§ 83. Табдилн фонетики дар забони хозираи точик ду навъ до- оад: табдили хамнишинй ва табдилн мавкей.

Табдили чамнишинн дар натичаи мутобикату мувофикати фоне­махои хачиишнн ба вучуд меояд. Дар ин маврид табдил натичаи бевоситан монандшавй мебошад.

Табдили хамнишинии фонемахо дар гурухи хамсадохо метавонад аз рун чор аломат: а) хори садопардахо, б) узви овозгоз ё махрачи овозеозй, в) тарзи ташаккул .ва г) вазъияти "пардачаи ком сурат ти­рад, аммо табдили хамсадохон хамиишин аз руи ду аломати аввал равшантар зочир мешавад.

§ 84. Табдили хамсадохо аз руи кори садопардахо ё чарангно- кию бечаранги дар хамнишинии хамсадохон чарангноку бечаранг бз иазар мерасад. Дар ин маврид бонд ду тарзи хамн.чшнниро фарк кард: а) табдили чарангдор ба бечаранг ва б) табдили бечаранг Оа чарангдор. Дар хар ду маврид табдил дар натичаи монандшавй,!) пасрав ба амал меояд. Агар хамсадои якум чарангнок ва хамсадои дуюм бечаранг бошад. хамсадои якум дар зори таъсирн хамсадои дуюм чарангнокин худро гум мекунад ва ба хамсадои бечаранг ба- дал мешавад.

шабкор [шанкор], дут-каши [духкаши], китобча [китонча].

мазкур [маскур], зудтар [зуттар],

тазкира |таскира], барожхона [багошхона], абтар [аптар],

Агар хамсадои аялали бечаранг ва баъдина чарангнок бошад, хамсадои якум ба чамсадон дуюм бадал мешавад:

гапзанй [габзанй], гапдон [габдон], хаш [т] дач [хаждах|, афгон [аврон], асосгузор [асозгузор|, аепбаидй [аеббандй].

Табдилхои зикршуда метавонаид, дар се маврид: дар дохили калима, дар хамнишинии калимахои ёрииасои бо калимахои муста- кил ва дар марзан ду кя лиман муста кил ба амал ояид. Дар мисол- хои боло табдил дяр дох'лли калима ба вуи.уд омадааст. Дар ми- солхои зер табдили хамсадохо дар ду мячриди дигар инъикос ёфгаасг:

1. табдил дар марказй калнмаи ёрнрасон ва калнмаи мустакил маъно: аз cap [ассар], аз пас [аспас[. аз худ [асхуд].

2. бадалшавй дар марзан ду калнмаи мустакилмаъно:

а) чарангдор ба бечаранг: соз [еос] кардан, бод (бот] кардан; сад кас [сат] кас:

б) бечаранг ба чарангдор: тоб [топ] хурдан, хок [хог] гирифтан, чок [чог] духтан.

Аз ни ду навъи табдил навъи якум дар забонн точикй маъмултар аст. Ин навъи табдил гайр аз чамиишипй бо фонемахои м, и, л, р, й, п дар хаман чамннши ичои хамсадохон чарангнок ва бечаранг ба иа­зар мерасад. Хамсадои шавшувдор, ки пеш ё баъд аз ин шаш фонема меояпд, аз чихати чарангнокй ва бечаранги ба тан»ироте дучор на- могарданд:

аврат, авкот, анкабут, аркой ва гайра.

амсол, атроф, алхол, арса,

§ 85. Табдили хамсадохо аз руи узви овозеоз дар забони хози­ран точик чандон маъмул нест ва танхо лар хамнишинии хамсадои знчн нугнзабонии димогйн [и] бо хамсадои знчн лабии [б] мушохида мешавад. Дар ин чамнишинн дар натичаи монандшавин пасрав хам­садои пешина ба хамсадои баъдина яз рун узви овозеоз монанд ме­шавад ва ба чамсадон лабии сонорни зичй димогйн [м] табдил меё­бад;

чунбййан [чумбидан],

лупба [думба]. шайбе [шамбе], тунба [тумба].

тумбад [гумбад] ва р.

занбар [дамбаpi, анбор [амбор).

тамбур {.тамбур], чамбар [чамбар], анбур [амбур],

§ 8(3. Табдили мавкей ба чои хамеадо дар калима вобаста аст. Дар забони точикй хамсадохои чарангдор дар чараёни нутк дар охири калима пеш аз танфис чарангнокни худро гум карда, ба хам­садохои бечаранг бадал мешаванд:

касб [касп],

каОуд [кабут], лагад [лагат],

еанчнд [санчит],

калид [калит],

сабад [сабаг] ва райра.

Агар пас аз калима танфис набошад, ни табднл ба табднл.ч хам- пишипни хамеадохо дар марзан ду калимаи мустакилмаъно табднл меёбанд ва бадалшавй ба фонеман аввали калимаи дуюм вобаста аст (миг. § 83).

Табдили фонемахо метавонад дар натичаи диссимиляция ба ву­чуд ояд. Диссимиляция дар забони точнкй чамдом маъмул пест, ам мо дар мавридхое, ки ин ходнеа руй меднхад, мучнби бадалшаап мегардад. Табдил мувофнки диссимиляция дар дамнишинии фоне­ман к, бо хамеадои бечаранги х мушох.ида мешавад;

иктисод [ихт.исод], таксир [тахсир],

вакт [вахт], таксим [тахеим],

накша [нахша], накд [пахт] ва райра. максуд [махсуд],

\ичо

§ 87. Нутки мо, ки силсилаи муттаеили овозист, метавонад аз чанд тахат тачзия шавад. Дар тачзиян лингвистй вохиди хурдтарин овозй алохида — фонема мебошад. Аммо аз нуктаи назари талаф- фуз хадди охирини тактеъ хичо аст. Аз х.амин сабаб хичоро вохи­ди хурдтарини талаффуз меноманд.

>'.ичои Гастп

Х.ичохо аз хамдаипинихои гуногуии •овозхои садонок ва хамса­до ташкил мешаванд ва дар хама гуна шароиту мухнти нутк яклух- тй ва таксимнопазирни худро нпгох медораид: Суб-хи со-дик да-мид. Табиисг, ки дар забон хичохо аз як овоз (садонок) хам нборат

Ч а два л н 4.

Хнчои кушода

I iaRi.ll

хичо

Навъи хнчо

Уисол

У. ксол

С о-бо-дв Х.С пш-ра

С\ ар-зиш

С XX ор-зу

орл-бе-эи

f>o fin An ла

Х.СХ. лбр-хо кор-гар

ХСХ.Х, бпг-Гюн нард-боз хишт-ре-зв

шуда метавонанд (о-дам, Са-о-дат, мат-ба-а, та-би-н), вале дар кутки муттасил истифодаи ин гуиа хичохо махдуд аст. 1 [утки мут- тасил занчирн овоз рост, ки дар он хичохо ба в'оснтаи хамнишинии гуногуни овозхон хамса дою садонок сохта мешаванд ва аз онх" эанчирхои сершумор ва гуногуни овозй ба вучуд мсоянл.

§ 88. Хичо назъхон гуногун дорад. Вобаста ба овозхон охир хичохо кушода ва баста мешаванд: агар хичо бо садонок тамом щу' .та бошад (бо-бо, зо-ну, со-ро, са-да), кушода, бо хамеадо ба охир рас.ад (бог-бон, сад-барг, нар-гис, шох-мот), баста меноманд (чад. 4).

ХЕЛХ.ОИ \ИЧО

Чупон ки аз чадвал маълум мешавад, дар забони хозйра; точик шаш навън хичо маичуд аст. Ин шаш навъи хичо дар ду ко- либ муттахид мешаванд: ((Х(С)] за [X(С/Х)X)]. Колиби аввалй ман- субн хичои кушода буда, ду навъ дорад: [С] ва JX. С]. Колиби дуюм х'оси хичои баста буда. чор иавъ дорад; [СХ], [СХХ]. (ХСХ| ва (ХСХХ).

Маъмулгарини хичои точикй навъи /ХС/ (дар rypyxjt хичохон кушода) ва /ХСХ/ (дар гурухи хнчо^ои баста) мебошад. Дар айчи замен хичои кушода иисбат ба хичои баста бештар дучор меояд.

Вобаста ба овозй аввал хам хичо ду хел мешавад: кушода — бо садонок OFOS ёбад (ор-зу, аб-ру) Da пушида агар бо хамеадо (ба- хор. фо зил), ба охир расах

Аз руи задапокй хичохо ду нав ь "мешаванд: зяданок ва безада; кар-г.ис, до-ниш чу.

Хичо дар системаи овозии забои вазпфаи махсус дорад. Вай хамчун вохнди хурдтаринн тяляффуз ба пайдонши тобишхои сершу- мори фонема шароит фарохам меорад Мак-ом,и хичо дяр ташкили манзунияти нутки гочикй хеле калон аст.

Тарзхои хичосозй ва роххои муайян иамудани худуди хичо зз масъалахон асосии назариян хичо ба шумор мер'аванд.

§ 89. Хичосозй. Дар забони точикй воситаи хичосоз фонемахои садонок мебошанд. Онхо дар худуди хичо ва дар тамоми холатхон он: дар аввал (ор-зу, ар-ча), мобайн (кор гар, нар-гис, сад-барг) па охир (са-до, бе да, хо-ня) озодона истсъмол мешаванд.

Садонокхо мустакилона ё дар якчоиги бо хаусадохо дар хичосо­зй нштирок намуда, навъхон гуногуну сершумори хичои точикнро ба вучуд меоранд: о-мад, о хис-га, бо-о-доб, са-о-дат.

Эзох: Аксарияти v...i i.ii хичохо ба воентзд садонокхо оох i;i мешаванд, аымо лгр забони точикй дар cypaiB набудани садонокхо х,пмсадохои сонорпи м, н, i, р. (в) метавинавд чуп вогитаи хичосоз истифода шаванд; а-бр-хо. за-хы-хо. га сл-хо. фи-кр, вел, ва-хи, ха-чв, ла-хн, ка-хр ва rnftpa, вале хамин ки пас n.i сонори­хо сааоипк онд, ни вазнфа ба замги он мелфтад: фпк-рй, зах-мЯ, яас-лй, хач-пл ва гайрг..

§ 90. Чкдо кардани хичо. Ба хичохо чудо карданн калима аз масъалахои мушкилтаринн забошшшоей ба хиеоб меравад. Аз хамин сабаб то хол дар забоншиноси назарияи ягонан хичо ва хи'ЮЧудо- кунн, ки лоакал дар чанд забон кобнл,и татбнк бошад, дида намеша- вад.

Хичо вэхнди талаффуз аст, аммо бо иучуди монандии узвхон овозеоз малакахои талаффуз дар хам а и забонхо як хел нест. Хар як забони мил.ш малакахои £оси талаффуз дорад, ки алокамандона бо хусусиятхои системаи фонемяхо, хамнишинню гагьири овозхо, аньа- няхои талаффуз ва гайра таър'ихан ба вучуд омадаанд. Мачмуи ха­мин малакахои талаффузи мнллй сохтн хичо_ ва хичочудокуниро дар Забонн мнллй муайян мекунад. Аз хамин ру хичочудокунй бояд ба тавре сурат гярад, ки бо малака ва конунхои талаффузи забони тад- тснкшаванда мухолиф пабошад ва хичохон дар асосй ягон омил чудо- кардашуда бо хичохон интуитнвй мувофикати том дошта бошанд.

Дар забоин точикй дар мавриди чудо кардани калимахон навъи бибй, беда, талаба иа амсолн ипхо ба хичо душворие дида намеша- вад. Ин калим а хо ба таври би-би, беда, та-ла-ба ба хичохо чудо мешаванд, зеро тарзи днгари ба хичохо чудо кардани ин калимахо (масалан, бнб-й, бед-а, та-лаб-а) номумкин аст.

Душворни асосии масъалаи хичочудокупн дар мавридхое пайдо мешавад, кн зарурати муайян намуданн еархадн хичо дар таркнб- .\он дугонаю сегонан хамсадохо (масалан,- таркибхои (штр}, [рзб|, |рдб), |штг] дар калимахон навъи хиштрез, марзбон, нардбозп, кпшт- гардонй ва амсолн оихо) пеш ояд."

§ 91. Дар забони точикй масъалаи хичочудоку'ниро бо pox и за- боншнноей хал кардан мумкин аст. Дар ин мавриД хам мисли тач- зиян чараёни. нутк ба фонемахо марзан морфологии калимахо ёрй мерасопад. Кавитарин меъёр дар ,чн маврид аввал ва охири калима мебошад. Аввал ва охири хнчон точикй дар хамаи холатхо (дар ав­вал, охир ва мобайнн калима) бо аввал ва охири калима рост меояд. Аз хамин сабаб мо конунхон астсъмол ва хампншнини овозхоро дар аввал ва охири калима ба назар шрифта, дар асосй он сархади хи чоро муайян карла мгтавонем. Агар аввал ва охири калимаи точи- киро ба назар гирем, ду хусусияти барчастан хнчон калима ошкор ме­гардад: а) дар аввали хичои калима ду ва ё знёда хамсадо намео- яд ва б) хичо бо як ё ду хамсадо ба охир мерасад. Хичои (кали­маи) забони гочикй бо се. чор ва Faftpa хамсадо тамом наметпавад. Дар асосй ин ду меъёр ва алокамандона бо коидахои истеъмол на хамнишинни хамсадохо дар аввал ва охири калима калимахон дар боло овардашударо ба таври: хишт-рез, марз бон, нард-бо-зй, кишт- гар-до-ни ба хичохо чудо микунем, зеро аз як тараф, дар забоин то- чнкн калимахон дигар хам мавчуданд, кн бо овозхон [рз], [рд], [шт] гамом мешавапд (дарз, ма-рд, зишт), аз тарафи дигар овозхон [р), [б|. [г] дар авзали калима омада метавонанд (роз, боз, гард) ва ин тарзи хичочудокунй ба истсъмолу коидахои хампишпнин хамсадохо мухолиф нест.

Агар хичои интуитивиро бо калима ва морфемахон якхичой мукоиса кунем, дар байни оихо гайр аз ду «усусняти зикршуда умумиятхои зерннрд мебинем: а)калима ва морфемахои якхичой мисли хичохон интуитивй дар таркибн худ то чор/овоз дошта метаво­нанд; у, бо, дар, дард. ки аз опхо яктояшон Датман садонок аст:

б) калимаи якхичони точикй ннз аз як хамсадо иборат намешавад:

в) калимаи (морфема) якхичой аз як садаиок иборат мсшавад: Q (аз феъли омадан). Хангоми хичочудокунй идова ба омилн марзан морфологй ин се омилро низ истифода бурдан мумкин аст.

Хамин тарик, хичо дар забони точикй дорой панч хусусият аст: 1) бо ду ва ё зиёда хамсадохо cap намтчуавад; 2) бо се ва зиёда хамсадохо ба охир намерасад; 3) дар таркибн худ аз як то чор овоз дошта метавонад, ки яктон ин овозхо хдтман садонок аст; 4) аз як садонок иборат мешавад; 5) як хамсадо хичо шуда наметавонад.

Ин панч аломати хичо барои чудо кардани калимахон забони точикй ба хичохо омили асосй мебошаид.

Дар асосй оихо коидахои зернин хнчочудокупиро дар забони точики нишон додан мумкин аст:

I) агар дар байни ду садонокн калима як хамсадо бошад, аай ба хичои баъдина маису б аст: о-лу, о-зод, о-доб, о-ди-ли, ка-буд, ка- бу-дй, ха-ма ва Faftpa;

'2) агар дар байни ду садонок ду хамсадо паихам омаяа бо­шад, хамсадон аввал ба хичои пешина ва хамсадои дуюм ба хичои баъдина тааллук дорад: нар-гис, сух-йат, бог бо-нй. Ин тарзи хичо­чудокунй дар калимахон иктибосии арабй, ки дар таркнбашон фо- немаи ъ доранд, низ амал мекунанд: мае-ъа-ла, кит-ъа, кал-ъа, шуъ-ла, шуъ-ба ва райра;

3. агар дар байни ду садонок се хамеадо ояд, ду хамеадои аввал ба хичои пешим а ва хамеадои сеюм ба хичои баъдина мансуб аст: сулх-дуст, нард-боз, санг-ча;

4. агар дар байни ду хамеадо як садонок омада бошад, вай ха* меша ба хичои пешина мансуб аст: бо-дом, бе-го-на-гй, да-лс-ри;

5. агар дар байни ду хамеадо ду садонок омада бошад, садоноки аввал ба хичои пешина ва садоноки дуюм ба хнчпн баъдина мутааЛ' лик аст: бо-об-ру. бе-о-зор, бо-а-даб. са-о-дат-ман-лй ва райра.^I

Агар дар байни ин ду садонок ходиеян афзоиш рун днхад. XII' чочудокунн мувофнки моддаи I) сурат мепчряд: мо-ил (мойил), шо-ис-та (шо йнс-та) ва амсоли инхо.

Коида.хон знркшудаи хичодокуни дар дохнли синтагма, дар мав­риди калима ва таргсибхое, ки дяр якчоягй як еингагмаро месозанд, ямал мекунад. Дар марзан синтагм ахо ин конуннят ба коиуиияти тактен синтагматики ва марзаи синтагмахо тобеъ мешавад вя паме- гузорад, кн хнчон охири еннтагмаи аввал бо синтагмаи баъдина омех­та шавад. А\асалан, агар ифодан дируз омадам дар як синтагма та- лаффуз шавад, бя таври ди-ру-зо ма дам ба хнчохо чудо мешавад, вале агар дар байни ин ду калима марзн синтагматики мавчуд бо­шад, онхо бя тарзи ди-руз-о-ма-дам ба хнчохо чудо мешавад.

ЗАДАЙ КАЛИЛМ

§ 92. Калимаи фонегикй хамчун хурдтарнн вохидн мяънодори фо нетика яз пайдархамии овозхо ва хнчохо ба вучуд меояд, аммо \нчохо ва овозхон таркиби он дар чараённ .нутк талаффузи якхела надораид. Маъмулан, дар хар як калимаи фонетикй яке аз хнчохо нисбат бч хичохюи дигар равшантару барчастатар талаффуз мешавад. Маса- ла.н, дар байти зерини устод Рудакй ду хел талаффуз шудани кали­маи марди-ро мебинем:

Марли набувад фнтодаро пой зыдин, l ap ласти фнгодае бнгирн, марки

Агяр дар мнеран аввал хичои дуюми ин кяпима (-дй) равшантар шупида шавад, дар миераи дуюм хичои якуми он (мар-) бачастатар ба гуш мерасад. Ин ду шакли калимаи «мардй» аз якдигар ба туфайлн задахои худ фарк мекунанд. Хямин гуна фаркияти хичохоро дар ка­лима задан калима таъмин менамояд. Чуиин фарки як хнчо аз хичохои дигар дар сатхн синтагма ва фраза низ мушохида мешавад ва аз ха- мин ру, дар каторн задан калима задахои синтагма ва фразаро низ фарк мекунанд (ннг. §§ 110 114).

Дар талаффузи алохнда хамаи калнмахо дорой зада мебошанд, вале дар чараёни нут., дар бофтахои гуногуии мураккабтар дарачаи заданокни калимахо як хел пест. Дар чараённ нутк, маъмулан, ка лимахои ёрирясон бе зада талаффуз мешаванд. Онхо дар таркиби еннтагмаю фраза тахти таъсири охаши умумни фраза карор гнрнф­та бо калимахои пеш ва баъд аз худашон оянда хамрох шуда. як вохидн яклухт — калимаи фонстикиро ба вучуд мсовараид, кн мут- тахидиву яклухтии онро задай калима таъмин менамояд.»