- •§ 5. Омузиши сохти фонстнкин забон ахамиятн калопи амалй ва назариявн дорад. Алокаи байни одамон чахд ба воснтаи овозчо вокеъ мегардад.
- •§ 9. Овозхои нутк дар таркнбн вохидхои маыюдоп ду вазифаро ичро мекунанд: калимасозй на калимафарккунй (маънофарккунй),
- •§ 18. Транскрипция вобаста ба максад ва тарзи нстифодя ду хел .Мешавад: а) фонетикй вя б) фонологи.
- •§21. Дар сохта шудянн садонокхои забони точикй забои ва лаб- хо иштирок мекунанд. Бниобар ин таснифи тавлидии садонокхо дар асоси хамин ду узв сурат мсгнрад.
- •§ 22. Забон хамчун узви фаъол ба ду тараф харакат мекунад: 8) аз иеш ба кафо ё аз кафо ба пеш (харакатн уфукй) ва б) аз поён ба боло ё аз боло ба поён (харакатн амудй).
- •§ 45. Нншонан фарккунандаи бардошт (харакати а.Чудии забон) садонокхон точикнро ба се гурухи микдоран нобаробар таксим мску-
- •§ 46. Нншонан лабишави дар зимни тазоди лаби-гайрилаби са- донокхоро ба ду гурухи баробар чудо мекунад: а) лабй — у, у, о ва гайрилабй — и, э, а.
- •§ 47. Системен хамсадохои забоин точнкнро бисту чор фонемаи зерни ташкил мснамояд: б, п, м, в, ф, д, т, з, с, н, л, ж, ш, ч, ч, р, й,
- •§ 57. Тавснфи еадонокхои забоин точикй дар бештари маврндхо ба тобншхои асосин опхо, ки дар талаффузн алохндаи садонокчо му-
- •§ 59. Садонокхои катори омехта. Фонемаи у садоноки каторн омехта, бардошти миёна ва лабист. Хангоми тавлнди ин садонок да-
- •§ 83. Табдилн фонетики дар забони хозираи точик ду навъ до- оад: табдили хамнишинй ва табдилн мавкей.
- •§ 91. Мохиитн фонетикин задаро воентахои фонетнкие муайян мекунанд, кн барои фарк кунониданн хичои зядянок аз хичохои бе- зала истифода бурда мешаванд. Ин воснтзхои фонетикй аз инхо ибо- ратанд:
- •§ 97. Вазнфан задан калима. Задан калима хамчун яке аз унсурхои системаи фонетикии забон вазифаи ба худ хос дорад.
- •§ 99. Ин гуна калимаю морфемахо вобаста ба чоишон нисбат ба калимахои заданок ба ду гурух чудо мешаванд:
- •§ 100. Ба гурухи проклигнкахо инчунин морфемахон зерин до- хил мешаванд:
- •§ 102. Интонация, хамчун ходисаи овозн забо::, ду чихати ому- зиш дорад: а) чи.Чати мухобироти (коммуникативн) ва б) чихати ифоданокй.
- •§ 105. Интонация аз воситахои мухимми ифодаи муносибатхон мантикии чумла мебошад. '
- •§ III. Тамдид суръати талаффузи порчахои нутки овозй (овозхо. Хичохо. Калимахо ва кайра) дар вохиди вакг низ яке аз ун- сурхон интонация мебошад. Сует ё босуръат талаффуз кардани пор-
- •§ 127. Гуфтори хабарн якгаркиба ва дутаркиба мешавад, ки хар кадоми онхо шаклхои тасдичн ва инкори доранд.
- •§ 141. Фарки задан таъкид аз задахон дигари фраза ва синтагма дар лахзахои зерни ошкор мегардад:
- •§ 101. Таркиби морфемавии калима Дар калимахои сохтан забони точикй ду павъи морфема мушохида мешавад: 1) морфеман решагй ва 2) морфемаи ёрнднханда.
- •§ 181/Исм дорой категориям морфологии муайяниву номуайянй мебошад, кн воситаи асосин ифодаи он артикли -е ба шумор меравад.
- •§ 184. Артикли -е2 хусусияти муайянкунй (ншоратй) дорад ва му- родифи он чонишинхои ишорагй ба шумор мераванд. Артикли -ег бо иемхое меояд, ки онхоро чумлахои пайрави муанянкунанда эзох ме- диханд:
- •§ 1!?7. Суффикси -гар дар исмсозй сермахсул буда, иемхои шахе месозад, ки маънохои гуногун доранд:
- •§ 198. Суффикси -гор дар забони хозираи точик каммахсул буда, 6а воситаи он аз исму асосхои феъл иемхон шахе сохта мешавад:
- •§ 219. Суффикси -истон (нас аз садонок -стон, дар назм инчунин -ситон).
- •§ 238. Барои ифодаи навозиш гохо суффиксхои -ча ва -ак, ё ки -ича ва -як дар як чо меоянд. Ин холат ба нутки гуфтугу хос мебошад ва гохо дар шакли ихтисор (ба чои -чаяк, -чек ё ки -чак) вокеъ мешавад:
- •§ 239. Маъной навозиш ба воситан калимаи чон низ ифода меёбад.
- •§ 241. Заминай асосии калимахои мураккаб вохидхои синтаксисй, пеш аз хама ибора мебошад. Аз хамин чихат калимасозии иемхои мураккаб масъалаи муносибати иемхои мураккаб ва иборахоро ба миён мегузорадл
- •§ 242. Иемхои мураккаби пайваст аз асосхои баробархукук бо роху воситахои гуногун ташкил меёбанд.
- •§ 243. Иемхои мураккабе, ки аз такрори бевоситаи калимахо сохта шудааид:
- •§ 224. Исмхое, ки аз такрори чузъхо. Иборатанд, инчунин бо интер- фикси -о- ташаккул меёбанд. Тарзи сохта шудани ин гуна иемхо чунин аст:
- •§ 245. Исмхои мураккаби пайваст, ки аз асосхои гуногун сохта шудаанд, вобаста ба тарзи васли чузъхо ва воситахои алокан онхо ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 246. Исмхое, ки ба воситаи интерфикси -у- таркиб меёбанд. Ин
- •§ 259. Ба исм гузаштани сифати феълй. Сифати феъЛй пн.З ба исм хеле зиёд гузашгааст.
- •§ 270. Аз чихати маъно ва аломатхон морфологй сифат ба ду гурухи калон чудо мешавад: аслй ва нисбй.
- •§ 306. Сифатхои мураккаби пайваст бо роххои зерин сохта мешаванд:
- •§ 310. Сифатхое, ки чузъхояшон аз хам чудо навишта мешаванд, таркиби ном доранд. Сифатхои таркиби бо чанд рох сохта мешаванд.
- •§ 313. Шумораи микдори микдори предметхоро мефахмонад вай инчунин ададхои абстрактро номбар мекунад. Шуморахои микдори аслй, тахминй ва касрй мешаванд.
- •§ 318. Шумораи тартиби тартиби предметхоро ифода мекунад. Шуморахои тартиби аз шуморахои аслй ба воситаи суффикси -ум (-юм) сохта мешаванд: панчум, шашум, хафтум ва монанди инхо: —
- •§ 330. Чонишини худ дар забони адабии хозираи точик хеле серистеъмол буда, дар чунин мавридхо истифода мешавад: j
- •§ 335. Чонишинхои ишоратии гайриасли микдоран зиёданд. Онхо аз чихати вазифа ба чонишинхои аслй умумият доранд.
- •§ 344. Дар забони точнкн шаклхои феълй микдоран бисьёр ва гуногун буда, системаи муайяни устувор доранд.
- •§ 345. Аз руи шахсу шумора тагьир ёфтани асоехо ва шаклхои за- монии феълхо тасриф номида мешавад. Тасрифи феълхо бо ёрии бан- дакхои феълй ва хабари ё флексияи феълй вокеъ мегардад.
- •§ 346. Дар тарзи тасрифи феълхо ва ифодаи шахсу шумора бо бан- дакхои феълй хусусиятхои зерин хамчун коидаи забони точикй ба эътн- бор шрифта мешаванд:
- •§ 347. Бандакхои хабарй (гайр аз шахси сеюми танхо) бо бандакхои шахсии феъл баробаранд. Бандаки хабарии шахси сеюми танхо аст мебошад. Бандакхои хабарй инхоянд:
- •§ 351. Префикеи на-/ма-/ ба феъл хамрох шуда, шакли инкор (манфй) месозад ва нашудани кору холеро мефахмонад: нарав, наги- рад, надид, намечунбад, кор намефармояд.
- •§ 352. Преф,икси ме- ба асосхои феълй хамрох шуда, шаклхои за- монии феъл месозад.
- •§ 358. Феълхо аз чихати воситаи ичрои амал ва муносибати бо он доштаи фоилу мафъул бевосита ва бавосита мешаванд.
- •§ 364. Тарзи мафъулии бавосита аз тарзи фоилии бевосита бо феълй ёридихандаи шудан сохта мешавад ва амали бо ягон восита ичрошударо мефахмонад.
- •§ 366. Феълхое, ки дар лахза ва худуди муайяни вакт вокеъ шудан ва ба анчом расидани амалу холати яккаратиро мефахмонанд*
- •§ 370. Феълй истодан. Ин феъл дар таркибхои феълй ба шаклхои замони гузаштаи наздик (истод), гузаштаи дур (истода буд), гузаштаи хикоягй (меистод) ва хозира-оянда (меистад) омада, потамо-
- •§ 384. Сигаи амрй изхори хохишу супориш, фармону таъкид ва водор кардан ба амалеро, ки нисбат ба шахеи дуюм гуфта шудааст, мефахмонад.
- •§ 386. Сигаи эхтимолии феъл дар бораи вокеъ шудан ё нашудани амалу холат аз руи тахмин, эхтимол, гумон ва шубха сухан кардани гуяндаро мефахмонад.
- •§ 388. Феълй замони гузаштаи наздик (гузаштаи оддй) аз асосй замони гузашта ва бандакхои феълй сохта мешавад. Шахси сеюми танхои ин феъл бо асосй замони гузашта баробар аст.
- •§ 389. Замони гузаштаи наклй аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи бандакхои хабарй сохта шуда, ба таври зср тасриф меёбад:
- •§ 391. Маънихои наклии замони гузашта бо чор шакли феъл ифода меёбанд.
- •§ 392. Феълй замони гузаштаи хикоягй аз асоси замони гузашта бо иловаи префикси ме- ва бандакхои феълй сохта мешавад. Гасрифн ин шакли феъл ба тарзи зерин аст:
- •§ 394. Тобишхои асосии маъной ва замонии ин шакли феъл дар матн равшан мушохида мешавад.
- •§ 395. Феълй замоии гузаштаи дур аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи шакли замони гузаштаи феълй ёридихандаи будан сохта шуда, ба таври зер тасрнф меёбад:
- •§ 396. Шакли гузаштаи дур низ дар мавридхои гуногун бо тобишхои гуногуии замопию маънои истеъмол мешавад, ки опхоро вобаста ба мазмуни матн муайян кардан мумкин аст:
- •§ 397. Замони гузаштаи дури наклй аз феълй хол (сифати феълии замони гузашта бо суффикси (-а) ва шакли феълй будан сохта мешавад. Тасрифаш:
- •§ 400. Феълй гузаштаи эх,тимолй амали воксъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи нагуши феълй ёридихандаи истодан таркиб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерин истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикеи ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасриф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикни худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 400. Феълй гузаштаи эхтимолй амали вокеъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи наклии феълй ёридихандаи истодан таркнб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерип истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикси ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасрнф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикин худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 407. Феълй фармоиш замони ояндаро ифода мекунад ва факат шахеи дуюми танхову чамъ дорад, ки шахеи танхои он асосй замони хозира хисоб меёбад наз—пазед (пазетон), хур—хуред/хуре- тон ва г.
- •§ 408. Шакли аористи феъл аз асосн замоин хозира бо иловаи бандакхои шахсии феъл сохта шуда, ба таври зер тасриф меёбад:
- •§ 417. Префикси фар- хамчун вариант айнап тобиши маъноии префикси фур-ро дорад: фаромадан//фуромадан, фаровардан//фуро- вардан:
- •§ 418. Дар забони адабии хозираи точик хангоми бо префиксхои шаклсози феълии ме- ва на- омадани феълхо мавкеи баъзе аз префиксхои калимасози феъл устувор, баъзеаш ноустувор аст.
- •§ 423. Феълхое, ки таркибашон аз хиссахои номии нутк ва феълхои ёридиханда иборат аст, феълхои таркибии номй шуморида мешаванд.
- •§ 424. Таркиби феълхои таркибии номй аз ду чузъ иборат аст: чузъи номй ва чузъи феълй.
- •§ 425. Чузъи номй хиссаи асосй ва сохибмаънои феълй таркибии номй буда, маънон феълро мукаррар ва муайян мекунад. Дар феъл- созй хиссаи сермахсул исм ва сифат мебошанд.
- •§ 428. Феълхое, ки чузъхои таркибиашон аз шаклхои гуногуни феълй иборат буда, хамчун як вохиди лугавй ё грамматикй ба хисоб гирифта мешаванд, феълхои таркибии феълй номида мешаванд.
- •§ 430. Масдар аз асоси замони гузаштаи феъл бо суффикси -ан сохта мешавад: хондан, дидан, гирифтан ва гайра.
- •§ 433. Масдар хамчун феъл ба хусусияти вобастакунии калимахо молик аст. Вай монандй феълхо калимахоро одатан бо пешоянду пасояндхо ба худ вобаста мекунад ва иборахои масдарй месозад:
- •§ 434. Масдар дорой ду намуди феъл аст: намуди мутлак ва давомнок.
- •§ 435. Масдар, чунон ки ишора шуд, бо хусусиятхои номии худ ба исм наздик аст, бинобар ин хамчун исми феълй дорой хусусиятхои зерин аст:л
- •§ 436. Масдар шакли кутох дорад, ки бо асоси замони гузаштаи феъл шаклан як аст. Масдархои кутох дар яке аз шаклхои феъл ва баъзе таркибхои феълии дигар пас аз калимахои модалй меоянд:
- •§ 438. Шакли таърихии сифати феълии замони хозира (бо суф- фикси-он) ду хусусият пайдо кардааст.
- •§ 444. Сифагхои феълии забони точикй ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 445. Сифатхои феълй монанди феъл дорой хусусиятн вобаста- кунй буда, калимахои дигарро ба худ тобеъ мекунанд:
- •§ 446. Сифати феълй намуди мутлак ва давомнокро хам ифода менамояд. Сифатхои феълии намуди мутлак, аичом ва натичанокии амалро нишон медиханд:
- •§ 450. Дар забони адабии хозираи точик сифатхои феълй аз ду асоси феъл ва масдар сохта мешаванд. Сифати феълй панч шакл дорад.
- •§ 451. Шакли сифати феълии замони хозира аз асоси замони хозираи феълхои гузаранда ва монда бо хамрох кардани суффикси -анда сохта мешавад:
- •§ 453. Сифатхои феълии замони хозира гузаранда (донанда, фахмапда, кашонанда, каркунанда, зинатдиханда) ва монда (чаханда, расанда, коркунанда( боранда, харакаткунанда) мешаванд.
- •§ 454. Сифатхои феълии замони хозира ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 455. Сифатхои феълии замони хозира хосияти бобастакунш феълй доранд.,Онхо монандй феълхо калимахои дигарро ба худ вобаста намуда, иборахои сифати феълии замони хозира месозанд:
- •§ 460. Сифатхои феълии замони гузашта гузаранда (партофта, навишта, дидагй, Еобаста кардагй, пешвоз гирифтагй) ва монда (хандида, омада, баромадагй, хобида, боридагй, нишастагй, руй додагй) мешаванд.
- •§ 461. Сифатхои феълии замони гузашта ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 465. Сифатхои феълии замони хозира-оянда факат дорой намуди давомнок буда, амалй бо хабарй чумла дар як замон вокеъша- вандаро мефахмонанд:
- •§ 467. Сифатхои феълии замони хозира-оянда хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 467. Вазифаи синтаксисии сифатхои феълии замони хозира-оянда, муайянкунанда мебошад:
- •§ 470. Сифатхои феълии замони хозираи муайян хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 476. Феълй холи замони хозира тарзи фоил дорад. Феълй холи тарзи фоил амали гузарандаест, ки бевосита ба объект равона мешавад. Объекти бевосита бо пасоянди -ро ва бе он меояд:
- •§ 478. Феълй хол хусусияти вобастакунии феълй дорад. Он калимахои дигарро хамчун феъл вобаста намуда, иборахои феълй хол месозад.
- •§ 479. Зарф хиссаи муста кили нутк, буда, аломати амал, предмет на аломати аломатро мефахмонад.
- •§ 507. Ба воситаи префиксхои бе-, но-, ба-, бо-, бар-, дар-, то- аз днгар хиссахои нутк зарф сохта мешавад. Аз инхо префиксхои бе- ва но- сермахсул мебошанд-
- •§ 513. Як гурухи зарфхои мураккаб ба воситаи инфикси -о-, -у-, -ма-, -ба- сохта мешаванд. Аз инхо инфикси -о- нисбат ба -у-, -ма-, -ба- серистеъмол аст.
- •§ 520. Пешояндхои забони адабии хозираи точик аз руи сохти морфологиашон ба гуруххои зерин таксим мешаванд:
- •§ 521. Ба гурухи пешояидхои аслии содда пешояидхои кадимта- рин дохил мешаванд, ки аз чихати пайдоиш дар забони хозира бо ягон хиссаи дигари нутк алока надоранд.
- •§ 524. Пешоянди дар ба маънои гуногуии масоха кор фармуда мешавад.
- •§ 525. Пешоянди бар бештар дар забони адабии китобй истифода шуда, маъно ва вазифахои гуногун дорад.
- •§ 526. Пешоянди бо гайр аз маънохои хамрохй ва воситаи ичро вобаста бо семантикаи исм ва феъл тобишхои иловагии маъно зохир мекунад.
- •§ 534. Пеши бо пешояндхои аслии ба, дар, аз низ кор фармуда мешавад ва ба суи касе ва ё предмете равона будани амалро мефахмонад:
- •§ 535. Сииопими пешоянди наздики пешоянди кариби//карибии (дар карибии, аз карибии) мебошад:
- •§ 537. Синонимхои пешоянди пушти — пешояндхои акиб, паси, кафои, паи, дунболи хам мустакилона ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, аз кор фармуда мешаванд:
- •§ 538. Пешоянди болои хам дар шакли содда ва хам дар шакли таркибй бо пешояндхои аслии ба, дар, бар, аз кор фармуда мешавад.
- •§ 539. Пешоянди руи хам алохида ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, бар, аз кор фармуда мешавад. Вай сатхи прсдметеро нишон медихад, ки «амал дар он вокеъ гардидааст ва ё нигаронида шудааст.
- •§ 540. Пешоянди зери алохнда ва бо пешояидхои аслии ба, дар, аз ба кор бурда мешавад. Вай предмете ва ё чоеро нишон медихад, ки амал дар таги он вокеъ мегардад:
- •II. Пешояндхои номие, ки муносибатхои замониро ифода мекунанд
- •§ 547. Ба ин гурух чунин калимахо дохил мешаванд: пеш, пас, кабл, мукаддам, баъд, кати, замон, хамон, эътиборан, боз.
- •§ 549. Пайвандак хиссаи ёридих,аидаи нутк буда, аъзохои чидаи чумла ва чумлахои соддаи таркиби чумлахои мураккабро ба хам алокаманд менамояд.
- •§ 550. Пайвандакхои забони адабии точик мувофики сохт ва таркиби морфологии худ содда, мураккаб за таркибй мешаванд.
- •§ 551. Пайвандакхоро мувофики вазифаи синтаксисиашон ба ду гурухи калон чудо менамоянд: пайвасткуиаида ва тобеъкунаьда.
- •§ 558. Хиссачахо аз бобати сохт содда ва таркибй мешаванд.
- •§ 581. Чумлахои хитобии эмоционалие, кн далел ва даъвою таъкид, такдир ва бахои эхсосиро ифода мекунанд, гурухи алохидаро ташкил менамоянд. Ин гурухи нидохо хиссиёту хаячонро мефахмонанд:
- •§ 582. Як гурух нидохои эмоционалй ба таркибхои устувор ва вохидхои фразеологй нисбат доранд- Онхо аз бобати маъно ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 584. Нидохои амрй аз руи маъно ва вазифа ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
- •§ 588. Гохо бо нидо хиссача хамрох меояд, ки оханги нидо пуркув- ват ва пуртаъсир мегардад:
- •3 Суму 10 тин.
§ 423. Феълхое, ки таркибашон аз хиссахои номии нутк ва феълхои ёридиханда иборат аст, феълхои таркибии номй шуморида мешаванд.
Хар як феълй таркибии номй як вохиди лугавй, як хиссаи нутк ни чузъхои ибора алокаи синтаксисии ду хиссаи нутк (зарф ва феъл) ва таркибии номй на алокаи синтаксисй, балки тапосуби манной ва мувофикати морфологй мавчуд аст. Ба ин маънй байни ибораи тоза чидам ва таркиби тоза кардам фарки куллй дида мешавад: дар байни чузъхои ибора алокаи синтаксисии ду хиссаи нутк, (зарф ва феъл) ё ду аъзои чумла (хол ва хабар) мавчуд асту байни чузъхои таркибии сонй мувофикати шаклию маъноии ифодакунандаи маънии як вохиди лугавй днда мешавад. Муносибати чузъхои таркибии ёрй тала- бидам ва ёрй додам низ монанди ду таркиби аввала мебошад.
Хамин тарика, аз сабаби мавчудиятн алокаи синтаксисии байни чузъхо иборахои тоза чидам, ёрй талабидам, даст расондам ва амсолп инхо таркибхои синтаксиси, аммо ба сабаби мавчудияти танхо муво- фикати шаклию маъпой таркибхои тоза кардам, ёрй додам, мадад расондам ва монанди инхо таркибхои морфологи мебошанд. Х,ар яке аз ин таркибхои морфологи хамчун вохиди лутавй, як хиссаи нутк, яъне хамчун феълй таркибии номй ба хисоб гирифта мешавад.
Таркиби морфологии феълуои таркибии номй
§ 424. Таркиби феълхои таркибии номй аз ду чузъ иборат аст: чузъи номй ва чузъи феълй.
Чузъи номй
§ 425. Чузъи номй хиссаи асосй ва сохибмаънои феълй таркибии номй буда, маънон феълро мукаррар ва муайян мекунад. Дар феъл- созй хиссаи сермахсул исм ва сифат мебошанд.
Исм — чузъи номии феълй таркибии номй мешавад ва хеле сермахсул аст: кор кардан, хизмат кардан, чустучу кардан, бовар кардан, муаллимй кардан, ишорат намудан, сарф шудан, хаво додан, анчом ёфтан, вокеъ гаштан, чашм андохтан, кадам гузоштап, чавоб гардондан, чарх задан, касос гирифтан ва м. инхо:
Мо барои ба\т, барои саодати худамон ва наели ояндаамон кор мекуием (Хаким Карим). Раву бахти худро чустучу кун (Рачим Чалил). Дар баъзе чойхо хануз хам дуд фаввора мезад (Икромй).
Сифат — чузъи номии феълй таркиби мешавад: озод кардан, босавод кардан, сафед кардан, тоза кардан, сер шудан, сихат шудан, хунук шудан, сокит гардидан, намоён гаштан ва амсоли инхо:
Ин пешбинихои оной рост баромад (Хаким Карим). Зани Шохму- родбек ба духтараш гаълим дода, дар андак муддат уро босавод кард. Дар симон окилонаи у аломати хузн намоён гашт (Икромй). Радио- приёмникхо хомуш шуданд. Садои тир баланд шуд (Мухаммадиев).
Таъбирхое, ки аз такрори бевоситаи исм иборатанд (даст-даст кардан, пора-пора кардан, порча-порча шудан), таркибхои исм бо пешоянд (дар бар кардан, дар газаб шудан, ба нофахмй задан, аз назар гузарондан, ба чо овардан, аз худ намудан, ба хисоб гирифтан ва г.) чузъи асосии феълй таркибии номй мешаванд:
Маъмурияти корхона хурмати коргарони содики худро ба чо овард (Хаким Карим). Сайд Пахлавой яке аз хамин хел дехконхои хупарманд ва пурдон ба шумор мерафт (Икромй). Онхо аз хар гектар ба хисоби миёна кариб 37,5 центнер пахта ба даст оварданд («Точикистони советй»). Дар ин мачмуа шеърхои шоири чавон ба табъ расидааид («Маориф ва маданият»). На танхо худи ту, балки хамаи касоне, ки аз давлати чаноби олй дар ин чо бо осудагй умр ба cap ме- баранд, дузданд (Айнй).
Таркибхои номй ба шакли такрори исм бо пешоянд (ру ба ру шудан, чо ба чо кардан, дар ба дар шудан), иборахои синонимй ва антонимй (оху фигон кардан, фикру хаёл кардан, дугу пупнеа кардан, зеру забар кардан, сурху сафед шудан...) ва таркибхои изофии устувор (касби камол кардан, зери по кардан, дуои бад кардан, таги бинй кардан) чузъи номии феълй таркиби шуда меоянд.
Он дуй дигар як чавону як духтар буданд, ки хамин холо савор шуда, чизу чорахояшонро чо ба чо мекарданд. Дар кучаи кишлок ба вай раиси чамоа ру ба ру шуд (Икромй). Деворхояш бо накшахон кандакорй ва гулхои гуногун зебу зииат дода шуда буд (Айнй). Ар- боб тамоми овозй чирросии худро cap дода, дугу пуппсахо кард (Рахим Чалил). Дар кучаву тангкучахои деха бачахо давутоз ва шавку- ну сурон мекарданд (Мухаммадиев). Акаю ука сурху сафед шуданд (Хаким Карим).
Х,иссахои дигари нутк,, масалан, шумора, зарф ва баъзе шаклхои феълй холу сифати феълй, ки як андоза тобиши исмй ё сифатй пайдо кардаанд, низ чузъи номии феълй таркибй мешаванд, вале кам- махсуланд: як кардан, як шудан; бас кардан, бадар рафтан, пеш гирифтан, пайдо шудан; омухта кардан, омухта шудан, равон шудан, пурсон шудан ва гайра:
Ба пеши чашми аппарат як заминкане пайдо мешавад (Хаким Карим). Баъдтар рафта-рафта сархадро бастан лозим омад, чунки мо дар зиндагонй рохи нав пеш гнрифтем. Дигар чизе нагуфта бадар рафт (Мухаммадиев). Амалдор Махрам хам Едгорро пеш андохта, аз дунболи ин бандй ба арк нигох карда равон шуд (Айнй).
Калимахои таклидй хам чузъи номии феълй таркиби шуда метавонанд. Дар ин маврид ин гуна калимахо маънии исмй пайдо мекунанд: fvbboc задан, шуввос задан, Fyp-Fyp кардан, так-гак кардан ва Faflpa:
Пайдо шудани одами ношиносро ба хотир оварда, аъзои бада- наш вичиррос зада рафт (Ниёзй). Дар зери чарххо гохе муми нарми часпак, гохе сангрезахои хушк фишор хурда, шуввос мезаданд. Ах- мадбек ба кадаммонии шахеи ояида зехн монда, дилаш чигги карда рафт (Мухаммадиев).
Чузъи феълй
§ 426. Чузъи дуюми феълхои таркибии номй аз феъл иборат аст. Fafip аз феълхои ёридихандаи кардан, шудан, намудан, гардидан, ки маънои лугавиашои кайхо гум ё суст шудааст, дар феълсозй ва тар- кибсозии феълй боз як гурух феълхои соддаи аслан мустакил хамчун феълй ёридиханда меоянд. Дар ин маврид маънии лугавии онхо суст шуда, вазифаи нави грамматикй пайдо мекунанд, хнссахои но- миро хамчун феъл сурат медиханд.
Хамин тарик, чузъи феълии феълхои таркибии номй чузъи тас- рифшаванда буда, категорияхои шахсу шумора, замон, тарз ва намуд ба туфайли он, яъне ба воситаи феълхои ёридиханда ифода меёбанд.
Феълхои ёридихандаи кардан (намудан) ва шудан (гардидан, гаштан) хеле серистеъмоланд. Бо ёрии феълй кардан аз хнссахои номй бештар тарзи фоилии феъл, аммо бо ёрии шудан тарзи мафъулй, феълй монда сохта мешавад, чунончи: озод кардан — озод шудан, тайёр кардан — тайёр шудан, бедор кардан — бедор шудан; тамошо кардан, хоб кардан; хам шудан, зард шудан, хозир шудан ва гайра.
Адади феълхои ёридиханда дар феълсозй ва таркибсозии феъэтй аз хисоби феълхои аслан мустакили гирифтан, додан, доштан, ёф- тан, задан, хурдан, сохтан ва г. меафзояд. Феълхои мазкур чун ёридиханда омада, феълй таркибии номй месозанд^ ёд шрифтам, дам гирифтан, авч гирифтан; ёд додан, хаво додан, ривоч додан; дуст доштан, нигох доштан, масхара доштан; зафар ёфтан, сихат ёфтан, табдил ёфтан, анчом ёфтан, ran задан, чарх задан, хунук задан; хунук хурдан, тоб хурдан, гам хурдан, фиреб хурдан ва хоказо.
Гурухи дигари феълхо аз кабили рафтан, андохтан, духтан, бастан, кашидан, бурдан ва f. бо микдори ками иемхо феълй таркибии номй месозапд. Ни гуна феълхо дар таркиби феълхои номй чун ёридиханда омада, вазифаи грамматикиро адо мекунанд ва азбаски маънои аслии лутавии онхо як андоза нигох дошта шудааст, ба феълй таркибии номй тобиши лугавии иловагй мебахшапд, чунончи: рафтан — рох рафтан, андохтан — назар андохтан, тир андохтан, духтан —чашм духтан, бастан — умед бастан, накш бастан, кашидан — раем кашидан, азоб кашидан, бурдан — пай бурдан ва гайра.
Чунин иборахои феълии устувор низ ба гурухи феълхои таркибии номй дохил мешаванд: кахрам омад, хобам омад, хобам бурд, димо- гам сухт, ба дилам зад ва монанди ин.
Дар таркиби феълй таркибии номй омадани унсурхои грамматикй
§ 427. Азбаски чузъи асосии феълй таркибии номй аз хиссаи помни нутк иборат аст, дар чумла холатхое руи медихад, ки дар натичаи он зохиран шакли мукаррарии феълй таркибй вайрон мешавад: чузъи номй аломате кабул мекунад; калима ё иборае дар байни феълй таркибй омада, чузъи номй ва феълиро аз хамдигар дур мекунад, лекин аз чунин холатхо муносибати байни чузъхои феълй таркибии номй тагьир намеёбад. Яке аз хусусиятхои феълй таркибии номй махз хамин аст. i
_ 1. Чузъи номии феълй таркибии номй аломатхои чудогонаи грамматикй кабул мекунад. Масалан, чузъи номй исм бошад, суффикси Чамъбандии -хо ва артикли -е, сифат бошад, суффикси киёсии -тар кабул мекунад. Нему сифат бо бандакчонншин.хои шахси низ омада метавонанд:
Арбоб тамоми овозй чирросии худро cap дода, дугу пуписахо кард (Рахим Чалил). Мунавваршох ба Сайд Амон «мархамат кунед» гуфтагй барин ишорате кард (Мухаммадиев). Ин хандаи болохонадор Солехро боз оташинтар кард (Хаким Карим). Бошандагони дарае, ки шумо дар фасли аввал тамошояш кардед, хамагй ба кору кочоли худ сокул буданд (Айнй).
Дар байни чузъхои феълй таркибии номй пайвандакхои хам, ки ва калимаи (феълй) модалии бояд омада мставонанд:
На танхо кор надоранд, хатто онхоро хурмат хам мекунанд (Айнй). Холо то ба кишлок рафтанамон ду-се бор омада хоб хам мекунам (Ниёзй). Фаромуш набояд кард, ки директор дар мактаб муаллим хам мебошад («Маориф ва маданият»). Духтарам мактабашро тамом ки кард, баъд ба ин масъала бармегардем.
Дар байнн чузъхои феълй таркибии номй калимаю иборахо хамчун муайянкунанда меоянд:
Хардуямои хам хадафи чашмон гардидем. Ва Одилов хам аз чо- яш хеста мунтазири амр шуда истод (Хаким Карим). Аз ман шубхаи бечо накунед, — гуфт... марди ношинос (Икромй). Як силсила тарчу- махои нав низ пешкаши хонандагони точик шуданд(«Маориф ва маданият») .
Дар байни чузъхои феълй таркибии номй калима ва иборахо ба вазифаи пуркунанда меоянд ва чузъхои феъл, чунон ки дар мисолхои боло дида шуд, аз хамдигар дур мешаванд. Масалан, чумлаи якум бо чумлахои дигари зерин мукоиса карда шавад:
Мунавваршох ба навохтан шуруъ кард (Мухаммадиев). Насими субхидам шуруъ ба вазидан намуд (Хаким Карим). Наим худи хамои руз ба кишлокаш баргашту дигар ёди Бухоро пакард (Икромй). Зан... чанд кадам дуртар аз Сайд Амон, дар лаби чуйчаи беоб нишаст ва гуш ба садои тор дод (Мухаммадиев).
Дар байни чузъхои феълй таркибии номй калимаву иборахо ба вазифаи холшархкунанда низ омада метавонанд: Вакте ки мо аз он чо дур мешудем, офтоб ру ба Fypy6 нихода буд (Хаким Карим).
Аз хамдигар дур шудан ва чои худро тагьир додани чузъхои феълй таркибии номй дар назм вобаста ба копунияти каломи мавзун вокеъ мешавад:
Кабул он хадьяро чун ёдгори нурбахо кардам (Турсунзода).
Чу мебинам туро, эй руди Помир, Замони хурдсолй мекунам ёд.
(М и р ш а к а р),
7. Хангоми чида шуда омадани феълх,ои таркибии номй феълй ёридиханда, агар айнй як феъл бошад, одатан бо хар фе>л такрор нашуда, танхо бо феълй таркибии охирин меояд: , '
Дар ин колхоз одамони нуздах миллат якчоя тифок зиндагй вл кор мекунанд (Икромй). Баъдтар рафта-рафта вазнин ва халим шуда монд (Мухаммадиев).
ФЕЪЛХОИ ТАРКИБИИ ФЕЪЛЙ