- •§ 5. Омузиши сохти фонстнкин забон ахамиятн калопи амалй ва назариявн дорад. Алокаи байни одамон чахд ба воснтаи овозчо вокеъ мегардад.
- •§ 9. Овозхои нутк дар таркнбн вохидхои маыюдоп ду вазифаро ичро мекунанд: калимасозй на калимафарккунй (маънофарккунй),
- •§ 18. Транскрипция вобаста ба максад ва тарзи нстифодя ду хел .Мешавад: а) фонетикй вя б) фонологи.
- •§21. Дар сохта шудянн садонокхои забони точикй забои ва лаб- хо иштирок мекунанд. Бниобар ин таснифи тавлидии садонокхо дар асоси хамин ду узв сурат мсгнрад.
- •§ 22. Забон хамчун узви фаъол ба ду тараф харакат мекунад: 8) аз иеш ба кафо ё аз кафо ба пеш (харакатн уфукй) ва б) аз поён ба боло ё аз боло ба поён (харакатн амудй).
- •§ 45. Нншонан фарккунандаи бардошт (харакати а.Чудии забон) садонокхон точикнро ба се гурухи микдоран нобаробар таксим мску-
- •§ 46. Нншонан лабишави дар зимни тазоди лаби-гайрилаби са- донокхоро ба ду гурухи баробар чудо мекунад: а) лабй — у, у, о ва гайрилабй — и, э, а.
- •§ 47. Системен хамсадохои забоин точнкнро бисту чор фонемаи зерни ташкил мснамояд: б, п, м, в, ф, д, т, з, с, н, л, ж, ш, ч, ч, р, й,
- •§ 57. Тавснфи еадонокхои забоин точикй дар бештари маврндхо ба тобншхои асосин опхо, ки дар талаффузн алохндаи садонокчо му-
- •§ 59. Садонокхои катори омехта. Фонемаи у садоноки каторн омехта, бардошти миёна ва лабист. Хангоми тавлнди ин садонок да-
- •§ 83. Табдилн фонетики дар забони хозираи точик ду навъ до- оад: табдили хамнишинй ва табдилн мавкей.
- •§ 91. Мохиитн фонетикин задаро воентахои фонетнкие муайян мекунанд, кн барои фарк кунониданн хичои зядянок аз хичохои бе- зала истифода бурда мешаванд. Ин воснтзхои фонетикй аз инхо ибо- ратанд:
- •§ 97. Вазнфан задан калима. Задан калима хамчун яке аз унсурхои системаи фонетикии забон вазифаи ба худ хос дорад.
- •§ 99. Ин гуна калимаю морфемахо вобаста ба чоишон нисбат ба калимахои заданок ба ду гурух чудо мешаванд:
- •§ 100. Ба гурухи проклигнкахо инчунин морфемахон зерин до- хил мешаванд:
- •§ 102. Интонация, хамчун ходисаи овозн забо::, ду чихати ому- зиш дорад: а) чи.Чати мухобироти (коммуникативн) ва б) чихати ифоданокй.
- •§ 105. Интонация аз воситахои мухимми ифодаи муносибатхон мантикии чумла мебошад. '
- •§ III. Тамдид суръати талаффузи порчахои нутки овозй (овозхо. Хичохо. Калимахо ва кайра) дар вохиди вакг низ яке аз ун- сурхон интонация мебошад. Сует ё босуръат талаффуз кардани пор-
- •§ 127. Гуфтори хабарн якгаркиба ва дутаркиба мешавад, ки хар кадоми онхо шаклхои тасдичн ва инкори доранд.
- •§ 141. Фарки задан таъкид аз задахон дигари фраза ва синтагма дар лахзахои зерни ошкор мегардад:
- •§ 101. Таркиби морфемавии калима Дар калимахои сохтан забони точикй ду павъи морфема мушохида мешавад: 1) морфеман решагй ва 2) морфемаи ёрнднханда.
- •§ 181/Исм дорой категориям морфологии муайяниву номуайянй мебошад, кн воситаи асосин ифодаи он артикли -е ба шумор меравад.
- •§ 184. Артикли -е2 хусусияти муайянкунй (ншоратй) дорад ва му- родифи он чонишинхои ишорагй ба шумор мераванд. Артикли -ег бо иемхое меояд, ки онхоро чумлахои пайрави муанянкунанда эзох ме- диханд:
- •§ 1!?7. Суффикси -гар дар исмсозй сермахсул буда, иемхои шахе месозад, ки маънохои гуногун доранд:
- •§ 198. Суффикси -гор дар забони хозираи точик каммахсул буда, 6а воситаи он аз исму асосхои феъл иемхон шахе сохта мешавад:
- •§ 219. Суффикси -истон (нас аз садонок -стон, дар назм инчунин -ситон).
- •§ 238. Барои ифодаи навозиш гохо суффиксхои -ча ва -ак, ё ки -ича ва -як дар як чо меоянд. Ин холат ба нутки гуфтугу хос мебошад ва гохо дар шакли ихтисор (ба чои -чаяк, -чек ё ки -чак) вокеъ мешавад:
- •§ 239. Маъной навозиш ба воситан калимаи чон низ ифода меёбад.
- •§ 241. Заминай асосии калимахои мураккаб вохидхои синтаксисй, пеш аз хама ибора мебошад. Аз хамин чихат калимасозии иемхои мураккаб масъалаи муносибати иемхои мураккаб ва иборахоро ба миён мегузорадл
- •§ 242. Иемхои мураккаби пайваст аз асосхои баробархукук бо роху воситахои гуногун ташкил меёбанд.
- •§ 243. Иемхои мураккабе, ки аз такрори бевоситаи калимахо сохта шудааид:
- •§ 224. Исмхое, ки аз такрори чузъхо. Иборатанд, инчунин бо интер- фикси -о- ташаккул меёбанд. Тарзи сохта шудани ин гуна иемхо чунин аст:
- •§ 245. Исмхои мураккаби пайваст, ки аз асосхои гуногун сохта шудаанд, вобаста ба тарзи васли чузъхо ва воситахои алокан онхо ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 246. Исмхое, ки ба воситаи интерфикси -у- таркиб меёбанд. Ин
- •§ 259. Ба исм гузаштани сифати феълй. Сифати феъЛй пн.З ба исм хеле зиёд гузашгааст.
- •§ 270. Аз чихати маъно ва аломатхон морфологй сифат ба ду гурухи калон чудо мешавад: аслй ва нисбй.
- •§ 306. Сифатхои мураккаби пайваст бо роххои зерин сохта мешаванд:
- •§ 310. Сифатхое, ки чузъхояшон аз хам чудо навишта мешаванд, таркиби ном доранд. Сифатхои таркиби бо чанд рох сохта мешаванд.
- •§ 313. Шумораи микдори микдори предметхоро мефахмонад вай инчунин ададхои абстрактро номбар мекунад. Шуморахои микдори аслй, тахминй ва касрй мешаванд.
- •§ 318. Шумораи тартиби тартиби предметхоро ифода мекунад. Шуморахои тартиби аз шуморахои аслй ба воситаи суффикси -ум (-юм) сохта мешаванд: панчум, шашум, хафтум ва монанди инхо: —
- •§ 330. Чонишини худ дар забони адабии хозираи точик хеле серистеъмол буда, дар чунин мавридхо истифода мешавад: j
- •§ 335. Чонишинхои ишоратии гайриасли микдоран зиёданд. Онхо аз чихати вазифа ба чонишинхои аслй умумият доранд.
- •§ 344. Дар забони точнкн шаклхои феълй микдоран бисьёр ва гуногун буда, системаи муайяни устувор доранд.
- •§ 345. Аз руи шахсу шумора тагьир ёфтани асоехо ва шаклхои за- монии феълхо тасриф номида мешавад. Тасрифи феълхо бо ёрии бан- дакхои феълй ва хабари ё флексияи феълй вокеъ мегардад.
- •§ 346. Дар тарзи тасрифи феълхо ва ифодаи шахсу шумора бо бан- дакхои феълй хусусиятхои зерин хамчун коидаи забони точикй ба эътн- бор шрифта мешаванд:
- •§ 347. Бандакхои хабарй (гайр аз шахси сеюми танхо) бо бандакхои шахсии феъл баробаранд. Бандаки хабарии шахси сеюми танхо аст мебошад. Бандакхои хабарй инхоянд:
- •§ 351. Префикеи на-/ма-/ ба феъл хамрох шуда, шакли инкор (манфй) месозад ва нашудани кору холеро мефахмонад: нарав, наги- рад, надид, намечунбад, кор намефармояд.
- •§ 352. Преф,икси ме- ба асосхои феълй хамрох шуда, шаклхои за- монии феъл месозад.
- •§ 358. Феълхо аз чихати воситаи ичрои амал ва муносибати бо он доштаи фоилу мафъул бевосита ва бавосита мешаванд.
- •§ 364. Тарзи мафъулии бавосита аз тарзи фоилии бевосита бо феълй ёридихандаи шудан сохта мешавад ва амали бо ягон восита ичрошударо мефахмонад.
- •§ 366. Феълхое, ки дар лахза ва худуди муайяни вакт вокеъ шудан ва ба анчом расидани амалу холати яккаратиро мефахмонанд*
- •§ 370. Феълй истодан. Ин феъл дар таркибхои феълй ба шаклхои замони гузаштаи наздик (истод), гузаштаи дур (истода буд), гузаштаи хикоягй (меистод) ва хозира-оянда (меистад) омада, потамо-
- •§ 384. Сигаи амрй изхори хохишу супориш, фармону таъкид ва водор кардан ба амалеро, ки нисбат ба шахеи дуюм гуфта шудааст, мефахмонад.
- •§ 386. Сигаи эхтимолии феъл дар бораи вокеъ шудан ё нашудани амалу холат аз руи тахмин, эхтимол, гумон ва шубха сухан кардани гуяндаро мефахмонад.
- •§ 388. Феълй замони гузаштаи наздик (гузаштаи оддй) аз асосй замони гузашта ва бандакхои феълй сохта мешавад. Шахси сеюми танхои ин феъл бо асосй замони гузашта баробар аст.
- •§ 389. Замони гузаштаи наклй аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи бандакхои хабарй сохта шуда, ба таври зср тасриф меёбад:
- •§ 391. Маънихои наклии замони гузашта бо чор шакли феъл ифода меёбанд.
- •§ 392. Феълй замони гузаштаи хикоягй аз асоси замони гузашта бо иловаи префикси ме- ва бандакхои феълй сохта мешавад. Гасрифн ин шакли феъл ба тарзи зерин аст:
- •§ 394. Тобишхои асосии маъной ва замонии ин шакли феъл дар матн равшан мушохида мешавад.
- •§ 395. Феълй замоии гузаштаи дур аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи шакли замони гузаштаи феълй ёридихандаи будан сохта шуда, ба таври зер тасрнф меёбад:
- •§ 396. Шакли гузаштаи дур низ дар мавридхои гуногун бо тобишхои гуногуии замопию маънои истеъмол мешавад, ки опхоро вобаста ба мазмуни матн муайян кардан мумкин аст:
- •§ 397. Замони гузаштаи дури наклй аз феълй хол (сифати феълии замони гузашта бо суффикси (-а) ва шакли феълй будан сохта мешавад. Тасрифаш:
- •§ 400. Феълй гузаштаи эх,тимолй амали воксъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи нагуши феълй ёридихандаи истодан таркиб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерин истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикеи ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасриф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикни худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 400. Феълй гузаштаи эхтимолй амали вокеъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи наклии феълй ёридихандаи истодан таркнб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерип истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикси ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасрнф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикин худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 407. Феълй фармоиш замони ояндаро ифода мекунад ва факат шахеи дуюми танхову чамъ дорад, ки шахеи танхои он асосй замони хозира хисоб меёбад наз—пазед (пазетон), хур—хуред/хуре- тон ва г.
- •§ 408. Шакли аористи феъл аз асосн замоин хозира бо иловаи бандакхои шахсии феъл сохта шуда, ба таври зер тасриф меёбад:
- •§ 417. Префикси фар- хамчун вариант айнап тобиши маъноии префикси фур-ро дорад: фаромадан//фуромадан, фаровардан//фуро- вардан:
- •§ 418. Дар забони адабии хозираи точик хангоми бо префиксхои шаклсози феълии ме- ва на- омадани феълхо мавкеи баъзе аз префиксхои калимасози феъл устувор, баъзеаш ноустувор аст.
- •§ 423. Феълхое, ки таркибашон аз хиссахои номии нутк ва феълхои ёридиханда иборат аст, феълхои таркибии номй шуморида мешаванд.
- •§ 424. Таркиби феълхои таркибии номй аз ду чузъ иборат аст: чузъи номй ва чузъи феълй.
- •§ 425. Чузъи номй хиссаи асосй ва сохибмаънои феълй таркибии номй буда, маънон феълро мукаррар ва муайян мекунад. Дар феъл- созй хиссаи сермахсул исм ва сифат мебошанд.
- •§ 428. Феълхое, ки чузъхои таркибиашон аз шаклхои гуногуни феълй иборат буда, хамчун як вохиди лугавй ё грамматикй ба хисоб гирифта мешаванд, феълхои таркибии феълй номида мешаванд.
- •§ 430. Масдар аз асоси замони гузаштаи феъл бо суффикси -ан сохта мешавад: хондан, дидан, гирифтан ва гайра.
- •§ 433. Масдар хамчун феъл ба хусусияти вобастакунии калимахо молик аст. Вай монандй феълхо калимахоро одатан бо пешоянду пасояндхо ба худ вобаста мекунад ва иборахои масдарй месозад:
- •§ 434. Масдар дорой ду намуди феъл аст: намуди мутлак ва давомнок.
- •§ 435. Масдар, чунон ки ишора шуд, бо хусусиятхои номии худ ба исм наздик аст, бинобар ин хамчун исми феълй дорой хусусиятхои зерин аст:л
- •§ 436. Масдар шакли кутох дорад, ки бо асоси замони гузаштаи феъл шаклан як аст. Масдархои кутох дар яке аз шаклхои феъл ва баъзе таркибхои феълии дигар пас аз калимахои модалй меоянд:
- •§ 438. Шакли таърихии сифати феълии замони хозира (бо суф- фикси-он) ду хусусият пайдо кардааст.
- •§ 444. Сифагхои феълии забони точикй ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 445. Сифатхои феълй монанди феъл дорой хусусиятн вобаста- кунй буда, калимахои дигарро ба худ тобеъ мекунанд:
- •§ 446. Сифати феълй намуди мутлак ва давомнокро хам ифода менамояд. Сифатхои феълии намуди мутлак, аичом ва натичанокии амалро нишон медиханд:
- •§ 450. Дар забони адабии хозираи точик сифатхои феълй аз ду асоси феъл ва масдар сохта мешаванд. Сифати феълй панч шакл дорад.
- •§ 451. Шакли сифати феълии замони хозира аз асоси замони хозираи феълхои гузаранда ва монда бо хамрох кардани суффикси -анда сохта мешавад:
- •§ 453. Сифатхои феълии замони хозира гузаранда (донанда, фахмапда, кашонанда, каркунанда, зинатдиханда) ва монда (чаханда, расанда, коркунанда( боранда, харакаткунанда) мешаванд.
- •§ 454. Сифатхои феълии замони хозира ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 455. Сифатхои феълии замони хозира хосияти бобастакунш феълй доранд.,Онхо монандй феълхо калимахои дигарро ба худ вобаста намуда, иборахои сифати феълии замони хозира месозанд:
- •§ 460. Сифатхои феълии замони гузашта гузаранда (партофта, навишта, дидагй, Еобаста кардагй, пешвоз гирифтагй) ва монда (хандида, омада, баромадагй, хобида, боридагй, нишастагй, руй додагй) мешаванд.
- •§ 461. Сифатхои феълии замони гузашта ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 465. Сифатхои феълии замони хозира-оянда факат дорой намуди давомнок буда, амалй бо хабарй чумла дар як замон вокеъша- вандаро мефахмонанд:
- •§ 467. Сифатхои феълии замони хозира-оянда хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 467. Вазифаи синтаксисии сифатхои феълии замони хозира-оянда, муайянкунанда мебошад:
- •§ 470. Сифатхои феълии замони хозираи муайян хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 476. Феълй холи замони хозира тарзи фоил дорад. Феълй холи тарзи фоил амали гузарандаест, ки бевосита ба объект равона мешавад. Объекти бевосита бо пасоянди -ро ва бе он меояд:
- •§ 478. Феълй хол хусусияти вобастакунии феълй дорад. Он калимахои дигарро хамчун феъл вобаста намуда, иборахои феълй хол месозад.
- •§ 479. Зарф хиссаи муста кили нутк, буда, аломати амал, предмет на аломати аломатро мефахмонад.
- •§ 507. Ба воситаи префиксхои бе-, но-, ба-, бо-, бар-, дар-, то- аз днгар хиссахои нутк зарф сохта мешавад. Аз инхо префиксхои бе- ва но- сермахсул мебошанд-
- •§ 513. Як гурухи зарфхои мураккаб ба воситаи инфикси -о-, -у-, -ма-, -ба- сохта мешаванд. Аз инхо инфикси -о- нисбат ба -у-, -ма-, -ба- серистеъмол аст.
- •§ 520. Пешояндхои забони адабии хозираи точик аз руи сохти морфологиашон ба гуруххои зерин таксим мешаванд:
- •§ 521. Ба гурухи пешояидхои аслии содда пешояидхои кадимта- рин дохил мешаванд, ки аз чихати пайдоиш дар забони хозира бо ягон хиссаи дигари нутк алока надоранд.
- •§ 524. Пешоянди дар ба маънои гуногуии масоха кор фармуда мешавад.
- •§ 525. Пешоянди бар бештар дар забони адабии китобй истифода шуда, маъно ва вазифахои гуногун дорад.
- •§ 526. Пешоянди бо гайр аз маънохои хамрохй ва воситаи ичро вобаста бо семантикаи исм ва феъл тобишхои иловагии маъно зохир мекунад.
- •§ 534. Пеши бо пешояндхои аслии ба, дар, аз низ кор фармуда мешавад ва ба суи касе ва ё предмете равона будани амалро мефахмонад:
- •§ 535. Сииопими пешоянди наздики пешоянди кариби//карибии (дар карибии, аз карибии) мебошад:
- •§ 537. Синонимхои пешоянди пушти — пешояндхои акиб, паси, кафои, паи, дунболи хам мустакилона ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, аз кор фармуда мешаванд:
- •§ 538. Пешоянди болои хам дар шакли содда ва хам дар шакли таркибй бо пешояндхои аслии ба, дар, бар, аз кор фармуда мешавад.
- •§ 539. Пешоянди руи хам алохида ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, бар, аз кор фармуда мешавад. Вай сатхи прсдметеро нишон медихад, ки «амал дар он вокеъ гардидааст ва ё нигаронида шудааст.
- •§ 540. Пешоянди зери алохнда ва бо пешояидхои аслии ба, дар, аз ба кор бурда мешавад. Вай предмете ва ё чоеро нишон медихад, ки амал дар таги он вокеъ мегардад:
- •II. Пешояндхои номие, ки муносибатхои замониро ифода мекунанд
- •§ 547. Ба ин гурух чунин калимахо дохил мешаванд: пеш, пас, кабл, мукаддам, баъд, кати, замон, хамон, эътиборан, боз.
- •§ 549. Пайвандак хиссаи ёридих,аидаи нутк буда, аъзохои чидаи чумла ва чумлахои соддаи таркиби чумлахои мураккабро ба хам алокаманд менамояд.
- •§ 550. Пайвандакхои забони адабии точик мувофики сохт ва таркиби морфологии худ содда, мураккаб за таркибй мешаванд.
- •§ 551. Пайвандакхоро мувофики вазифаи синтаксисиашон ба ду гурухи калон чудо менамоянд: пайвасткуиаида ва тобеъкунаьда.
- •§ 558. Хиссачахо аз бобати сохт содда ва таркибй мешаванд.
- •§ 581. Чумлахои хитобии эмоционалие, кн далел ва даъвою таъкид, такдир ва бахои эхсосиро ифода мекунанд, гурухи алохидаро ташкил менамоянд. Ин гурухи нидохо хиссиёту хаячонро мефахмонанд:
- •§ 582. Як гурух нидохои эмоционалй ба таркибхои устувор ва вохидхои фразеологй нисбат доранд- Онхо аз бобати маъно ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 584. Нидохои амрй аз руи маъно ва вазифа ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
- •§ 588. Гохо бо нидо хиссача хамрох меояд, ки оханги нидо пуркув- ват ва пуртаъсир мегардад:
- •3 Суму 10 тин.
§ 524. Пешоянди дар ба маънои гуногуии масоха кор фармуда мешавад.
Барои нишон доданй макони амалу холат: Дар ин диёр хаво зуд торик мешудааст (Мухаммадиев). Он сой дар баъзе чойхо бисьёр чукур аст (Рахим Налил). Х,оло хам дар Ленинобод ва дар дехотй атрофи он аксар духтарон токихои такдузи мепушанд (Рахим Налил) .
Барои нишон доданй замони вокеъ гардидани амал:
Дар тобистон дар сари кишту зироат козае сохта, бо зану фар- занди хурдсоли худ кучида мебаромад (Дехотй). Дар охирхои зи- мистон падарам ба Махаллаи Боло рафтан хост (Айнй). Дар нима- хои соли 1914 хат омад, ки иисараш дар чанг нобуд шудааст (Икромй).
Барои нишон доданй машгулияту амал:
Маълум мешуд, ки у чизеро дар паси чут- аз назархои оянда — равандагон пинхои гузошта дар хурдан аст (Айнй). Дар работи К,н- лич Халифа занон дар колинбофй машгул буданд (Айнй).
Сарчашмаи аломатро нишон медихад: Пешоянди дар ба ин вазифа муродифи пешоянди таркибии изофии аз чихати/дар бобати мебошад: ...номй хакикии оймуллои Танбур Каримабону буд ва у хам дар ам ва хам дар хусн хакикатан ноДираи даврон ба шумор мерафт (Икромй).
§ 525. Пешоянди бар бештар дар забони адабии китобй истифода шуда, маъно ва вазифахои гуногун дорад.
Ба суи предмет, бештар ба сатх ё ба болои предмет равона шудани амалро мефахмонад: Гар нихад по бар заминат, зери по гардад сараш (Дехотй).
Ман он нону намакро буса кардам, Ташаккур гуфтаму бар чашм бурдам
(Турсунзода).
Маиа, бар лаби руди Ому расндам, Садовой мавчаш ба гушам шунндам
(Турсунзода).
Акнун бар шоххои хамаи дарахтони сархавз лампахои чилуми овезаро овехта буданд (Айнй). Ин пирмард... бар сараш хам саллан сафед печонда, фашашро монанди муллоён ба печи саллааш халонда монда буд (Айнй). Дар вакти гармо бар он суфа нишастан ва ба оби равони руд назар андохтан ба кас рохат мебахшид (Айнй).
Знмистон тухми гул бар хок мерезад, Бахорон мавчн гул аз хок мехезад
(К а н о а т).
Ба объект ишора мекунад, ки мавриди мухокима аст ва ё нисбат ба он ягой хиссиёт зохир карда мешавад:
Бар пирии навчавон бибояд гирист. Бар курнн ошикон бибояд гирист
(Л о и к).
Модари мушфик туй бар наели захмат, эй Ватан (Дехотй).
Пешоянди то барои нишон доданй ибтидо ва интихои масоха ва замони амал кор фармуда мешавад:
Як рузи бахор Курбонниёз — тагоиам моро то Риждувом бурда монд (Айнй). Яъкуббой... бо пиёдагардони эшон пеш даромада то дари хавлиаш омад... (Айнй) .Эхтимол ,то рафтани шумо онхо гус- фаидонашонро ба чаро гирифта бароранд (Айнй). Модар дар чамъомади коргарони завод, ки писараш то чанг дар он чо кор мекард, аз ин зиёд сухан гуфта натавонист (Рахим Чалил).
Пешоянди то тобиши маънои тафовутро низ нишон медихад: Одам то одам фарк мекунад. Аммо ман он вактхо фарки суф то шо- хиро намедонистам (Айнй).
§ 526. Пешоянди бо гайр аз маънохои хамрохй ва воситаи ичро вобаста бо семантикаи исм ва феъл тобишхои иловагии маъно зохир мекунад.
Дар ичрои амал хамрохнро нишон медихад:
Дар вактхо и барфборй бомхои ин хавлии калонро бо саис ман меруфтам (Айнй). Ниёз гуфт, ки у бо тагояш пагох ба Бухоро равон мешавад (Улугзода). Баргхои хазоп бо чанги рох якчоя дар хаво чарх мезаданд (Икромй).
Воситаи ичрои амалро далолат мекунад:
Максудчон ва Тохирчон бо панчшохахо дастахои хори тарро оварда, дар даруни охур андохта, хамвор карданд (Айнй). Аммо Те- мурмалик бо зарби шамшери бурро, тири паррон ва гурзи гарон он занчирхоро аз хам гусехт (Айнй). Бо ин автобус бояд духтари вай аз шахр бозгардад (Улугзода). Мо даст ва руямопро бо оби хунук, ки дар наздикй чори буд, шуста ба канори дастурхон нишастем (Айнй). Додочон бо карори правления ва мачлиси умумии колхоз хамон мехмоихоиаро ба хисоби колхоз гирифта, идораро ба он чо кучонид (Икромй).
Тарзи амалро мефахмонад:
Бо дахшати аз одат берун хаво гулдуррос зад (Айнй). Бо к,ахр аз наздам хсста рафт (Айнй). Бо чунон чолокй ва чобукй кор мекунанд, ки бинанда дар тааччуб мемонад (Рахим Чалил).
Замони руи додани амалро нишон медихад:
Бо расидани чархи ароба ба лаби захкаш бо хавлй чон худро ба он тарафи захкаш хаво додам (Айнй). Бо дидани ин хол либосхои низомиашро аз тан бароварда, дар канори рох гузошт (Айнй).
Сабаби руй додани амалро мефахмонад:
Шокир бо тафсиши офтоби нимрузии тобнстонй гарки арак шуда, аз хоб бедор шуд (Айнй). 1\исми болоии ин Fop бо мурури замон бо таъсири барфу борон афтода, то иимаи тал фуромада будааст (Айнй). ,
§ 527. Пешоянди барои максаду таъиноти вукуи амалро мефахмонад:
Ахмад-махдум ба ип чо барои дамгирй меомад (Айнй). Агар дар вактн чавониаш хунархои зурозмоии худро барои бозй ва дил- хушй кор мефармуда бошад, акнун барои интикомгирй аз душман- хои пурзур кор фармудан хост (Айнй). Барои оташдон хезум шикаста медодам (Айнй). Падарам барои шумо як чомаи рупушии нав... тайёр карда мондааид (Айнй).
§ 528. Пешоянди бе набудани касе, ходисае ва ё нредметеро нишон медихад:
Мегузарад у нанамуда назар, Бе хаячони дилу шавке ба cap
(Турсунзода).
Ин дафъа аввалин буд, ки кас Мирюсуфро дар кучаву рох бе портфель медид (Дехотй).
§ 529. Пешоянди чуз ба маънои истисно меояд:
Аз илм мурод чуз амал нест (Зарб). Чуз машина, азизи ман, худ гуй, Кор осонкунанда дигар чист
(Турсунзода).
§ 530. Пешоянди бидуни дар забони адабии китобй истифода шуда, маъной нстисноро нишон медихад:
Охиста-охиста бидуни шитобу телбакорй идома мекунад, чунки муомилаи нозук металабад (Мухаммадиев). Дар порчаи хамвор бу- ридашудаи газета бидуни сарлавха, унвону имзо чунин сатрхо чоп шуда буд... (Мухаммадиев).
ПЕШОЯНДХОИ АСЛИИ ТАРКИБЙ
§ 531. Ба гурухи пешояндхои аслии таркибй то ба, ба чуз, чуз аз дохил мешаванд. Яке аз чузъхои пешоянди таркибй сохиби маъной асосй буда, дигараш маъной иловагии таъкидй дорад.
Пешоянди то ба муносибатхои масохагй ва замониро ифода мекунад:
Халк бурдааст рохи оханро то ба шахри ман (Турсунзода). Баъд беморро ба он чо кучонида болояшро то ба кифташ бо курпа пушонид (Икромй).
Пешоянди ба чуз истисноро мефахмонад:
Вай ба чуз як чуфт барзагов ва як таноб замин чизи дигаре на- дошт (Дехотй). Шояд пирамард дар сафи мавзуни сафедорон ба чуз он малохате, ки чозиби дидап дигарон аст, боз хусни изофае мебинад (Мухаммадиев).
МУНОСИБАТИ СИНОНИМИИ ПЕШОЯНДХОИ АСЛЙ
§ 532. Пешояндхои гуногуне, ки дар иборахои хам маъно муносибатхои якхелаи грамматикиро ифода мекунанд, пешояндхои синони- мй мебошаид. Дар забони точикй ду навъи пешояндхои синонимй дида мешавад: а) синонимхое, ки ба чои якдигар кариб бе хеч тобишхои иловагй кор фармуда мешавапд ва б) синонимхое, ки дар истеъмолашои вобаста бо маънсц! асосии пешоянд тобиши иловагии маъно мушохида мешавад.
Чунончи, пешояндхои ба ва дар барои ифодаи равона кардани амал ба суи предмете ба тарзи сипонимхои гурухи «а» кор фармуда мешаванд, масалан: Аммо аз амир ба номи козни мазкур муборак- нома (фармон) омадааст, ки вай дар тумани Шофирком рафтаI ба кори рудинавбарорй рохбарй намояд (Айнй). Сабадро ба як чуккии дарахт овехта монда, олухоро чида ба вай андохтап гирифт (Айнй).
Ва ё кор фармудани пешояндхои ба ва бо ба чои якдигар барои нишон додани воситаи ичро ё тарзи амал: — Ба хар хол, мову шумо бояд шукр кунем, ки ба пои худ мегардем. (Дехотй). Саг ба охис- тагй аз чояш хест (Айнй).
Пешояндхои ба ва барои низ барои нишон додани максад чуй синоним истифода мешаванд: Ба об омадам (Икромй). Ахмад-мах- дум ба ин чо барои дамгирй меомад (Айнй).
Муродифи якдигар будани пешоянди ба//дар, ба//бо, ба//барои ходисаи таърихй мебошад.
Дар забони адабии хозираи точик хамчун норма барои ифодаи макони вокеъ гардидани амал пешоянди дар кор фармуда мешавад, барои ифодаи суи амал пешоянди ба. Барон нишон додани тарзи амал ва ё воситаи ичрои амал дар баробари ба пешоянди бо истифода мешавад.
Маънои асосии пешояндхои синонимии гурухи «б» як мебошад, вале дар вакти кор фармуданашон тобишхои гуногуни маънои ва услубй пайдо мекунанд. Масалан, пешояндхои аз ва бо дар ифодаи сабаби вукуи амал, холат ё ягон хиссиёт хамин гуна хусусият доранд:
Ба дидани нони гарм оби дахапи Шокир, ки хеле гурусна буд, чакида омада бошад хам, ба нон даст дароз памекард (Айнй). Сару руи ва дасту пояшон аз зарби чубу камчин сиёх, хуншор буд (Айнй).
Пешояндхои аз ва ба дар ифодаи сабабгори амал ва холат (хиссиёт) низ синоним мебошанд:
Ахмад аз хикояи ин кас беихтиёр хандид (Айнй).
Пешояндхои сермаъио дар баъзе мавридхо чун синоним, аммо дар мавридхои дигар чун антоним мушохида мешаванд. Масалан, пешоянди аз дар маънои масохагиаш, хангоми ифодаи ибтидои амал ва ё харакат аитоними пешояндхои ба ва то мебошад, ки ба иукта ё пункте расидани амал ва ё интихои амалро хам дар масоха ва хам дар замон нишон медиханд:
Аз шахр то Розмоз аз хучраи ман то хавлии шумо нест, ки одам як сари кадам рафта ояд (Айнй). Аз кучо меой, ба кучо меравй?— Аз Ворух ба Самаркандак меравам (Рахим Чалил).
ПЕШОЯНДХОИ НОМИИ ИЗОФЙ
§ 533. Пешояндхои номй аслан калимахои мустакилмаъно мебошанд, ба воситаи маънои лугавии худ муносибатхои синтаксисии байни аъзохои чумларо аниктар ва пурратар менамоянд: мисли калимахои мустакилмаъно суффикси чамъбандй, бандакчонишин ва баъзе унсури грамматикиро кабул мекунанд; бо калимаи тобеъшаванда ба воситаи изофат панваста шуда, як вохиди яклухти лутавию грамматикиро ташкил мекунанд. Пешояндхои номии забони точикй дар системаи калимахои ёридиханда бо хосияти лексикию грамматикии худ мавкеи махсус доранд. Мукаррар намудани меъёр ва шароити ба пешояндхои номй гузаштани калимахои мустакилмаъно, ки аз ходи- еахои бисьёр маъмули забони точикист, аз чумлаи масъалахои душ- вори забони точикй мебошад. Мохияти асосии ташаккули пешояндхои номй бо он мукаррар карда мешавад, ки калимахои номй нишонахои аоосии худро гум карда, маъпои нав — маънои релятивй пайдо намуда, ба гурухи калимахои ёридиханда мегузаранд. Дар забони хозираи точикй шарту сабабхои ташаккули пешояндхои номй бо чан- дип омили грамматикй ва лексикй мукаррар карда мешавад.
Кисме аз калимахои номй аввал ба маънои зарф истифода шуда, сонй тадричан ба гурухи пешояндхо гузаштаанд.
Сермаъной ва маънои аслию мачозии калима низ имконият медихад, ки вай ба маънои умумй ва абстракт истифода шавад. Маънои умумй ва абстракта калима барои пайдо гардидани пешоянди номй низ ёрй мерасонад. Масалан, калимаи руй дар вакти бо пешояндхои аслй истифода шуданаш танхо барои ифодаи муносибати синтаксисии ибора хизмат мекунад: у ба руи гилем нишаст. Дар ин маврид руи... маъпои предметии худро гум карда, маънои асосии пешоянди аслии ба ва маънои умумии ибораро конкрет ва аник ме- гардонад. Хамин тарика, пешоянди таркибии номии аз руи ва шаклхои дигари он, ки муносибатхои хархелаи синтаксисиро ифода мекунанд, алокаи худро аз калимае, ки аз он ба вучуд омадааст, пурра накандааст.
Чараёни истеъмоли калимахои мустакилмаъно ба вазифаи калимахои ёридиханда дар забони точикй боз аз он чихат дар инки- шоф аст, ки адади пешояндхои аслй талаботи рузафзуни забон на пайдоиши муносибатхои нави грамматнкиро конеъ карда иаметаво- над. Пешояндхои номй аз кнсматхои мухим ва таркибии системаи пешоянду пасояндхо ба шумор мераванд. Онхо бо сохти грамматнкни забон ва бо лугати забои сахт алокаманданд. Як катор пешояндхои номй дар натичаи дар онхо тадричан чамъ шудани маънон реля- тивй ба вучуд омадаанд, масалан, руи замин, болои бом, даруни хона.
Пешояндхои номии изофй ба ду гурухи асосй чудо мешаванд: а) пешояндхои номии соддаи изофй; б) пешояндхои номии таркибии изофи. Бипобар он ки дар забони адабии хозираи точик ин ду гурух баробар истеъмол мешавад, хар дуро якчоя муоина кардан мумкин аст. Дар пешояндхои таркиби маънои грамматикии пешоянди аслй бо маънои лугавии пешоянди номй зич вобаста мебошад, пешоянди номй маънои пешоянди аслиро аниктар ва пурратар менамояд. Аз тарафи дигар, пешояндхои аслй маънои чузъи номии пешоянди тар- кибнро равшану муайян мекунанд. Дар забони адабии хозира бештар пешояндхои номии таркибй истеъмол мешаванд.
Ба катори пешояндхои номй бештар иемхо ,ва зарфхои дорой мафхуми масоха ва замон дохил мешаванд, масалан, акиб, боло, баъд, байн, берун, дарун, пеш, тараф, суй, таг, гирд, иазд. кариб, ^ер, миён, пахлу, бар, ру, даст, пушт, cap, лаб, восита, рох, муноси- бат, бора, сабаб, боне, баробар, иваз, бадал, хамрох ва хоказо.
Таркибхои навъи гирду пеш (дар гирду пеши) ру ба ру (ба ру ба руи, дар ру ба руи), гирду канор (дар гирду канори) низ як кисми пешояндхои номии таркибй мебошанд.
Маънои пешояндхои номй кор фармудани онхо ва бо семанти- каи феъл ва калимае, ки хамрохи пешоянд омадаает, инчунин бо маънои лугавии худи пешоянд вобаста аст, чунончи, пешояндхои руи, дар руи, ба руи муносибатхои масохагиро ифода намуда, одатан бо исмхое, ки мафхуми сатхро ифода мекунанд, меоянд: руи об, дар руи замин ва гайра.
Кисми бештарини калимахо» -.'муста кил маъное, ки ба вазифан пешоянд истеъмол мешаванд, дорой маънои масохагй буда, муносибатхои масохагй ва замопиро, ки ба хамдигар алокаманд мебошанд, ифода мекунанд. Дар чараёни инкишофи минбаъда пешояндхои номй маънохои дигари гайримасохагй, яъне сабаб, максад, объект, шз- бохат, хамрохй, воситаи ичро, тарзи амал ва гайраро пайдо мекунанд.
Пешояндхои номй аз руи маъно ба гуруххои гуногун чудо мешаванд. •
/. Пешояндхои номие, ки асосан муносибати масохагиро ифода мекунанд