечыя каштоўнасці. Для некаторых прадстаўнікоў патрыстыкі (напрыклад, для Іаана Залатавуста і часткова для Іаана Дамаскіна) была характэрна вобразна-сімвалічная манера вы кладання, таму карціна свету не толькі лагічна асэнсоўвалася, але і эстэтычна перажывалася, што непасрэдна ўплывала на фарміраванне новага маральна-эстэтычнага ідэалу ў старажытнарускім грамадстве. Па сваёй жанравай прыналежнасці перакладзеныя патрыстычныя творы падзяляліся на дзве асноўныя катэгорыі: «гамілія» і «логас», што паслужыла ўзорам для фарміравання двух асноўных відаў усходнеславянскага прапаведніцтва — уласна павучанняў (дагматыка-дыдактычнага і экзегетычнага характару «беседы», «оглашения», «наказания», «науки» і г. д.) і панегірыкаў (урачыстая пропаведзь, уласна «Казань» («слова»)). Пры гэтым далёка не ўся багаслоўская літаратура была разлічаная на адукаваныя вярхі. «Нізавы» характар мелі многія казані, прамовы і маральна-вучыцельныя творы, вядомыя ўжо ў XI ст. Сярод апошніх варта вылучыць заснаваную на відзежы Якава «Лесвіцу» сінайскага манаха Іаана, празванага Клімакам (Лесвінічнікам). Лесвіца — скразны вобраз, сімвал цяжкага шляху духоўнага самаўдасканалення чалавека, які, выконваючы суровыя нормы аскетычнага жыцця, узнімаецца вышэй і вышэй да неба, дзе душу падхопліваюць анёлы і чакае Бог. Маральныя запаветы выкладзены ў «Лесвіцы» ў амаль гутарковым стылі, яны спалучаюцца з натуральна простымі апісаннямі ўласных перажыванняў аўтара і апавяданнямі пра розныя здарэнні са знаёмымі Лесвінічніку манахамі-пустэльнікамі. Часам такія аповеды маюць займальны характар, у падачы выкарыстоўваюцца прымаўкі і прыказкі фальклорнага характару. «Лесвіца» была асновай для стварэння аднайменнага іканаграфічнага сюжэта, які шырока распаўсюджваўся ў выяўленчым мастацтве да XVIII ст.

Самым масавым відам літаратуры былі ў Сярэднявеччы жыціі святых — складзеныя па асаблівых законах біяграфіі хрысціянскіх падзвіжнікаў, дзеячаў і герояў. Агіяграфія, ці, дакладней, агіябіяграфія (святажыццяпіс), паказвала вернікам шлях выратавання душы, таму жыційны канон быў не вонкавым патрабаваннем, а ўнутранай пазіцыяй аўтара. Гэта азначае, што ў адрозненне ад твораў патрыстыкі, якія пераважна будаваліся на аснове прамой экзегезы, жыціі, несучы тыя ж ідэі, мелі форму вобразна-сюжэтнага апавядання з адпаведнымі моўна-выяўленчымі сродкамі. Жыціі складалі значную частку так званых тыпікарных чытанняў, абавязковых для пэўнага манастырскага богаслужбовага дня. Яны таксама чыталіся ў час царкоўнай службы, прысвечанай памяці святога, і таму іх паэтыка, багатая параўнаннямі, метафарамі, гіпербаламі і рэлігійнымі сімваламі, можа быць вытлумачана, толькі зыходзячы з асаблівасцяў усяго

«храмавага дзеяння як сінтэзу мастацтваў» (П. Фларэнскі) і асаблівасцяў манастырскага жыцця. Подзвіг Хрыста служыў свайго роду першавобразам — архетыпам для агіяграфічных герояў, якія імкнуцца ў сваёй зямной дзейнасці прыпадобніцца да найвышэйшага Ідэала.

Вельмі цікавае ў гэтым сэнсе «Жыціе Аляксея, чалавека Божага», перакладзенае ў XI ст. і шырока вядомае таксама ў літаратурах рамана-германскіх народаў. Вырашаючы праблему духоўнага самаўдасканалення асобы, твор выяўляе адну важную асаблівасць агіяграфічных помнікаў — звычайныя чалавечыя пачуцці родных не кранаюць «Божых людзей», таму што святыя — сапраўдныя «небажыцелі» на зямлі, іх пачуцці вымяраюцца іншай, незямной шкалой. Верагодна, фарміраванне падобнай ідэі грунтавалася на ўяўленні, што ў Бога Творцы ёсць сваё, вышэйшае разуменне належнага і неналежнага, добрага і ліхога — разуменне сапраўднае, недаступнае і адрознае ад звычайнага чалавечага разумення. Богаабранаму падзвіжніку адкрываецца частка Боскай праўды, згодна з незразумелымі для навакольных законам! якой ён і жыве. «Характары» святых... падаюцца як укладзеныя з пэўнага набору станоўчых якасцяў, што самі па сабе сакралізуюцца пад уздзеяннем традыцыі. ...Кананізуецца і сама структура агіяграфічнага твора: з'яўляецца «архетып» жыція як жанру славеснасці, або яго ідэальная схема», так ці інакш увасобленая ў кожным помніку агіяграфіі. Таму жыціе дае абагульненае ўяўленне пра героя, паказвае не сапраўдны яго «партрэт» а, падобна да іконы, — ідэалізаванае ў рэчышчы пэўнай света погляднай пазіцыі духоўнае аблічча.

Агіяграфічныя творы могуць класіфікавацца паводле розных крытэрыяў. Сярод перакладных помнікаў акрамя кароткіх марцірыяў, жыцій цудатворцаў, пустэльнікаў, юродзівых і іншых вылучаюцца буйныя па памеры маральна-дыдактычныя (жыціі айцоў Ніфанта, Аляксея, Васілія Вялікага, Макарыя Рымскага і інш.), антыерэтычныя (жыціі Фёдара Студыта, Савы, Афанасія Александрыйскага і інш.), эсхаталагічныя («Жыціе Васілія Новага»,. «Жыціе Андрэя Юродзівага») жыціі. Былі агіябіяграфіі фантастычнага, казачнага характару са складанымі, займальнымі, нават авантурнымі «сюжэтамі», бо візантыйскія біёграфы шырока выкарыстоўвалі фабулы і прыёмы старажытнагрэчаскіх раманаў прыгод. Да складу такіх жыцій-раманаў можна аднесці «Жыціе Яўстафія Плакіды». У гэтым творы шырока распрацоўваецца матыў разлукі, сустрэчы і распазнання герояў, сустракаюцца элементы воінскага апавядання, а завяршаецца твор па ўзоры тыповага марцірыя.

Жыціі Антонія Вялікага, Васілія Новага, Фёдара Стратылата, Фёдара Студыта і іншых бытавалі як асобныя кнігі, але большасць твораў гэтага жанру распаўсюджвалася ў спецыяльных зборніках, такіх, як Пролаг і Чэцці-Мінеі. У залежнасці ад тыпу зборніка змяняўся і тып агіяграфічнага апавядання. Так, асноўную частку Пролага складаюць кароткія жыціі кананізаваных падзвіжнікаў, размеркаваныя па парадку дзён царкоўнай памяці кожнага святога. Калі на адну дату прыпадае некалькі апавяданняў, яны размяркоўваюцца ў строгім парадку: жыціі пакутнікаў, спаведнікаў, свяціцеляў, аскетаў, стоўпнікаў, юродзівых і г. д. Жыціі пролажнага тыпу вельмі сціслыя, абмежаваныя пералікам галоўных фактаў агіябіяграфіі героя ад яго нараджэння да смерці. Лейтматыў Пролага ў цэлым — жыць згодна з хрысціянскім веравучэннем, прычым не толькі ў манастыры, a і ў сям'і, і ў грамадстве, не парушаючы асноў сацыяльнага ладу і міру. Таму Пролаг не столькі «ілюстраваў» патрыстыку і раскрываў дагматычныя ісціны, колькі вырашаў задачы выхавання асабістай і грамадскай маралі. Можна меркаваць, што пераклад Пролага быў здзейснены сумесна старабалгарскімі і старажытнарускімі кніжнікамі ў адным з афонскіх або канстанцінопальскіх манастыроў, а пасля дапоўнены на ўсходнеславянскай глебе арыгінальнымі матэрыяламі — жыціямі Кірылы Тураўскага, Ісайі і Лявонція Растоўскіх, «Казаннем пра пахаванне Вольгі» і інш. У такім выглядзе Пролаг хутка страціў значэнне богаслужбовага зборніка і стаў нароўні з Псалтыром улюбёнай чытальнай кнігай Сярэднявечча, якая непасрэдна уплывала на развіццё жанраў павучанняў, агіяграфіі, асобных разнавіднасцяў аповесці, а таксама духоўных вершаў.

Блізкім да Пролага другасным (аб'ядноўваючым) жанрам была Чэцця-Мінея (месячнае чытанне). Як і ў Пролагу, асноўны яе матэрыял — жыціі святых, размеркаваныя па днях года, а таксама рытарычныя словы і павучанні. Асобныя творы вызначаюцца падрабязнасцю, высокай рыторыкай, ускладненасцю апавядальнага стылю. Чэцця-Мінея была вядомай ужо ў пачатку

XI ст., пасля гэты тып зборніка ўскладняўся і дапаўняўся арыгінальнымі ўсходнеславянскімі матэрыяламі (Успенскі зборнік

XII ст.). Структура Пролага і Чэцці-Мінеі раскрывае адну вельмі важную асаблівасць сярэднявечнага літаратурнага жыцця. Кожны твор, замацаваны за пэўным днём, перачытваўся (або праслухваўся) чалавекам раз за разам на працягу гадоў. Існаваў сапраўдны «круг чытання» ў літаральным сэнсе гэтага выразу. Гэта азначае, што літаратура не цікавіла чытачоў навізной інфармацыі. Сярэднявечнае чытанне было чытаннем «не ўшыр, а ўглыб». У эстэтычным плане такое чытанне выклікала ў свядомасці знаёмыя пачуцці, паслядоўнае перажыванне якіх давала асалоду. Toe ж можна сказаць і ў дачыненні да асобных твораў: не авантурнага і арыгінальнага чакаў чалавек ад аднатыпных па змесце і стылю жыцій, «сюжэтнае» заканчэнне якіх было вядома ўжо з самой назвы, а якраз знаёмае, перажытае выклікала яго задавальненне — сама традыцыйнасць, нават цырыманіяльнасць рэлігійнай літаратуры прадвызначала яе эстэтычную каштоўнасць. Імкненне да традыцыйнасці і ўнармаванасці выступала вельмі важным фактарам літаратурнага жыцця аж да XVI ст.

Блізкімі да Пролага і Чэцціх-Міней былі патэрыкі, якія цалкам належаць да рэлігійнай чытальнай літаратуры. Яны складаліся з павучальных аповедаў пра жыццё блізкаўсходніх і італійскіх пустэльнікаў III—VII стст., таксама іншых хрысціянскіх рупліўцаў і вернікаў. Кароткая, немудрагелістая ў стылёвым і натуральна простая ў сюжэтным плане дыдактычная навела — найбольш тыповая разнавіднасць патэрыковых апавяданняў, якія ў адрозненне ад пролагавых жыцій у займальнай форме перадаюць толькі адзін асобны эпізод жыцця персанажа. Першыя славянскія пераклады патэрыкоў былі зроблены ў першай палове X ст. У X—XII стст. патэрыкі шырока распаўсюджваюцца на Русі і адлюстроўваюцца ў Ізборніку Святаслава 1076 г., «Жыціі Феадосія Пячорскага», усходнеславянскім рэгіянальным варыянце «Александрыі» і ў Славяна-рускім пролагу. У XI—XII стст. на Русі былі вядомыя пяць патэрыкоў: Сінайскі, Егіпецкі, Рымскі, Азбучны і Іерусалімскі. Самым старажытным і папулярным быў сярод іх Сінайскі патэрык, напісаны ў VI—VII стст. манахам Іаанам Мосхам і прысвечаны жыццю палесцінскага манаства. Зборнік вылучаецца вялікай сюжэтна-тэматычнай стракатасцю, змяшчае 335 навел, змест якіх грунтуецца на ўласных уражаннях аўтара і перадае дзівосныя легенды, якія пачуў ён у час сваіх шматлікіх вандровак па Сірыі, Егіпце, Палесціне і Апенінах.

Такім жа самым імкненнем да ўсёахопнасці, а па сутнасці — мазаічнасцю і шматфарбнасцю вызначаюцца зводы дыдактычнага характару (Ізмарагд, Залаты ланцуг і інш.), а таксама зборнікі павучальных афарызмаў тыпу Пчалы манаха Антонія і Стаслоўца патрыярха Генадзія. Пчала (зборнік выслоўяў і кароткіх апавяданняў, размеркаваных па катэгорыях дабрачыннасцяў і заганаў), перакладзеная ў XII ці ў самым пачатку XIII ст., адыгрывала ў сярэднявечнай культуры вельмі важную ролю: яна знаёміла чытачоў з антычнай літаратурай і філасофіяй, няхай і прадстаўленымі ў выбарцы. Найбольшы ўплыў на кніжнасць меў Стасловец, складзены з сотні кароткіх павучанняў маральнага зместу. а таксама папулярных тлумачэнняў па хрысціянскай дагматыцы.

Зборнікі даволі часта перапрацоўваліся, у іх рабіліся арыгінальныя ўстаўкі і дадаваліся фрагменты з іншых анталогій. Так, сярод перакладных матэрыялаў Ізборніка 1073 г. нельга не адзначыць тэарэтыка-літаратуразнаўчы трактат візантыйскага граматыка Георгія Хіравоска «Пра вобразы» (IX ст.). У ім паводле «Паэтыкі» Арыстоцеля разгледжана і ахарактарызавана 27 славесна-стылістычных прыёмаў (фігур) стварэння вобразнасці, такіх, як алегорыя, метафара (чатыры разнавіднасці), інверсія (дзве разнавіднасці), гіпербала, параўнанне, увасабленне і інш., што магло ўзбагачаць тэарэтычны арсенал кніжнікаў і ўносіць у літаратурную дзейнасць элементы аналітызму.

Істотную ролю ў фарміраванні свядомасці сярэднявечнага чалавека адыгрывалі творы, у якіх уся светабудова была прадстаўлена як гарманічна і разумна арганізаваная сістэма, створаная Богам і таму дасканалая і ўнутрана ўраўнаважаная. Гэтыя ідэі мэтазгоднасці ўсяго існага, пранізаныя пачуццямі захаплення і зачаравання перад мудрасцю Бога, жывіліся вучэннем пра шасцідзённае стварэнне сусвету і ўвасабляліся ў Шасціднёв ках — своеасаблівых каментарах да першых раздзелаў Бібліі. На старажытнай Русі былі вядомыя шасціднёвікі Васілія Вялікага, Северыяна Гевальскага і Іаана, экзарха Балгарскага

Нямала звестак пра прыроду даваў чытачам Фізіялог — зборнік артыкулаў пра якасці і ўласцівасці рэальных і фантастычных звяроў (льва, арла, кіта, пелікана, слана, кентаўра, сірэн і інш.), раслін, асобных металаў і каштоўных камянёў (магніта, алмаза і г. д.). Але ў адрозненне ад Шасціднёвіка Фізіялог не змяшчаў суцэльнай філасофскай дактрыны і не ўключаў чалавека ў сістэму прыродных і звышнатуральных з'яваў. Пашыраючы ўяўленні тагачаснага чалавека пра свет, артыкулы Фізіялога мелі вялікае пазнавальнае значэнне, задавальнялі цікаваць да дзівоснага і стымулявалі ўласную фантазію і творчасць кніжнікаў. Верагодна, помнік быў створаны ў II ці ў III ст. у Александрыі і ў вытрымках стаў вядомы на Русі ў пачатку XII ст. Поўны ж яго пераклад быў зроблены ў Балгарыі не раней канца XII — пачат-ку XIII ст. і распаўсюдзіўся на ўсходнеславянскіх землях пазней.

Імкненнем да універсальнасці светапазнання і энцыклапедычным зместам вызначаюцца таксама іншыя помнікі «паўсвецкай» літаратуры, сярод якіх першымі па сваім агульнакультурным значэнні былі перакладныя хронікі — творы па сусветнай гісторыі. Яны развіваліся ў Візантыі ў перайманне біблейскім кнігам Быцця, Царстваў і інш. Сусветна-гістарычны працэс тлумачыўся як рэалізацыя Боскай задумы свету, г. зн. як заканамерны працяг Свяшчэннай гісторыі. Таму хронікі звычайна пачыналіся пераказам апавядання пра светастварэнне і працягваліся да аўтарскай сучаснасці. У гэтым заключалася ідэйная адметнасць раннесярэднявечнай гістарыяграфіі — асэнсаванне гістарычнага працэсу як бесперапыннага і пераемнага ланцуга развіцця чалавечай цывілізацыі. Тым не менш у хроніках змяшчалася нямала звестак па геаграфіі, вытрымак з вучэння Платона і Арыстоцеля, натуральнымі прычынамі тлумачыліся некаторыя прыродныя і грамадскія з'явы і г. д.

Найболыи папулярнай была «Хроніка Георгія Амартала». Помнік ахопліваў гісторыю «ад Адама» да 842 г. Пасля Хроніка была падоўжана да 848 і 1143 гг.; менавіта ў «працягах», якія прыпісваліся Сімяону Лагафету, знаходзяцца звесткі пра паходы славян на Візантыю, скарыстаныя пасля ў «Аповесці мінулых гадоў». Гiсторыя асвятлялася ў Хроніцы з выразна акрэсленых царкоўных пазіцый, таму ў творы пераважае не паказ падзей, а маральна-рэлігійная ацэнка эпізодаў з жыцця Вавілона, Егiпта, Рыма і Візантыі. «Хроніка Георгія Амартала» была перакладзена ў Балгарыі ў X ст. Не выключана, што яна стала вядомай на Русі ўжо напрыканцы таго ж стагоддзя, але ў XI ст. была перапрацавана з выкарыстаннем грэчаскага арыгінала.

Не пазней XI ст. старажытнарускі чытач мог пазнаёміцца і з «Хронікай Іаана Малалы», сірыйскага пісьменніка VI ст. Выклад падзей даведзены да 563 г., але, магчыма, меўся працяг да 574 г. (сам Малала памёр у 578 г.). Аўтар імкнуўся спалучыць антычную і хрысціянскую гісторыю і насычаў твор разнастайнымі міфалагічнымі сюжэтамі. Яго Хроніка была разлічана на запатрабаванні шырокіх чытацкіх мас. Малалу цікавілі цудоўныя і незвычайныя з'явы, войны, подзвігі святых — усё, што ўражвала, прываблівала навізной, нечаканасцю і фантастыкай. «Сусветная гісторыя, — адзначаў С. С. Аверынцаў, — пераўтвараецца ў пераказе Іаана Малалы ў казку, прымітыўную і парой абсурдную, але не пазбаўленую займальнасці; як і ва ўсякага казачніка, фантазія Малалы пераважна аперыруе вобразамі цароў і царыц, заканамерна не знаходзячы сабе матэрыялу ў свеце грэка-рымскай старажытнасці — з усёй гісторыі рэспубліканскага Рыму Малалу прыцягвае толькі нашэсце галаў». «Хроніка Іаана Малалы» была шырока вядомай ужо ў пачатку XII ст. Характарыстыкі рымскіх і візантыйскіх імператараў, самі сродкі і прыёмы стварэння іх слоўных партрэтаў служылі ўзорам для ўсходнеславянскіх пісьменнікаў — аўтараў «Казання пра Барыса і Глеба», ГаліцкаВалынскага летапісу (артыкул пад 1288 г.) і інш. Праз «Хроніку Іаана Малалы» чытач знаёміўся з міфамі пра Зеўса, Геракла, Тэзея і Арыядну, пра Арфея, Дзедала і Ікара, даведваўся аб трагічных гісторыях Эдзіпа і Агамемнана, аб прыгодах Адысея. У Хроніцы чытаецца таксама і аповесць «Траянскія дзеі», крыніцай якой былі апавяданні ўдзельніка Траянскай вайны эліна Дзікці са. У «Траянскіх дзеях» лаканічна і праўдзіва паведамлялася пра асноўныя этапы і эпізоды даўняй вайны, паэтычнае апісанне якой было зроблена ў «Іліядзе» Гамера. Акрамя гэтага, «Хроніка Іаана Малалы» шмат у чым дапаўняла «Хроніку Георгія Амартала», і з'явілася зусім натуральная патрэба аб'яднаць іх у збор ужо недзе ў канцы XI—XII ст. На аснове абедзвюх хронік быў складзены кампілятыўны твор — «Хранограф па вялікай падачы», які да нашага часу не захаваўся.

Уздзеянне хронік Амартала і Малалы на ўсходнеславянскіх гістарыёграфаў было працяглым і моцным. Не менш чым тры стагоддзі кніжнікі розных земляў паслядоўна перапрацоўвалі іх і дадавалі да апавяданняў іншыя матэрыялы. У выніку быў складзены кампілятыўны звод — «Летапісец элінскі і рымскі», у якім падрабязна і грунтоўна расказвалася пра сусветную гісторыю.

Іншы, чым хронікі Георгія Амартала і Іаана Малалы, тып гістарычнага апавядання прадстаўлены ў «Аповесці пра разбурэнне Іерусаліма» — старажытнарускай (каля пачатку XII ст.) пераробцы шырокавядомай кнігі «Гісторыя Іудзейскай вайны», што была напісана ў Рыме каля 75—79 гг. н. э. Іосіфам Флавіем. Іосіф актыўна ўдзельнічаў у паўстанні старажытных іудзеяў супраць Рыма, а пасля перайшоў на бок рымскага ваяводы, будучага імператара Веспасіяна. Маючы і публіцыстычную (уславіць магутнасць Рыма і высакароднасць яго імператараў, пераканаць у марнасці намаганняў іудзейскіх прасталюдзінаў выратавацца ад рымскага рабства) і разам з тым гістарыяграфічную мэту («выратаваць ад забвення тое, што яшчэ нікім не апісана, і зрабіць набыткам нашчадкаў падзеі свайго часу»), аўтар «Гісторыі...» вырашыў у першых дзвюх кнігах падаць нарыс жыцця Іудзеі ад 175 г. да н. э. (перад Макавейскай вайной) да 66 г. н. э., каб вытлумачыць паражэнне паўстанцаў у вайне 66—73 гг. як гістарычна заканамерны факт. Першыя раздзелы занялі амаль адну трэцюю частку твора. Дзякуючы гэтаму, няхай і тэндэнцыёзнаму, гістарычнаму экскурсу чытач знаёміўся з сапраўднай, а не міфілагізаванай ці біблейскай гісторыяй чалавечай цывілізацыі, якая ў тыя старадаўныя часы была лакалізавана ў асноўным у басейне Міжземнага мора.

Для ўсходнеславянскага Сярэднявечча твор Іосіфа — гэта важнейшая крыніца па гісторыі ранняга хрысціянства, нягледзячы на тое, што пра саміх паслядоўнікаў Ісуса аўтар не паведамляе амаль нічога. Аднак без звестак пра Ірада Вялікага, прарока Феўда, Понція Пілата і пра парадкі ў імперыі зразумець творы евангелістаў было б значна цяжэй. Трэцяя — шостая кнігі пры свячаліся апісанню паўстання, разгрому іудзеяў і разбурэнню Іерусаліма Веспасіянам і яго сынам Цітам. Меркаванне, што паказ паўстанцаў як баязліўцаў зменшыць сапраўдную веліч рымскай перамогі, абумовіла праўдзівасць у аповедзе пра ход ваеннай і палітычнай барацьбы, асобныя сцэны якой апісаныя па-майстэрску і не страцілі сваёй эстэтычнай каштоўнасці і сёння. Сучаснага чытача не могуць не крануць яркія эпізоды абароны крэпасці Масады, дзе змораныя паўстанцы ўчынілі масавае самазабойства, каб не трапіць у рукі ненавісных легіянераў; натуралістычныя карціны разбурэння Іерусалімскага храма і многія іншыя. Апошняя, сёмая, кніга знаёміла з абрадам ваеннага трыумфу ў Старажытным Рыме.

У якасці гістарычнага твора разглядалася ў эпоху Сярэднявечча і перакладзеная са старажытнагрэчаскай мовы «Александрыя» — раман пра жыццё, подзвігі і смерць Аляксандра Маке

донскага. Твор узнік недзе ў II—III стст. н. э. і да часу яго перакладу (не пазней XII ст.) захоўваўся ў некалькіх, вельмі аддаленых адна ад другой рэдакцыях. Хранаграфічная рэдакцыя «Александрыі», якую мы зараз маем на ўвазе, прыпісвалася настаўніку і паплечніку Аляксандра Македонскага Калісфену, але ён памёр раней за Аляксандра. Таму хранаграфічную «Александрыю» называюць яшчэ «Александрыяй Псеўда-Калісфена». Другая рэдакцыя «Александрыи» трапіла на беларускія землі праз паўднёваславянскае пасрэдніцтва ў XV ст. і атрымала назву «Сербская Александрыя». Трэцяя, вядомая на нашых землях версія гэтага сюжэта ўзыходзіць да позняга перакладнога польскага варыянта. Ha Русі «Александрыя Псеўда-Калісфена» была дапоўнена іншымі блізкімі да асноўнага сюжэта ўстаўкамі з «Хронікі Георгія Амартала» і перапісвалася ў складзе Хранографаў да XVII ст.

Блізкай да «Александрыі» і «Хронікі Іаана Малалы» па змесце, стылі і характары выкладу была «Хрысціянская тапаграфія» Казьмы Індзікаплова. Напісаная на Сінаі ў 547—548 гг., гэтая кніга ўяўляе з сябе збор нататкаў і ўлучае звесткі па геаграфіі, біялогіі, астраноміі, філасофіі і тэалогіі. Але яе аўтар не багаслоў і ўвогуле не вучоны. Гэта бывалы чалавек, адважны мараход, купец і вандроўнік, які ў маладыя гады наведаў Андрыятыку, Егіпет, Эфіопію, Аравію, магчыма, Цэйлон і Індыю і на ўласным досведзе «пераканаўся», што зямля мае плоскую чатырохкутную форму ў выглядзе Ноева каўчэга, акружанага з усіх бакоў Сусветным акіянам. У старасці Казьма з мэтай выратавання душы вырашыў апісаць убачанае, грунтуючыся на ідэях гэтак званай антыяхійскай геаграфічнай школы (IV—VI стст.; да яе, дарэчы,

належалі Іаан Залатавуст і Яфрэм Сірын), якая катэгарычна адмаўляла дасягненні антычнага прыродазнаўства і геаграфіі, супрацьпастаўляючы ім сімволіка-алегарычную карціну светабудовы, заснаваную на Бібліі. Гэтым абумоўлены пэўныя супярэчнасці ў кнізе Казьмы: цвярозыя і трапныя назіранні былога марака спалучаюцца з наіўна спірытуалістычнымі поглядамі не вельмі дасведчанага ў багаслоўі, але моцнага ў веры чалавека з народа. 3 аднаго боку, веданне жыцця, вострая, назіральнасць, практычная кемлівасць дапамагалі стварыць надзвычай цікавае і маляўнічае апавяданне аб прыродзе, насельніцтве, культуры далёкіх краін, увасобіць расказ у немудрагелістай форме, выкладаць простай народнай мовай, жывой, вобразнай і лёгкай для перакладу. 3 іншага — вандроўнік і прыродазнаўца саступаў месца рэлігійнаму фанатыку, які зусім не лічыўся з рэальнасцю, ва ўсім бачыў алегорыі і ўвогуле ўносіў у твор мноства фантастычных, часам абсурдных паведамленняў: над Зямлёй навісае нябесны звод, які складаецца з двух ярусаў, у ніжнім жывуць і працуюць анёлы — яны падштурхоўваюць Сонца і Месяц, і тыя рухаюцца па небе. Між тым не ў дакладнасці, а якраз у экзатычнай фантастыцы, узгодненай з Бібліяй, знаходзіў асалоду ўсходнеславянскі чытач, якому далёкія краіны і землі здаваліся казачным «трыдзевятым» царствам, дзе ўсё і павінна быць цудоўным, а пра звычайнае і натуральнае не варта пісаць у кнізе.

Пры ўсёй розніцы відаў літаратура выпрацоўвала яўныя элементы еднасці: царкоўнае і свецкае пісьменства выяўлялі пэўную адпаведнасць адно аднаму, адлюстроўваючы не столькі слаба выяўленую этна-племянную разнастайнасць на ўсходнеславянскім арэале, колькі больш глабальныя і істотныя працэсы: завяршэнне дыферэнцыяцыі славянства на ўсходняе, паўднёвае і заходняе, хрысціянізацыю і фарміраванне раннефеадальных адносін.

Хуткія змены феадальнага жыцця і працэсы ўнутранай дыферэнцыяцыі набываюць вызначальную ролю ў XI ст., хоць адлюстроўваюцца пазней — з пачатку XII ст. I толькі з 30-х гадоў — сярэдзіны XII ст. пачынаецца трансфармацыя жанравай сістэмы літаратуры, узнікаюць самастойныя літаратурныя школы і г. д. Таму літаратурнае развіццё ў XI—XIII стст. адбываецца ў некалькі этапаў.

Першы, кіева-наўгародскі, ахоплівае XI — першую чвэрць XII ст. Ён характарызуецца літаратурнай трансплантацыяй і стварэннем першых арыгінальных твораў агульназначнага ўсходнеславянскага зместу. Еднасць літаратуры старажытнай Русі ў гэты час рэалізоўвалася ў многіх аспектах: падымаліся пытанні, звязаныя з хрысціянізацыяй і спыненнем усобіц; літаратура была чуйнай да падзей, што адбываліся ў аддаленых ад асноўных цэнтраў землях; асобныя помнікі, перакладзеныя ці створаныя ў Кіеве і Ноўгарадзе, прымаліся ў іншых гарадах як свае; многія выхадцы з ускраін асядалі ў Кіеве і бралі актыўны ўдзел у літаратурным і палітычным жыцці і інш.

Важнейшым элементам у зараджэнні арыгінальнай літаратурнай творчасці было фарміраванне ў перадавой часткі кіеўскіх кніжнікаў гістарычнай свядомасці, што адлюстроўвалася ў спробах прыраўнаць гісторыю Кіеўскай Русі да гісторыі іншых хрысціянізаваных краін Еўропы, з аднаго боку, і прадставіць гісторыю ўсходніх славян як гісторыю кіеўскую — з іншага.

Звесткі пра падзеі мінулага захоўваліся ў вуснай форме, перадаючыся з пакалення ў пакаленне. Выказваюцца меркаванні, што ў сувязі з распаўсюджаннем пісьменства некаторыя гістарычныя паданні маглі занатоўвацца ўжо ў вельмі раннія часы — напрыканцы X і ў самым пачатку XI ст., але сістэматызацыя матэрыялу пачалася ніяк не раней 30-х гадоў XI ст. Наогул гісторыя старажытнарускага летапісання аднаўляецца зараз гіпатэтычна. Найбольш абгрунтаванымі і аўтарытэтнымі па гэтай праблеме з'яўляюцца меркаванні А. А. Шахматава, якія з істотнай карэкціроўкай Д. С. Ліхачова прымаюцца сучаснымі вучонымі ў якасці асноўнай тэорыі ўзнікнення ўсходнеславянскага летапісання.

Самы старажытны летапіс, што захаваўся да нашага часу, — гэта «Аповесць мінулых гадоў», складзеная ў пачатку XII ст. Нестарам. Параўноўваючы яе тэкст з Наўгародскім I летапісам, А. А. Шахматаў прыйшоў да высновы, што «Аповесць мінулых гадоў» грунтуецца на летапісных зборах, якія не захаваліся. Так, у Наўгародскім I летапісе адсутнічаюць дагаворы з грэкамі, інакш апавядаецца аб паходах русаў на Царград, Алег вызначаецца не як самастойны князь, а як ваявода Ігара і г. д. Гэты факт паслужыў асноўнай крыніцай усіх меркаванняў і высноў, да якіх прыходзілі даследчыкі.

Сучасная карціна ўзнікнення старажытнарускага летапісання ўяўляецца наступным чынам.

Гістарычная свядомасць кіеўскіх кніжнікаў грунтавалася на багатым матэрыяле, які давала гісторыя стварэння дзяржавы і хрысціянізацыі ўсходнеславянскага насельніцтва: тут былі свае асветнікі, як княгіня Вольга і апостал Андрэй, свае героі, як юны кіеўлянін і князь Святаслаў, свае пакутнікі, як хрысціянінвараг і яго сын, разадраныя ашалелымі язычнікамі, быў роўнаапостальны князь Уладзімір Святаславіч, падобны Канстанціну Вялікаму, былі і свае злачынцы, як Святаполк Акаянны. Яраслаў Уладзіміравіч Кіеўскі (1019—1054) быў адзіным правіцелем на ўсёй Русі, за выключэннем Тмутараканскага княства, дзе сядзеў яго брат Мсціслаў, і Полацкага княства, дзе княжыў яго пляменнік Брачыслаў Ізяславіч. 3 мэтай абгрунтавання незалежнасці ад Канстанцінопаля прыкладна паміж 1037 — першай паловай 40-х гадоў складаецца шэраг казанняў пра хрышчэнне Русі, заснаваных на ранейшых апавяданнях і запісах. Падзеі, звязаныя з хрысціянізацыяй, не маглі не прызнавацца ў якасці сваёй гісторыі ўсёй адукаванай часткай усходнеславянскага грамадства (г. зн. у першую чаргу — святарамі з русічаў). Верагодна, што апавяданні пра смерць княгіні Вольгі, варагаў-хрысціян, пахвала Яраславу Мудраму групаваліся вакол асноўнага летапіснага ядра, якое складалася з расказаў аб прыняцці хрышчэння Уладзімірам («Прамова Іаана Полацкага», старабалгарская «Прамова філосафа», апісанне самога хрышчэння кіеўлян і інш.).

У 60—70-я гады XI ст. праца працягвалася шляхам далучэння да складзенага летапісу іншых па характары і паходжанні матэрыялаў. Дзейнасць у дадзеным кірунку звязваецца з імем кіевапячорскага манаха Нікана, які дадае ў збор паданні пра першых князёў Алега, Ігара, пра Вольгу, легенду пра хрышчэнне Уладзіміра ў Корсуні і пра паходжанне старажытнарускіх князёў ад варага Рурыка.

Узровень гістарычнай свядомасці Нікана быў вышэйшым, чым у яго папярэднікаў. Гэта выявілася ў тым, што аўтар смела выкарыстоўваў мясцовыя казанні, звязаныя з урочышчамі і магільнікамі, эпічныя паданні пра князя Алега, уводзіў гераічныя. матывы з дружыннай паэзіі, г. зн. язычніцкія па змесце апавяданні. Магчыма, што Нікан змясціў у летапісу звесткі пра Рагвалода, пра разгром Полацка, пра жаніцьбу Уладзіміра на Рагнедзе, а таксама шэраг летапісных аповесцяў пра Усяслава Полацкага пад 1044, 1067, 1068 і 1069 гг. У дадзеным выпадку аўтар мог выкарыстоўваць нейкія пісьмовыя матэрыялы полацкага паходжання або грунтаваўся на вусных чутках і звестках, дадзеных самімі кіеўлянамі, якія добра ведалі Усяслава: князь знаходзіўся ў кіеўскай вязніцы, а ў 1068 г. захапіў вялікакняскі пасад. Не менш верагодна, што Нікан мог грунтавацца на паведамленнях палачан, якія ў 60-х гадах XI ст., несумненна, жылі ў Кіеве і прымалі актыўны ўдзел у паўстанні 1068 г.

Менавіта Нікану далейшае агульнарускае летапісанне было абавязана шырынёй кругагляду, увагай да важных здарэнняў ва ўсёй старажытнай Русі, дзяржаўным стаўленнем да гістарычных падзей. 3 60-х гадоў XI ст. Нікан надае летапісу форму пагадовых запісаў, што дазваляла ўпарадкавана ўключаць у твор розныя, нават нехрысціянскія, апавяданні і дзелавыя паведамленні, фрагменты з жыцій і інш., прынцыпова адрознівала летапіс ад хронікі і абумоўлівала яго жанравую суцэльнасць: апавяданне ў цэлым нібы ілюстравала рух гістарычнага часу, уводзячы стракатыя падзеі быцця ў агульную сакралізаваную сістэму летазлічэння, дзе ў пачатку («напреди») было стварэнне свету, а ў канцы («назади») — абвешчаны ў будучыні Апакаліпсіс. Аб'ядноўваючым характарам жанру выклікалася выкарыстанне чатырох асноўных тыпаў літаратурнага выкладання: пагадовых запісаў, ці паведамленняў пра здарэнні; летапісных апавяданняў, або пашыраных пагадовых запісаў; летапісных казанняў, што маюць вусна-паэтычнае паходжанне; і летапісных аповесцяў, у якіх аўтар імкнуўся дакладна і вобразна аднавіць падзею, звяртаючы ўвагу на дэталі, абставіны, перадаючы дыялогі і маналогі персанажаў. Летапісныя аповесці таксама могуць засноўвацца на вусных паведамленнях, дзякуючы чаму апавяданне атрымлівае элементы сюжэтнай займальнасці, надзвычайнасці і эпічнасці (летапісная легенда), або на расказах пра падзеі, сучасныя летапісцу, і тады апавяданне вызначаецца дакладнасцю і канкрэтыкай.

Каля 1095 г. на аснове папярэдняга ўкладаецца новы летапіс, які А. А. Шахматаў прапанаваў называць Першапачатковым зводам. Гэты звод і адлюстраваўся, акрамя «Аповесці мінулых га-доў», у Наўгародскім I летапісе.

Укладальнік Першапачатковага зводу падоўжыў звод Нікана з 1073 да 1095 г., скарыстаўшы акрамя арыгінальных гістарычных крыніц кампілятыўны «Хранограф па вялікай падачы», адкуль пазычыў шэраг фрагментаў, а таксама надаў апавяданню публіцыстычны характар, крытыкуючы князёў за міжусобныя войны. Не выключана, што аповесць пра Усяслава Чарадзея была перапрацавана ў рэчышчы антыполацкай накіраванасці.

У пачатку XII ст. Першапачатковы звод быў перапрацаваны манахам Кіева-Пячорскай лаўры Нестарам. У адрозненне ад папярэдніх летапісцаў Нестар паставіў перад сабой грунтоўную задачу: падаць гісторыю старажытнай Русі ў кантэксце сусветнага гістарычнага працэсу. 3 гэтай нагоды ён пачаў апавяданне з перадачы біблейскіх легенд пра падзел зямлі паміж сынамі Ноя Сімам, Хамам і Яфетам і вавілонскае стоўпатварэнне. Грунтуючыся на «Хроніцы Георгія Амартала», Нестар змясціў пералік сямідзесяці двух народаў свету, сярод якіх згадваў славян, што паходзяць ад нашчадкаў праведнага Яфета. Далей аўтар перайшоў ужо да падрабязнай (хоць, мабыць, і не заўсёды дакладнай) гісторыі славян, звяртаючы асноўную ўвагу спачатку на ўсходнеславянскія плямёны, а пасля на гісторыю палян. Звузіўшы тым самым агульнарускі матыў Першапачатковага зводу да маштабу аднаго племяннога саюза, Нестар падаў усю гісторыю старажытнай Русі пераважна як гісторыю Вялікага княства Кіеўскага. Але выдатная на той час роля Кіева ва ўсходнеславянскім культурным і палітычным жыцці, шырокі гістарычны кругагляд і літаратурны талент Нестара абумовілі тое, што «Аповесць мінулых гадоў» выступіла не простым зборам разнастайных фактаў, а «літаратурна пададзенай гісторыяй Русі».

Уласна Нестарава рэдакцыя твора да нашага часу не захавалася. «Аповесць мінулых гадоў» абрываецца 1110 г., але з прыведзенага аўтарам разліку гадоў ад смерці Яраслава да смерці Святаполка Ізяславіча бачна, што помнік быў складзены не раней за 1113 г. (датаваная частка пачынаецца з 852 г.). У 1116 ел «Аповесць мінулых гадоў» была ў заключнай частцы перапрацавана ігуменам Выдубецкага манастыра Сільвестрам і захавалася ў складзе Лаўрэнцьеўскага летапіснага збору (спіс 1377 г.). Наступная — трэцяя — рэдакцыя была зроблена па загадзе князя Мсціслава Уладзіміравіча ў 1118 г. і дайшла да нас у Іпацьеўскім летапісным зборы, старэйшы спіс якога датуецца першай чвэрцю XV ст. «Аповесць мінулых гадоў» служыла і служыць багатай скарбніцай ведаў пра гісторыю даўняй Русі, стымулявала зараджэнне летапісання ў іншых усходнеславянскіх землях, стала літаратурным узорам і крыніцай для наступных летапісцаў. Яна дапамагае таксама атрымаць уяўленне пра гістарычныя веды і светапогляд нашых далёкіх продкаў.

Прыкладна ў той жа час, што і летапісанне, зарадзілася на ўсходнеславянскіх землях агіяграфія. Першы блізкі да агіяграфіі твор — аповед-пасьён пра забойства язычнікамі хрысціяніна-варага Фёдара і яго сына Іаана — змешчаны ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 983 г. Мабыць, у першым летапісным зборы да аповесці пра хрышчэнне Русі было далучана і першапачатковае апавяданне пра князёў Барыса і Глеба, якія загінулі ў міжусобнай вайне 1014—1019 гг. Hi сапраўдныя прычыны і абставіны іх гібелі, ні тэрмін іх афіцыйнай кананізацыі зараз невядомыя. Мяркуюць, што пачатак культу быў пакладзены пасля 1036 г., калі памёр апошні сведка падзей усобіцы князь Мсціслаў, а патрэба ў наяўнасці ўсходнеславянскіх святых набыла вялікую актуальнасць: гэта дазваляла ставіць пытанне перад Візантыяй аб самастойнай царкве, што значна садзейнічала ўзрастанню аўтарытэту Кіеўскай Русі ў тагачасным хрысціянскім свецеі

Значэнне кіева-наўгародскага этапу было надзвычай вялікім для далейшага літаратурнага развіцця. Аформіліся самабытныя элементы паэтыкі і літаратурная мова са складанымі ўзаемаадносінамі стараславянскіх і ўсходнеславянскіх формаў практычна на ўсіх узроўнях моўнай сістэмы, склаліся прынцыпы літаратурнай творчасці і яе універсальная аснова.

Разгалінаванне адносна адзінай літаратуры старажытнай Русі і станаўленне мясцовых па тэматыцы, значэнні, вобразнасці і мо-ве літаратурных школ было з'явай складанай, паступовай і заняло ніяк не менш, чым два стагоддзі. Пісьменства цясней звязваецца з жыццём асобных гарадоў і княстваў, якія ў XII ст. атрымліваюць поўную палітычную незалежнасць ад Кіева і паспяхова развіва-юцца. Пачынаючы з другой чвэрці — сярэдзіны XII ст. узмацня-ецца ўзаемадзеянне літаратуры з фальклорам, узнікаюць новыя літаратурныя жанры, з'яўляюцца новыя літаратурныя ачагі, і ў дзейнасці некаторых пісьменнікаў адлюстроўваецца актуальная праблематыка мясцовага жыцця, што ўносіць у помнікі элемен­ты злабадзённасці.

Няма сумнення, што стараславянскае пісьмо шырока выкарыстоўвалася ў Полацку ў X ст. Менавіта з Полацка паходзіць другі па сваёй даўнасці ўсходнеславянскі запіс — асабістая пячатка князя Ізяслава, на якой чытаецца яго імя («Изяславус»). Важнейшым фактарам распаўсюджання богаслужбовай кнігі было заснаванне ў Полацку ў 991—993 гг. епіскапіі, што выклікала неабходнасць епархіяльнага справаводства, забеспячэння сеткі прыхадскіх цэркваў патрэбнай літаратурай і шырокіх сувязяў з мітраполіяй як асноўным цэнтрам кнігаабмену і кнігавытворчасці.

Не меншае значэнне мела фундацыя ў сярэдзіне XI ст. князем Усяславам Брачыславічам (1044—1101) патранальнай святыні горада і княства — Сафійскага сабора. Можна думаць, што адкрыццё сабора суправаджалася заснаваннем скрыпторыя пры ім і, магчыма, пачаткам летапісання, як было гэта прыкладна пад той жа час у Кіеве і Ноўгарадзе. З'яўленне полацкай Сафіі сведчыць пра пачатак адраджэння Полацка як трэцяга цэнтра старажытнай Русі.

Аднак ва ўмовах бясконцых сутычак, ваенных авантур і палітычнай нестабільнасці другой паловы XI — першай чвэрці XII ст. асветніцтва ў Полацку не стала ў поўнай меры справай дзяржаўнага значэння, як гэта было ў Кіеве ў часы Уладзіміра Святат славіча, Яраслава Мудрага і Уладзіміра Манамаха. Усяслаў Брачыславіч не столькі клапаціўся пра выпрацоўку і замацаванне традыцый мясцовай культуры, з якой ў сферы светаадчування ён быў цяснейшым чынам звязаны, колькі ўсяляк імкнуўся хутчэй наганяць моцных суседзяў, пераняўшы ідэю стварэння Сафійскага храма і не грэбуючы ніякімі, у тым ліку гвалтоўнымі, сродкамі, каб упрыгожыць яго вынікамі працы наўгародскіх мастакоў і майстроў. Таксама можна меркаваць, што пры адносна невялікай маштабнасці развіцця пісьмовай культуры наогул лепшыя сілы ўсіх усходнеславянскіх земляў убіраліся Кіевам (як было гэта ў свой час з Іаанам Полацкім). Акрамя таго, літаратура распаўсюджвалася пераважна ў манастырах і перапісвалася манахамі. Узятыя разам, гэтыя фактары зусім не спрыялі якомунебудзь выяўленню мясцовых рыс у пісьменстве.

Знясільваючыя войны працягваліся да 1133 г., пакуль, з аднаго боку, адпаўшыя ад Кіева землі самі не падзяліліся на дробныя княствы, а з другога — пакуль знешняя палітыка полацкіх князёў не змянілася: у Полацку даецца прытулак кіеўскім выгнаннікам, заключаюцца дынастычныя шлюбы з кіеўскім домам, Полацкае княства ўцягваецца ў ваенныя кааліцыі з іншымі княствамі і інш. Пашыраюцца, верагодна, і культурныя сувязі. Так, з дзейнасцю кіеўскай арцелі дойлідаў звязана адраджэнне манументальнай архітэктуры. У першыя дзесяцігоддзі XII ст. будуецца загарадная рэзідэнцыя князя Барыса Усяславіча, дзе быў заснаваны Бельчыцкі манастыр з комплексам мураваных будынкаў; ствараюцца храмы Верхняга замка, разгортваецца будаўнічая дзейнасць у Сяльцы, адраджаецца мастацтва фрэскі. У 20-х гадах XII ст. актыўна вядзецца перапіска богаслужбовых кніг у засна ваным Еўфрасінняй Полацкай сафійскім скрыпторыі. У ходзе барацьбы за лідэрства паміж асобнымі княствамі пераможцай заўсёды выходзіць даўняя сталіца, і да 80-х гадоў XII ст. Полацкае княства паступова набірае былую моц. Менавіта другая палова XII ст. становіцца перыядам найвышэйшага росквіту культуры Полаччыны, хоць першыя рысы пачатку культурнага ўздыму вызначаюцца з 30-х гадоў XII ст. Архітэктурныя ансамблі Бельчыцкага і Спаса-Еўфрасіннеўскага манастыроў, што ўзніклі ў выніку спалучэння рамана-візантыйскіх і мясцовых традыцый, цэрквы Дабравешчання ў Віцебску і Барыса і Глеба ў Гродне, шэдэўр дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва — славуты крыж Лазара Богшы, арыгінальны фрэскавы жывапіс, вобразы якога вылучаюцца высокай духоўнасцю, строгасцю і прасветленасцю, былі плёнам паглыблення эмацыянальна-эстэтычных пачуццяў усяго народа і сталі важкім унёскам у скарбніцу сусветнай культуры. Няма сумнення, што помнікі, якія захаваліся да XIX— XX стст., не былі ў даўнія часы адзінкавымі, а з'яўляліся ў вынiку карпатлівай працы многіх майстроў, г. зн. знаходзіліся ў кантэксце іншых феноменаў мастацтва, сярод якіх далёка не апошняе месца займалі літаратурныя творы.

У галіне асветніцтва і пісьменства агульны ўздым справядліва звязваецца з імем унучкі Усяслава Полацкага ПрадславыЕўфрасінні, бо менавіта ў яе дзейнасці крышталізуюцца плённыя зрухі, што ў далейшым вялі да станаўлення нацыянальнай культуры беларусаў.

Прадслава нарадзілася каля 1105 г. у сям'і аднаго з малодшых сыноў Усяслава Брачыславіча, Святаслава-Георгія. Як паведамляе яе Жыціе, яшчэ ў вельмі юным узросце Прадслава зрабіла выбар паміж свецкім багаццем і цнатлівым манаскім жыццём, прыняўшы пострыг у жаночым манастыры, што знаходзіўся каля Сафійскага сабора. Але дзейсная па натуры маладая манахіня не здавальнялася адной толькі аскетыкай: сапраўдным духоўным подзвігам, на яе думку, было служэнне роднаму народу і гораду. Атрымаўшы дазвол ад полацкага епіскапа, яна перасялілася ў асобную келлю ля Сафіі і, сабраўшы майстроў і неабходнае кнігавытворчае абсталяванне, распачала актыўную дзейнасць па перапісванні кніг. Трэба думаць, што перапісваліся перакладныя кнігі тыпікарнага складу, але не выключана, што маладая Еўфрасіння ці яе паплечнікі і самі не цураліся літаратурнай творчасці, складаючы малітваслоўі і царкоўныя гімны. Не выключана таксама, што сярод перапісаных кніг маглі быць і апокрыфы. Тады можна меркаваць, чаму ў рэшце рэшт Еўфрасіннеў скрыпторый быў зачынены, а яе дзейнасць на некаторы час абмежавана мурамі загараднага манастыра. Несумненна, аднак, што ўяўленні Еўфрасінні пра тое, што належна, а што — не, не зусім адпавядалі ўсталяваным мітраполіяй звычаям: інакіня мела слугу-сакратара Міхаіла, унесла змены ў набажэнства ў горадзе, аднаасобна загадаўшы па аўторках насіць па цэрквах ікону Адзігітрыі, самастойна прымала рашэнні аб пострыгу сваіх сясцёр і пляменніц; не ўзгадняючы з царкоўнымі ўладамі, наладзіла прамыя сувязі з Канстанцінопалем. Крыж Лазара Богшы быў зроблены пад несумненным уплывам заходнееўрапейскага мастацтва, а збудаваныя пад кцітарствам падзвіжніцы полацкія цэрквы вызначаліся новым рашэннем крыжова-купальнай кампазіцыі храма. Відаць, Еўфрасіння кіравалася практычнымі меркаваннямі патрэб асветы, любоўю да роднай зямлі, а не застылымі правіламі.

Hi жыціе, ні іншыя крыніцы не даюць адказу на пытанне, чаму яе прымусілі пакінуць сабор. Магчыма, адчуваючы сябе не простай манахіняй, а князёўнай, Еўфрасіння імкнулася актыўна ўздзейнічаць на справы епархіі, г. зн. пераарыентаваць яе з выканання загадаў Кіеўскай мітраполіі на самастойную і карысную для Полацкай зямлі дзейнасць. Каб абмежаваць уплыў Еўфрасінні, кіеўскі стаўленік вымушаны быў звярнуцца да свецкіх улад, пераканаць іх у парушэнні Еўфрасінняй царкоўных правіл і нарэшце ў прысутнасці князёў ахвяраваць маёнтак з сядзібнай гаспадаркай. Але спыніць дзейнасць асветніцы так і не ўдалося. Як раней у Кіеве духоўны цэнтр быў перанесены з кафедральнага сабора ў Пячорскі манастыр, так і ў Полацку цэнтрам асветніцтва становяцца Спаскі жаночы ў Сяльцы і Багародзіцкі мужчынскі манастыры, заснаваныя Еўфрасінняй. Менавіта тут з 30-х гадоў XII ст. і разгарнулася кнігавытворчая, педагагічная, будаўнічая, іканапісная справа, менавіта адсюль князёўна-ігумення ўсталявала кантакт з далёкай Візантыяй праз галаву ўсіх намеснікаў, і, верагодна, менавіта тут атрымаў працяг Полацкi летапіс, з'явіліся іншыя арыгінальныя творы, сярод якіх пачэснае месца заняло пасля жыціе самой падзвіжніцы.

Шматгранная самаадданая дзейнасць Еўфрасінні, будучы вышкам кардынальных духоўных зменаў культурна-грамадскага жыцця Полацка 30-х гадоў — сярэдзіны XII ст., была разам з тьш самым значным этапам культурнага развіцця Полацкай Русі. Еўфрасінняй быў закладзены падмурак новага разумення патрыятызму, сцвярджэння актыўнай жыццёвай пазіцыі чалавека і ўяў лення пра яго асабістую годнасць. Такім чынам, пачатак шырокай, грамадска значнай дзейнасці Еўфрасінні ў Сяльцы ёсць той рубеж, якім адзначаецца надыхожанне новага этапу ў гісторыі нашай культуры.

Відаць, мясцовае шанаванне святой пачалося неўзабаве пасля яе скону ў Іерусаліме (найбольш верагодна, у 1173 г.), і ўжо ў XII ст. была складзена царкоўная служба, з якой (у рукапісным зборніку XII ст.) захавалася асобная, прысвечаная руплівіцы, сціхіра.

У цеснай узаемасувязі з Кіевам, Ноўгарадам і Полацкам развіваліся і іншыя гарады: Тураў, Смаленск, Віцебск, Друцк, Гродна, Гарадок (Наваградак), Чарнігаў. Нягледзячы на «полісную» свядомасць іх насельніцтва, на складаныя, часам варожыя адносіны паміж імі, культура, заснаваная на хрысціянскіх маральных каштоўнасцях і эстэтыцы, створаная ў прыкладна аднолькавых умовах раннефеадальнага ладу жыцця, захоўвала выразныя рысы супольнасці. Але літаратурны працэс у 30-х гадах XII — сярэдзіне XIII ст. характарызуецца шматграннасцю, большай неаднастайнасцю, чым на ранейшым этапе, і адбываецца пад уздзеяннем дзвюх супрацьлеглых тэндэнцый.

Свецкая, а часам і царкоўная літаратура пачынае ўсё больш цікавіцца мясцовымі тэмамі: у перыяд феадальнай раздробленасці патрыятычная ідэалогія атрымлівае пераважна лакальны характар. Спачатку засвойвалася толькі мясцовая тэматыка, якіхнебудзь істотных змен у галіне праблематыкі не назіраецца. Менавіта ў мясцовай тэматыцы і трэба, на наш погляд, бачыць крыніцы будучых нацыянальных літаратур. Сцвярджаюцца ідэі роўнасці і незалежнасці асобных земляў, аднак закладзеныя на ранейшым этапе агульнарускія публіцыстычныя традыцыі часам нават узмацняюцца («Слова пра паход Ігара», часткова Кіеўскі летапіс, «Слова пра пагібель Рускай зямлі», «Жыціе Аляксандра Неўскага» і інш.), прычым не толькі ў выніку знешнепалітычнага становішча, у якім апынуліся ўсе ўсходнеславянскія княствы (перыядычныя набегі полаўцаў і балцкіх плямёнаў, пачатак нямецкай экспансіі, канец XII ст.), але і пад уздзеяннем пачатку феадальнай цэнтралізацыі на тэрыторыі Полацкай і УладзіміраСуздальскай (60—80-я гады XII ст.), а пасля Галіцка-Валынскай, Смаленскай, Чарнігаўскай і нарэшце Наваградскай земляў (да 20—30-х гадоў XIII ст.). Гэты новы гістарычны кірунак увасаб

ляўся ў ідэі моцнай цэнтралізаванай княскай улады, якая абапіралася б на баярства і часткова на гарадскі патрыцыят. Такім чынам, абедзве гэтыя плыні выступаюць у цеснай узаемасувязі і таму вядуць у прынцыпе да аднолькавых вынікаў: служаць набліжэнню літаратуры да жыцця, абумоўліваюць пашыранае выкарыстанце фальклору, адлюстраванне асобных рысаў мясцовых дыялектаў

3 усёй паўнатой плённае ўзаемадзеянне паміж літаратурай і фальклорам выявілася ў самым высокамастацкім творы старажытнай Русі — «Слове пра паход Ігара». Спалучэнне элементаў вуснапаэтычных і кніжных жанраў у «Слове» заключаецца не столькі ў выкарыстанні ўласцівых дадзеным тыпам славеснасці вобразатворчых сродкаў, колькі ў аб'яднанні аўтарскай свядомасцю саміх светапоглядных пазіцый, на якіх засноўвалася кніжная хрысціянская і вусная язычніцкая культуры. Гэта дазволіла старажытнаму паэту спалучыць міфалагічныя, лірычныя, публіцыстычныя, гістарычныя, гераічныя матывы і ўкласці твор сапраўды народны, глыбока эмацыянальны і шматпланавы ў ідэйна-філасофскіх адносінах. Прыватны няўдалы эпізод славяна-палавецкіх войнаў падаецца як усенароднае гора, як бяда самой мацізямлі і нават як усяленская катастрофа. Гэтая ўсенароднасць трагедыі агульнага мацярынскага ўлоння, да якога належыць і сам князь, пагібельная для вузка-феадальных паняццяў Ігара і яго паплечнікаў пра «чэсць» і «славу». Страта дружыны і ганебны палон у «полі невядомым» — магіла адважнага свавольства. Матыў адраджэння асобы звязаны з асэнсаваннем адказнасці за лёс простых людзей, княства, за лёс усёй роднай зямлі. Таму і голас Яраслаўны дасягае Дунаю, таму сам Бог паказвае Ігару шлях, і таму вяртаецца ён не ў Пуціўль ці Ноўгарад-Северскі, а ў маці гарадоў рускіх — Кіеў да царквы Багародзіцы Пірагошчай, а сонца ззяе над усёй Руссю. Гэта радасць не аб вяртанні няўдалага ваякі з палону, а аб вяртанні чалавека да людзей, да самога сябе, да сваёй чалавечай, сыноўскай, сутнасці. Так у барацьбе нараджаецца і выспявае ідэя духоўнай супольнасці русічаў і іх маральнай адказнасці за лёс Радзімы. Гэты глыбока патрыятычны твор высокай паэзіі хоць і выбіваецца на першы погляд з традыцыйнай сістэмы жанраў сярэднявечнай літаратуры, аднак вельмі цесна звязаны з усёй старажытнай культурай усходніх славян і праўдзіва адлюстроўвае новыя грамадска-палітычныя рэаліі тагачаснай Русі.

Абумоўленае ўнутранымі чыннікамі ўзмацненне сувязі літаратуры з фальклорам выклікала ў другой палове XII — сярэдзіне XIII ст. паскарэнне працэсу жанраўтварэння: запазычаная з Візантыі і Балгарыі, а таксама выпрацаваная ў XI — пачатку XII ст. жанравая сістэма прызначалася пераважна для патрэб набажэнства і не адпавядала культурнай, ідэалагічнай і сацыяльна-палі тычнай сітуацыі, што склалася ў выніку адраджэння старых і ўзнікнення новых культурных цэнтраў. 3 іншага боку, і сістэма фальклорных жанраў, кансерватыўная ў сваёй аснове, не паспявала за хуткімі пераменамі ў грамадскім жыцці. Таму «...многія больш ці менш таленавітыя творы выходзяць за жанравыя рамкі. ...Новыя жанры ўтвараюцца ў большасці на сутоку фальклору і літаратуры». У гэтым плане жанравая адзінкавасць «Слова пра паход Ігара», «Пахвалы Даніілу Галіцкаму», «Слова пра Меркурыя Смаленскага» і многіх іншых помнікаў была тыповай і заканамернай з'явай. Большасць з новаўтвораных жанравых формаў так і засталіся унікальнымі, але пад агульным уздзеяннем працэсу жанраўтварэння шліфавалася і часткова змянялася аблічча традыцыйных жанраў, а таксама папаўняўся фонд арыгінальных твораў, складзеных па ўзоры запазычаных (патэрыкі, прытчы, аповесці і інш.). Варта адзначыць, што ў розных літаратурных школах розныя жанры атрымлівалі неаднолькавае развіццё. Напрыклад, з пачатку XIII да другой паловы XIV ст. усе вядомыя нам хаджэнні былі створаны ў Ноўгарадзе; у Галіцка-Валынскай Русі ў складзе летапісання пашыралася воінская аповесць; у Тураве, Смаленску і Полацку — агіяграфія і рытарычная проза (пропаведзь розных тыпаў). У сувязі з гэтым можна меркаваць: паглыбляючыся, працэс дыферэнцыяцыі літаратуры ахопліваў не толькі тэматыку твораў, але часткова кранаў і сферу яе паэтыкі, што, аднак, нейтралізоўвалася ў ходзе культурнага ўзаемадзеяння паміж асобнымі рэгіёнамі старажытнай Русі.

Выхад асобных княстваў на шляхі самастойнага развіцця, паслабленне царкоўнай цэнтралізацыі і фарміраванне «поліснай» свядомасці выклікалі ўзнікненне культаў мясцовашанаваных святых і як вынік — стварэнне шэрагу царкоўных жыццяпісаў.

Самай прыкметнай з'явай у літаратуры другой паловы XII ст. на беларускіх землях было стварэнне «Жыція Еўфрасінні Полацкай» — высокамастацкага твора, які і зараз адыгрывае важную ролю ў беларускай духоўнасці. Помнік захаваўся больш чым у паўтары сотні спісах XVI—XVIII стст., якія ўкладаюць шэсць рэдакцый і адлюстроўваюць уплывы розных, больш позніх, літаратурных стыляў і школ,

У аснове сваёй аповесць складзена ў адпаведнасці з агіяграфічнымі канонамі Сярэднявечча па ўзоры «Жыція Еўфрасінні: Александрыйскай». Але, нягледзячы на гэта, вобразы князёўныасветніцы, яе бацькі, спадзвіжніц і блізкіх намаляваны праўдзiва, ярка і месцамі вылучаюцца індывідуальнымі рысамі.

У мастацкім плане асаблівай увагі заслугоўваюць дынамічныя дыялогі персанажаў і маналогі Еўфрасінні, у якіх раскрываецца духоўны свет герояў, выяўляюцца матывы іх учынкаў, Майстэрскае выкарыстанне развітых формаў моўнай арганізацыі матэрыялу не толькі ўзбагачае сюжэтную аснову і служыць сродкам драматызацыі апавядання, але і выступае моцным вобразатворчым фактарам, асабліва ў абрысе другасных персанажаў. Напрыклад, у характарыстыцы галоўнай гераіні пераважна выкарыстоўваецца апісанне, складзенае з устойлівых агіяграфічных формул-топасаў. Але духоўная стойкасць Еўфрасінні раскрываецца не толькі ў пералічванні подзвігаў, a і падкрэсліваецца своеасаблівым выяўленнем князёў Георгія і Вячаслава. Саслоўнакарпаратыўнага, княскага ў іх вобразах, аднак, не болей, чым у любым іншым чалавеку: яны «от горести сердца своего» рэкі слёз праліваюць, «жалостно» рвуць «власы главы своея» і г. д. таксама і баяры «горко плакахуся», і княгіня «жалостно тръзашеся». Георгій і Вячаслаў — гэта, па сутнасці, двайное ўвасабленне эпічнага вобраза няшчаснага бацькі.

Праўдзіва і маляўніча перадаючы духоўны стан чалавека, узрушанага горам ад учынку любімай дачкі, што пастрыглася ў манахіні, аўтар у вострых дыялогах раскрывае складаны свет унутрысямейных адносін, узаемных пачуццяў родных людзей, глыбінны сустрэчны рух іх душ. Усё гэта не толькі выстаўляе Еўфрасінню ў новым святле, выклікае суперажыванне і ёй, і бацькам і прымушае чытача здзівіцца мужнасці маладой падзвіжніцы, але і псіхалагізуе вобразы, уносячы ў апавяданне элементы рэалістычнасці. Натуральныя чалавечыя пачуцці Георгія і Вячаслава, добра зразумелыя ўсякаму чалавеку, аднаўляюцца з вялікай чуйнасцю і майстэрскай эканоміяй выяўленчых сродкаў. Тым мацней уражвае кантраст выбару, пераадолення зямной любові, падаўленне пачуццяў, якія тлумачацца як вынік духоўнайз слепаты і слабасці звычайных, не абраных Богам людзей. Своеасаблівы антыпод падзвіжніцкаму характару Еўфрасінні — яе цётка, княгіня Раманава. Аднак, прайграючы Еўфрасінні ў рашучасці і мэтанакіраванасці, вобраз старой ігуменні, несумненна, выйграе ў чуйнасці, жыццёвай мудрасці, у большай рэалістычнасці і жывасці выяўлення, нягледзячы на знешнюю някідкасць вобразатворчых сродкаў: «Видевши же она [Раманава]... юность и возраст цветущей оней [Еўфрасінні], и смятеся, и нача телом утерьпати и сердцем ужасатися... и возревши на юность ея, воз дохну и прослезившися, глаголе ей: «Чадо мое! Како могу се со­творити? ...еще юна еси возрастом, не можеши понести тяготы мнишескаго жытиа...» У гэтых словах не толькі этыкетны неда-вер да жадаючага прыняць пострыг, але і натуральны мацярын-скі жаль, клопат разумнага старога чалавека за будучыню палкай дзяўчынкі. Таму вобраз Раманавай пры ўсёй яго другараднасці ў творы — не фон, на якім дзейнічае Еўфрасіння, а самастойны жывы персанаж са сваім характарам, ладам думкі, паняццямі і пачуццямі.

Несумненна, што жывасць вобразаў, дакладнасць і канкрэт-насць гістарычных звестак — плён непасрэдных уражанняў аўта-ра, які добра ведаў і памятаў людзей, якіх апісваў. А. А. Мельні-каў вельмі слушна меркаваў: Жыціе ўзнікла ў асяроддзі манахаў Багародзіцкай абіцелі; магчыма нават, што ў яго стварэнні браў непасрэдны ўдзел паплечнік асветніцы, Міхаіл, які выконваў пры князёўне абавязкі «сакратара» і пасля быў прызначаны ігу-менам заснаванага Еўфрасінняй мужчынскага манастыра. Варта таксама падкрэсліць, што «...падрабязнасць апісання жыцця свя­той спалучаецца... з добрапрыстойнай лаканічнасцю... што садзей-нічае надзвычайнай насычанасці выкладу». Спалучэнне інфар-мацыйнай падрабязнасці і эканоміі слоўных сродкаў, стварэнне эмацыйна насычанага аповеду — бадай, галоўная асаблівасць паэ-тыкі полацкай літаратурнай школы, асаблівасць, якая таксама назіраецца і ў захаваных гісторыяй фрагментах мяркуемага По-лацкага летапісу.

Знешні рух жыцця Еўфрасінні адбываецца ў звычайных для гераіні агіяграфічнага твора сітуацыях: сюжэт развіваецца ў хра-налагічнай паслядоўнасці, прычым галоўная задача — паказаць паступовае ўзыходжанне Еўфрасінні да нябеснай святасці нібы па прыступках Іаанавай «Лесвіцы» — ад аднаго подзвіга да на-ступнага. Кожная ступень — апавяданне пра чарговае дасягнен-не — часам атрымлівае выгляд адносна самастойнай навелы. Ад­нак памылкова было б бачыць у такой кампазіцыйнай арганізацыі толькі адлюстраванне фактычнага ходу жыцця Еўфрасінні, ме-ханічную групоўку павучальных па змесце эпізодаў вакол яе імя, як і не слушна лічыць пададзеныя ў творы дыялогі фіксацыяй сапраўдных гутарак, а персанажы — дакументальнымі партрэта-мі. Імкнучыся да канкрэтнага паказу падзей, уводзячы ў апавя­данне эканомна, але выразна намаляваныя бытавыя дэталі і сцэны, перадаючы роздумы гераіні, аўтар імкнецца ўздзейнічаць на чытача і самім падборам фактаў біяграфіі, і характарам іх выяўлення, і рэгулярнымі зваротамі да аўтарытэтных крыніц, і дыдактычнымі сентэнцыямі. Пры гэтым асноўны сэнс «Жыція Еўфрасінні Полацкай» заключаецца ў пафасным услаўленні хрысціянскай падзвіжніцы, якая аддала ўсе свае сілы на карысць рэлігійнай асветы. Аскетычны подзвіг служэння Богу непарыўна звязваецца з жыццёвым подзвігам — служэннем народу. Па сутнасці, у гэтым заключаецца сярэднявечнае сцверджанне актыўнай пазіцыі чалавечай асобы, прычым — асобы жанчыны, пераасэнсаванне яе ролі ў грамадстве, новая ацэнка яе творчых магчымасцяў і духоўнага патэнцыялу, што ёсць вынікам спецыфічнага аўтарскага дэмакратызму і гуманізму.

Гарачая пропаведзь адукацыі, пісьменства, агульначалавечай маралі і самаахвярнасці ў служэнні хрысціянскай ідэі спалучаюцца ў творы з не менш выразным матывам — услаўленнем Еўфрасінні як патронкі роднага краю, які не абмінула Божая ласка. Гэтая ідэя выкладзена ў творы канструкцыйна суцэльна. Ад успаміну пра славутага продка — магутнага Усяслава Брачыславіча агіёграф пераходзіць да апісання заслуг гераіні перад родным горадам, нідзе не губляючы з поля зроку сваёй мэты: арганічна ўпісаць дзейнасць Еўфрасінні ў кантэкст паўсюднага пашырэння хрысціянства па свеце, паглыблення веры ў народзе і тым самым паставіць Полацк у шэраг іншых славутых гарадоў. Патрыятычны пафас нарастае на працягу ўсяго твора і дасягае найвышэйшай ступені напружання ў заключнай частцы: «Еуфросиниа — небопарный орел, попарившия от запада до въстока, яко луча солнечьнаа, просветившия землю Полотьскую. Тем же, братие, хвалится Селунь о святом Димитрии, а Вышегород мученикома Борисом и Глебом; аз же хвалюся: блажен сей ты, граде Полоцкый, такову леторасль взрастивый — преподобную Еуфросинию. Блажени люди, жывущеи во граде том...» Жыціе ад пачатку і да канца ўяўляе стройнае і арганічнае развіццё адзінай ідэі, і ў гэтым плане агіяграфічная аповесць становіцца сугучнай «Слову пра паход Ігара». Таму і прычына напісання твора палягае не толькі ва ўсталяванні культу Еўфрасінні. Галоўнае, што аўтар стаяў на больш высокім узроўні развіцця патрыятычнай самасвядомасці, чым укладальнікі іншых тагачасных апавяданняў пра выдатных людзей. Гарачай пропаведзі хрысціянскага асветніцтва і культуры ён здолеў надаць гістарычны размах, публіцыстычны ўздым і сцвердзіць ідэю раўнапраўя ўсіх народаў

хрысціянізаванай Еўропы. Глыбокі змест, яркія і непаўторныя вобразы, развітыя спосабы моўнай характарыстыкі персанажаў ускладнялі традыцыйную сэнсавую схему агіяграфічнага твора, тым самым робячы важкі ўклад у развіццё славеснага мастацтва ўсёй старажытнай Русі.

Прыкладна каля таго ж часу, што і «Жыціе Еўфрасінні Полацкай», было складзена «Жыціе Кірылы Тураўскага», якое ўваходзіла ў адну з рэдакцый Славяна-рускага пролага і таму было цалкам падпарадкавана патрабаванням агульнаславянскай пролагавай традыцыі. Да сённяшняга часу гэты помнік служыць асноўнай крыніцай звестак пра біяграфію тураўскага залатавуста — яго грамадскую, літаратурную і пастырскую дзейнасць. У мастацкім сэнсе вызначаецца заключная частка жыція, якая ўяўляе з сябе невялікі, але эмацыйна і дасканала пабудаваны рьтмічны перыяд з рэфрэнам-хайрэтызмам «Радуйся!» Магчыма, існавалі іншыя тыпы «Жыція Кірылы Тураўскага», але да нашага часу іх слядоў нідзе не захавалася.

Прыкметнай з'явай царкоўнага пісьменства былі таксама кніжныя максімы, у якіх жыццёвы вопыт адлюстроўваўся ў выглядзе кароткіх па форме і ёмістых па змесце выразаў: «Рысь пестра извону, а человеци лукави изнутри», «Уча, учи нравом, а не словом», «Луче молчати, негли зле глаголати», «Уне есть послушати пиана мудра, нежели трезва безумна», «Муж книжен без ума добра, аки слепец есть» і інш. Большасць з іх узыходзіла да візантыйскай афарыстыкі і Бібліі, затое прыказкі ў свецкім пісьменстве былі пераважна арыгінальнымі: «Не идет место к голове, но голова к месту», «Мир стоит до рати, а рать до мира», «Не в силах Бог, но в правде» і шмат іншых.

Інтэнсіўнае духоўнае жыццё ўсходнеславянскіх земляў у 30-х гадах XII — сярэдзіне XIII ст. выклікала не толькі росквіт агіяграфіі, але і ў не меншай ступені абумовіла развіццё павучальнага і ўрачыстага красамоўства, якое дасягнула ў той час высокага мастацкага ўзроўню.

Але натуральна: гэтаксама, як сцверджанне маральнага ідэалу атрымлівала пераважную рэалізацыю ў агіяграфіі і павучальным красамоўстве, разнастайныя падзеі грамадска-палітычнага жыцця XII—XIII стст. непараўнальна глыбей, грунтоўней і з большай шматграннасцю адлюстроўваліся ў летапісанні, якое займала пачэснае месца сярод літаратурных жанраў тагачаснага пісьменства.

У перыяд феадальнай раздробленасці летапісы пачынаюць складацца ў многіх гарадах — цэнтрах незалежных княстваў. Хоць Полацкі летапіс да нашага часу не захаваўся, ёсць важкія падставы меркаваць, што ён адлюстраваўся ў Кіеўскім летапісе, які ствараўся на працягу ўсяго XII ст. і прыкладна ў 1200 г. быў далучаны да тэксту трэцяй рэдакцыі «Аповесці мінулых гадоў», служачы яе непасрэдным працягам. 3 некаторай доляй верагоднасці можна сцвярджаць: укладальнікі зводу маглі мець таксама і нейкія запісы летапіснага характару, што паходзілі з Пінска і Смаленска.

Вядома, аўтараў Кіеўскага летапісу пераважна цікавілі з'явы, якія непасрэдна краналі іх горад, справы, што вялі іх князі, таму багатае і бурнае ўнутрыпалітычнае жыццё Полаччыны, Смаленшчыны, Турава-Піншчыны адлюстравана фрагментарна і даволі тэндэнцыйна. Але ўзятыя разам, звесткі з Кіеўскага летапісу маюць вялікае пазнавальнае значэнне як для аднаўлення ранніх этапаў гісторыі Беларусі, так і для высвятлення шляхоў станаўлення ранняга беларускага летапісання.

Асаблівай цікавасцю вылучаецца апавяданне пра барацьбу полацкіх князёў, пададзенае пад 1158 г. Выгнаны братамі князь Рагвалод Барысавіч, запрасіўшы дапамогу ў Святаслава Ольгавіча, вырашыў вярнуць сабе воласць у Полацкай зямлі. Ён прыйшоў у Слуцк і прапанаваў дручанам узяць сябе ў горад за князя. Дручане згадзіліся, абрабавалі і выгналі з горада князя Глеба Расціславіча, які вярнуўся да свайго бацькі ў Полацк. У самім Полацку пачаўся мяцеж, бо і палачане хацелі выгнаць Расціслава Глебавіча, які ледзьве супакоіў гараджан. Ён паспрабаваў выбіць Рагвалода з Друцка, але аблога закончылася беспаспяхова, шмат воінаў загінула, і Расціслаў заключыў з Рагвалодам мір. Неўзабаве палачане ўчынілі змову супраць Расціслава, паслалі да Рагвалода, пакаяліся (раней, у 1151 г., палачане выдалі яго Глебавічам) і паклікалі князя да сябе. Былі, аднак, у горадзе і прыхільнікі Расціслава, якія папярэдзілі яго. Увесь дзень князь ездзіў па горадзе ўзброены, і захапіць яго не ўдавалася. Вечарам ён уехаў у Бельчыцы. Назаўтра палачане зноў паклікалі да сябе Расціслава, а тым часам у горадзе сабралася веча і пачаўся бунт. Ад немінучай пагібелі князя выратаваў слуга, які сустрэў Расціслава на дарозе і паведаміў пра падзеі ў горадзе. Тады, рабуючы воласці, забіраючы жывёлу і чэлядзь, Расціслаў пайшоў у Менск да брата Валадара. Рагвалод жа з вялікай пашанай увайшоў у Полацк.

На першы погляд здаецца, што аўтар гэтай аповесці не імкнуўся стварыць мастацкага апавядання. I сапраўды, яго задача заключалася ў лаканічным, дакладным і як мага больш аб'ектыўным адлюстраванні ўсобіцы, хоць сімпатыі летапісца былі на баку Рагвалода. Аднак дынамізм саміх падзей, выразна і эмацыйна пераказаных па гарачых слядах, абумовіў драматызацыю выкладання, садзейнічаў стварэнню своеасаблівага «эфекту прысутнасці» чытача ў барацьбе, у самай гушчы жыцця. Адсюль — нагляднасць вобразаў пры эканоміі выяўленчых сродкаў, адсюль жа — займальнасць апавядання пры яго бессюжэтнасці. Гэтыя эфекты ўмацоўваюцца дзякуючы, па-першае, натуральна жывой і сакавітай мове аповеду з дыялагізацыяй і эліптычнымі канструкцыямі і, па-другое, выкарыстанню прыёму «замоўчвання»: адрасуючы твор палачанам, аўтар разлічвае, што многае з гісторыі ўсобіцы і іншых падзей вядома сучаснікам, а гэта аб'ектыўна актывізуе вобразнае мысленне і фантазію, прымушае чытача дадаваць, дамысліваць змест і, актуалізуючы тым самым уласныя ўражанні, успаміны, жыццёвы досвед, дамалёўваць постаці дзеючых асоб, аднаўляць у свядомасці ход падзей, г. зн. пад уздзеяннем штуршка звонку, з летапіснага тэксту, ствараць на аснове прачытанага суцэльную вобразную карціну. Сам па сабе апошні прыём заўжды ўжываўся ў літаратуры (асабліва ў антычнай і заходнееўрапейскай паэзіі позняга Сярэднявечча), хоць яго выкарыстанне на старонках Полацкага летапісу наўрад ці было цалкам асэнсаваным. Аднак наяўнасць майстэрскага авалодання вобразатворчымі сродкамі мастацкага апавядання тут несумненная.

Цікавыя гістарычныя звесткі падаюцца пад 1161 г. Рагвалод Барысавіч павёў палачан супраць Валадара Глебавіча пад Гарадок. Уначы Валадар з літоўцамі раптоўна напаў на Рагвалодава войска і часткова перабіў яго, большасць палачан трапіла ў палон. Рагвалод уцёк у Слуцк, а пасля скіраваўся ў Друцк, бо, пацярпеўшы поўнае паражэнне, баяўся гневу палачан.

Вельмі важнай можна лічыць у гэтым апавяданні згадку пра Гарадок, які, здаецца, наўрад ці знаходзіўся на поўнач ад Менска, дзе яго звычайна шукаюць. Хутчэй за ўсё гутарка ідзе аб значным гандлёва-рамесным, палітычным і ваенным цэнтры Верхняга Панямоння, які, не знаходзячыся ў сферы стратэгічных інтарэсаў ні Кіеўскай, ні Наўгародскай Русі, не згадваўся ў агульнарускіх летапісах. Ёсць падставы меркаваць, што ў XIII ст. побач з гэтым Гарадком, размешчаным на балта-славянскім памежжы і неаднаразова спаленым, быў заснаваны Новы Гарадок — Наваградак. Калі так, значыць Наваградчына была ў XII ст. цесна звязаная з Міншчынай і Полаччынай, насельніцтва яе было славяна-балцкім, а княжылі ў горадзе прадстаўнікі полацкай дынастыі.

Апошні выдатны летапісны помнік старажытнага перыяду — Галіцка-Валынскі летапіс. Ён чытаеццца ў Іпацьеўскім зборы непасрэдна пасля Кіеўскага летапісу і ахоплівае перыяд з 1201 па 1292 г. Летапіс складаецца з дзвюх асноўных частак, этапы стварэння і месцы злучэння якіх дакладна не выяўлены.

Першая частка, «Летапісец Данілы Галіцкага», напісаная паміж 1256 — 1258 гг. пры епіскапскай кафедры ў горадзе Халме, займае да дзвюх трэціх тэксту ўсяго помніка і ў асноўным прысвечана апавяданню аб дзеях князя (з 1254 г. караля) Данілы Раманавіча. 3 разнастайных аповесцяў перад чытачом паўстае выраз ная постаць Данілы Галіцкага — высакароднага і смелага воіна, моцнага і мудрага правіцеля, усе ўчынкі якога накіраваны на ўмацаванне свайго княства. Адметнай рысай гэтага летапісу было тое, што ў яго першапачатковым варыянце адсутнічала пагадовая сетка. Больш позняя разбіўка тэксту была, верагодна, зроблена ўкладальнікам Іпацьеўскага збора і мае вельмі недакладны, прыблізны характар. Падача ўсяго матэрыялу ў натуральнай сувязі і прычынна-выніковай абумоўленасці сведчыць аб разбурэнні прынцыпу ранейшага летапіснага выкладання, заснаванага на рэлігійным уяўленні пра час, калі важным жанраўтваралъным фактарам была сакралізацыя гісторыі шляхам злучэння асобных запісаў у паслядоўны ланцуг гадоў ад «стварэння свету» да яго канца. «Летапісец Данілы Галіцкага» дэманструе іншы, свецкі, тып гістарычнага апавядання, больш дасканалага і звязнага віду. Замест пагадовай сеткі матэрыял у творы аб'ядноўваўся як агульнымі ідэямі, сюжэтамі і героямі, так і стылістычна. Галіцкі летапіс вылучаецца жывасцю і асаблівай маляўнічасцю ў апісанні бітваў, паходаў, вайсковага ўзбраення, багаццем і свежасцю вобразна-паэтычнай мовы. Стылёвая ўпрыгожанасць, наяўнасць шматлікіх кніжных формаў, параўнанняў, метафар і эмацыянальных воклічаў, развіццё выяўленчых сродкаў у цэлым было абумоўлена выразным ваенна-палітычным і публіцыстычным зместам, прагматычнай формай апавядання, набліжанай да заходнееўрапейскіх хронік, што сведчыць, якія каласальныя вобразатворчыя магчымасці заключала для далейшага развіцця слоўнага мастацтва літаратура свецкага зместу і грамадскай накіраванасці.

Непасрэдна пасля «Летапісца Данілы Галіцкага» ў зводе змешчаны «Валынскі летапіс», створаны ў 90-х гадах XIII ст. Як і ў Летапісцы, пагадовая сетка ў ім адсутнічала, але выкладанне было падпарадкавана строгай храналагічнай паслядоўнасці падзей. «Валынскі летапіс» мае больш абмежаваны, мясцовы характар, вызначаецца лапідарнай непасрэднасцю апавядання, часам хвалюючымі падрабязнасцямі і мастацкай непаўторнасцю асобных эпізодаў.

У Галіцка-Валынскім летапісе захаваліся унікальныя звесткі па гісторыі Навагрудка, Гродна, Турава, Пінска, Брэста, Ваўкавыска, Слоніма і іншых беларускіх гарадоў, апавяданні аб палітычных падзеях, што адбываліся ў Верхнім Панямонні, аб дзейнасці Міндоўга, Войшалка, Тройдзеня і іншых дзеячаў і князёў, што ля сярэдзіны XIII ст. закладалі падмурак беларуска-літоўскай дзяржавы. Вядома, падзеі ў беларускіх землях выкладаліся з пун кту гледжання палітычных інтарэсаў Галіцка-Валынскага княства, нястомнага суперніка Вялікага княства Літоўскага. Але гэта не перашкодзіла стварыць шэраг манументальных, рыцарскіх і па-свойму прыцягальных вобразаў літоўска-беларускіх уладароў, у цэлым аб'ектыўна адлюстраваць у асобных аповесцях працэс станаўлення дзяржаўнасці суседніх народаў. Апісанне падзей 1262—1279 гг. аднаўляе суцэльную панараму бурнага, зменлівага, нярэдка жорсткага гістарычнага жыцця даўняй Беларусі, якая ў гэты час ужо стаяла на шляху да свайго будучага росквіту.

Увайшоўшы ў склад Іпацьеўскага, Галіцка-Валынскі летапіс стаў шырока вядомы беларускім кніжнікам XV—XVI стст. і выступіў асноўнай крыніцай «Хронікі Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага» і «Хронікі Быхаўца». Аднак, будучы высокамастацкім творам, ён разам з тым стаў для наступных аўтараў і ўзорам літаратурнай падачы гістарычнага матэрыялу. Так, у форме суцэльнай хронікі быў складзены каля 1430 г. «Летапісец вялікіх князёў літоўскіх».

Як адзначалася вышэй, тэндэнцыя да новай феадальнай цэнтралізацыі выяўлялася на землях, што ляжалі на тэрыторыях сучаснай Беларусі і Заходняй Украіны, ужо ў 70—80-х гадах XII ст. і фактычна накладалася на працэс этна-палітычнай дыферэнцыяцыі ўсходняга славянства. Таму матыў «пагібелі Рускай зямлі» ніколі не перажываўся тут так абвострана і трагічна, як у астатніх раёнах, хоць і Галіцка-Валынскае, і Літоўскае, і Смаленскае княствы часам таксама цярпелі ад татараў (няхай і ў непараў нальна меншай ступені, чым княствы астатняй Русі

Паступовы заняпад ранніх усходнеславянскіх княстваў, які з поўнай яснасцю вызначыўся яшчэ ў часы абароны Юр'ева (1203), падзення заходнедзвінскіх калоній Полаччыны, актывізацыі яцвяжскіх, літоўска-жамойцкіх плямёнаў на ўскраінах, Калкскай бітвы (1223) і іншых падзей, быў пагорщаны крыжацкай агрэсіяй 40-х гадоў, мангола-татарскай навалай і барацьбой гарадоў як паміж сабой, так і з прыгарадамі. Старыя гандлёва-эканамічныя, ваенна-палітычныя і культурныя цэнтры пачынаюць занепадаць, прычым адметная рыса заключалася ў тым, што разбурэнне аднаго цэнтра выклікала не ўзмацненне суседняга, як гэта было ў X—XI стст., а прыводзіла да агульнага паслаблення ўсёй Русі. 3 80-х гадоў XII ст., нібы азначаючы завяршэнне трохсотгадовага перыяду старажытнай гісторыі, пачынае выміраць полацкая княс кая дынастыя, у хуткім часе паўсюдна спыняецца манументальнае дойлідства і, верагодна, перарываецца полацкае летапісанне, а ў далейшым Полацк развітваецца з многімі іншымі сваімі рэліквіямі. Аналагічныя па характары з'явы, хоць і не супадаюць храналагічна і працягваюцца да канца XIV ст., назіраюцца і ў іншых гарадах — Кіеве, Смаленску і інш. Толькі Ноўгарад і Пскоў, павольна занепадаючы аж да XV ст., яшчэ захоўваюць былую значнасць.

Паўсюдна бачна нейкае аслабленне інтэлектуальнага напружання, збядненне думкі, адсутнасць разумення князямі, баярамі, пісьменнікамі, вечавымі сходамі сапраўдных дзяржаўных мэтаў і задач; манастырская адукацыя жыве старым зместам, веды кніжнікаў становяцца неглыбокімі. Звужэнне тэматычнага ахопу жыцця, ідэйная аднастайнасць, кансервацыя выяўленчых сродкаў у «Валынскім летапісе», устойлівых формул — у дзелавым пісьменстве, спыненне развіцця многіх літаратурных жанраў пры механічным тыражаванні старых твораў — усё сведчыць пра надыходжанне апошняга этапу гісторыі літаратуры старажытнай Русі. Зразумела, што ў гэтых умовах ні адзін з вядомых цэнтраў палітыкі і кніжнасці — Полацк, Тураў, Смаленск — не мог узяць на сябе місію аб'яднальніка і культурнага лідэра будучых беларускіх земляў, а Уладзімір ці Ноўгарад — земляў велікарускіх.

3 іншага боку, бесперапынныя міжусобныя бойкі, рабункі, агульнае пагаршэнне жыцця выклікалі міграцыю насельніцтваў бяспечныя, раней не надта абжытыя землі, новую сацыяльнаэтнічную кансалідацыю выхадцаў з розных краёў і працяг распачатай раней феадальнай цэнтралізацыі, але ўжо на новай этнапалітычнай аснове і вакол новых аб'ядноўваючых цэнтраў. Таму другая палова XIII — першая палова XIV ст. была адначасова і апошнім перыядам гісторыі старажытнай Русі, і першым перыядам уласна беларускай гісторыі. Але трэба падкрэсліць, што калі працэс заняпаду ўсходнеславянскіх княстваў быў агульным, то працэс новай этна-палітычнай і культурнай кансалідацыі — вельмі неаднародным, што сведчыць: старажытная Русь перастала існаваць як адзіная культурна-гістарычная зона.

Разам з тым на беларускіх землях непрыметна пачынаўся і яшчэ адзін працэс, які дасць плён толькі праз два-тры стагоддзі: працэс росту гарадоў, фарміравання дэмакратычных слаёў гарадскога насельніцтва і складання новага тыпу гарадской нацыянальнай культуры.

Варта таксама прыгадаць, што поспехі ў культурным жыццi дасягаліся ў XI—XII стст. пераважна дзякуючы клопату дзяржаўнай улады пра адукацыю і дойлідства ў сваіх землях — Уладзіміра Святаславіча і Яраслава Уладзіміравіча ў Кіеве, Усяслава Брачыславіча і Прадславы-Еўфрасінні ў Полацку, Андрэя Багалюбскага ва Уладзіміры-на-Клязьме, Давыда Расціславіча ў Смаленску і г. д. Зараз жа, калі на чале новаўтворанай беларуска-літоўскай дзяржавы сталі князі-язычнікі, клапаціцца аб хрысціянскай асвеце і кніжнасці, шчыра кажучы, не было каму. А з другога боку, і сама гэтая манастырская кніжнасць не гатовая была зрабіць, крок насустрач новай уладзе. 3 усіх мастацтваў пад дзяржаўнай апекай магло развівацца толькі абарончае дойлідства.

Заняпад старых цэнтраў і фарміраванне новых, распад узаемадзеяння кніжнікаў з уладамі, этна-сацыяльная дыферэнцыяцыя і кансалідацыя, якія адбываліся ў трывожны і нялёгкі час, не спрыялі развіццю літаратуры: для ўзнікнення новых планаў, твораў, ідэй, для выпрацоўкі новых выяўленчых сродкаў патрэбна атмасфера творчасці, культурнага ўздыму, духоўнага пошуку. Ва ўмовах жа другой паловы XIII — першай паловы XIV ст. справа была толькі ў тым, каб не перарваць ланцужок пераемнасці паміж кніжнікамі розных пакаленняў, зберагчы створанае і назапашанае ў мінулыя гады, каб наогул не развучыцца пісаць і чытаць на славянскай мове.

I літаратурны працэс прыняў іншую форму: ва ўмовах бясконцых феадальных міжусобіц, крыжовых і татарскіх нападаў ратаваліся ад агню, зберагаліся, перапісваліся на вельмі дарагім пергаменце творы старажытных майстроў мастацкага слова — Кірылы Тураўскага, Нестара, ігумена Данііла і тых невядомых залатавустаў, што пакінулі ў спадчыну «Слова пра паход Ігара», «Жыціе Еўфрасінні Полацкай» і многія іншыя помнікі. У гэтай сувязі трэба зазначыць, што ў дачыненні да Сярэднявечча само паняцце «літаратурны працэс» напаўняецца істотна іншым сэнсам, чым у наступныя эпохі. У якасці важнейшай складаючай выступала перапісванне і павольнае засвойванне старых, складзеных значна раней твораў, а не напісанне і хуткае азнаямленне грамадства з новымі літаратурнымі творамі. Таму апошні этап гісторыі літаратуры старажытнай Русі, нягледзячы на беднасць пісьменніцкай думкі, быў не заняпадам, а этапам «літаратурнай кансервацыі», якая заключалася ў захоўванні традыцый шляхам бесперапыннага вядзення летапісання, укладання зводаў са старых летапісаў, новых рэдакцый вядомых твораў, павялічванні іх копій і пашырэнні дзелавога пісьменства.

Другая палова XIII — першая палова XIV ст. (у гісторыі беларускай культуры перыяд, пераходны паміж раннім і познім Сярэднявеччам) знешне выглядае як час, надзвычай неспрыяльны і няплённы для духоўнага жыцця, бедны ў літаратурна-мастацкіх адносінах. Між тым, калі параўноўваць раннесярэднявечныя і познесярэднявечныя творы, робячы пры гэтым шырокае абагульненне і не зважаючы на мноства дробных літаратурных фактаў, можна адзначыць: цікавасць пісьменнікаў XI — першай паловы XIII ст. пераважна засяроджвалася на «незямным» значэнні зямных падзей, іх месцы і ролі ў сусветнагістарычным працэсе выратавання чалавецтва, а літаратура канца XIV — пачатку XVI ст. характарызуецца большай цікавасцю да псіхалогіі чалавека, да яго перажыванняў, няхай і выяўленых у абстрактнай форме. Значыць, у перыяд «літаратурнай кансервацыі» (з другой паловы XIII амаль што да канца XIV ст.) тое, што адбывалася ў грамадскай свядомасці, заставалася незаўважаным, не адлюстроўвалася непасрэдна ў літаратурных творах,

«Літаратурная кансервацыя» — этап, пераходны паміж пісьменствам ранняга і позняга Сярэднявечча, і як такі ён належыць абодвум гэтым перыядам, бо ўтрымлівае асобныя рысы, уласцівыя літаратуры як ранейшага, так і пазнейшага часу.

Крызісныя культурна-гістарычныя ўмовы жыцця другой паловы XIII — сярэдзіны XIV ст. стваралі магчымасць для гэтай надзвычай важнай пераарыентацыі духоўных пошукаў у межах Сярэднявечча, г. зн. у межах аднаго тэацэнтрычнага тыпу грамадскай свядомасці. I сапраўды, ужо раней за Адраджэнне, у XV — пачатку XVI ст., тэма чалавека ў яго сацыяльнай і псіхалагічнай суцэльнасці стала галоўнай тэмай даўняй беларускай літаратуры. У гэтым, рэтраспектыўным, сэнсе позняе Сярэднявечча, звязанае з раннім па форме, супрацьстаіць яму па сутнасці. Гэта значыць, па-першае, «літаратурная кансервацыя» не толькі звязвае, але і падзяляе гэтыя перыяды. Па-другое, дадзены культурнагістарычны этап з улікам вызначанай намі спецыфікі літаратурнага працэсу не можа разглядацца як «перапынак» або як тупік, у які з той ці іншай прычыны трапіла на паўтара стагоддзя наша даўняя культура. Не быў гэта і своеасаблівы застой, калі інерцыя, зададзеная ўзлётам пісьменства ранейшых стагоддзяў, была вычарпана. «Літаратурная кансервацыя» — свядомае (хоць і не абавязкова тэарэтычна асэнсаванае) перапыненне не літаратурнага руху, а наватарскага пачатку ў ім, або ўласна творчасці (у сучасным разуменні гэтага слова), гэта свайго роду крызіс, што ствараў і ўтрымліваў патэнцыяльныя магчымасці для далейшага развіцця. Кніжная культура, амаль што цалкам царкоўная, рэалізоўвала сябе, такім чынам, у ініцыятыўна-выбіральным засваенні ранейшага, забяспечваючы, як падавалася кніжнікам, духоўную далучанасць грамадства да каштоўнасцяў старажытнай Русі ў якасці неабходнай умовы арганічнага і як мага поўнага далучэння пісьменнікаў будучыні да літаратурнай традыцыі. Таму «літаратурная кансервацыя» была неабходнай і ў цэлым станоўчай з'явай: у складаных умовах другой паловы XIII — першай паловы XIV ст. нябачна рыхтаваліся будучыя перамены і выкоўвалася вельмі характэрная рыса беларускай ментальнасці і беларускай культуры — здольнасць перахоўвацца, выжываць і, творча пераасэнсаваўшы дасягнутае раней, адраджацца ў наступныя гады ў новых, парой нечаканых формах. I гэтая здольнасць да захавання і адраджэння ёсць лепшае сведчанне таго, які моцны духоўны патэнцыял быў закладзены ў нашай літаратуры ў эпоху Сярэднявечча.

Узнікненне ўсходнеславянскага пісьменства было звязана з утварэннем ва Усходняй Еўропе, куды перасяліліся славянскія плямёны з агульнай прарадзімы, першых дзяржаўных фарміраванняў. Вызначальную ролю ў зараджэнні літаратуры адыграла далучэнне ўсходнеславянскага грамадства да высокай культуры Візантыі шляхам прыняцця хрысціянства. Пісьменства таго часу мела пераважна царкоўна-службовы, гістарычны і юрыдычнаправавы характар, калі вартасці твора вызначаліся не эстэтычнымі крытэрыямі, не займальнасцю апавядання, а яго карыснасцю ў справе зацвярджэння хрысціянскага веравызнання і ўмацавання дзяржавы. Але з самага пачатку мастацкасць у падачы матэрыялу стала абавязковым элементам многіх жанраў пісьменства. На гэтай глебе пачалося ўзаемадзеянне з вусным слоўным мастацтвам, што прывяло як да развіцця выяўленчых магчымасцяў літаратуры, так і да пашырэння яе сацыяльных функцый.

Багатая на ідэі і вобразы, жанры і стылістычныя плыні, літаратура старажытнай Русі была цесна звязанай з працэсамі этна-, соцыя- і культурагенезу і адлюстроўвала ў сваім пачатку не столькі ўплыў імперскай візантыйскай ідэалогіі ці кіеўскіх «вялікадзяржаўных» памкненняў (хоць, вядома, літаратура не была пазбаўлена і гэтага), колькі апошнюю фазу глабальнага працэсу разгалінавання славянства на ўсходняе, паўднёвае і заходняе (кіева-наўгародскі этап зараджэння пісьменства, XI ст.), росквіт самога ўсходняга славянства і яго культуры, які супадаў з пачаткам дыферэнцыяцыі (XII — першая палова XIII ст.), яго распад, новую этна-культурную кансалідацыю і пачатак новай феадальнай цэнтралізацыі (этап «літаратурнай кансервацыі», другая палова XIII — першая палова XIV ст.). Аднак варта памятаць, што на двух апошніх этапах, як і ў XIV ст., складаліся, у выніку пачатку паступовага адасаблення літаратуры ад дыктату дзяржавы і царквы, творы агульнага ўсходнеславянскага зместу і значэння. Так, у рэтраспектыўным плане «Жыціе Аляксандра Неўскага», «Маленне Данііла Заточніка» адзначаюць пачатак уласна рускай літаратуры, Галіцка-Валынскі летапіс — літаратуры ўкраінскай, «Жыціе Еўфрасінні Полацкай» і творы Кірылы Тураўскага — беларускай. Але ўсе гэтыя творы яшчэ захоўваюць агульную значнасць для ўсіх усходнеславянскіх народаў, між тым як «Аповесць пра Шаўкала», «Казанне пра Даўмонта» значныя толькі ў кан-тэксце рускай літаратуры, а «Летапісец вялікіх князёў літоўскіх» — толькі ў кантэксце беларускай і г. д. Абапіраючыся на высокаразвітыя візантыйскую і балгарскую літаратуры, яна, тым не менш, складалася як з'ява арыгінальная і высокаiдэйная, а у лепшых узорах — і як з'ява глыбока народная. Найбольш важным пры гэтым было тое, што літаратура ў цэлым не стала на службу якой-небудзь асобнай сацыяльнай карпарацыі (клірыкаў або феадалаў), а выпрацавала агульназначны маральны ідэал і з вышыні гэтага ідэалу звярталася да ўсяго грамадства, брала на сябе важнейшыя функцыі выхавання гістарычнай самасвядомасці, усталявання міру і справядлівасці, сцверджання агульначалавечых нормаў жыцця і паводзін, а ў шырокім плане — выхавання чалавека і грамадства, у тым ліку і выхавання эстэтычнага. Гэты працэс супаў са станаўленнем арыгінальнай жанравай сістэмы літаратуры, што абумоўлівала ўстойлівасць сярэднявечных жанраў у далейшым. 3 іншага боку, гэта давала пісьменніку права выказваць свае непасрэдныя адносіны да апісанага, ацэньваць навакольнае жыццё і асоб. Таму і станаўленне арыгінальнай беларускай літаратуры як з'явы нацыянальнай адбывалася на моцнай глебе літаратуры старажытнай Русі, якая прадстае перад намі як развітая, спелая, высокаідэйная і высокадухоўная па змесце і высокамастацкая па форме.