§21. Дар сохта шудянн садонокхои забони точикй забои ва лаб- хо иштирок мекунанд. Бниобар ин таснифи тавлидии садонокхо дар асоси хамин ду узв сурат мсгнрад.

§ 22. Забон хамчун узви фаъол ба ду тараф харакат мекунад: 8) аз иеш ба кафо ё аз кафо ба пеш (харакатн уфукй) ва б) аз по­ён ба боло ё аз боло ба поён (харакатн амудй).

§ 23. Барон таснифи садонокхо аз чиха™ харакатн уф у кии забон се нук.та: пеш. марказй (омехта) ва кафо ба назар гирнфта ме­шавад. Вобаста ба хамин садонокхои забони точикй ба се гурух чудо мешаванд: садонокхои катори иеш- и, з, садонокхои каторн кафо у, о ва садонокхои тс.атори омехта у, а.

Хаигоми тавлндн садонокхои катори пеш (и. э) забои ба иеш харакат мекунад ва дар натичаи ин дар кигмн бехи забои холигие ба вучуд меояд. Нуги забон ба нушти дандонхон пеш такья мекунад.

Дар тавлидн садонокхои кафо (у, о) забои ба кафо кашида ме- шивад ва дар кисми пеши забон холигие пайдо мешавад. Нуги за­бон ба пуштн дандонхон поён такья нямекунад, балки ба кафо мяйл менамояд.

Дяр мавриди сохта шудани садонокхои марказй (у, а) забон ба кафо кашида мешавад, аммо па ба дарачаи тавлндн садонокхои ка­тори .кафо. Рун забои ба боло, ба тарафи ком барлошта мешавад.

§ 24. Дар харакатн амудии забои се дарачаи бардошт мухим аст: а) бардошти поён, б) бардоштн миёна ва в) бардов1тн боло. Ллокамандона бо хамин садонокхои забонн точикй ба се гурух так- сим мешаванд: а) бардошти поён- а; б) бардошти миёна — э, у, о; в) бардоштн боло — и, у.

Дар тавлиди садоноки бардошти поён (а) бниобар ба поён фу- ромаданн чоги поён забон каме ба боло мяйл мекунад, дахои инсбат ба талаффузи хаман садонокхои днгари точикй кушодатару фарох- тар мегардад.

Дар талаффузи садонокхои бардоштн миёна (з, у, о) чоки поён камтар ба поён мефурояд, дарачаи кушодагии дахои низ камтар аст. Па туфайлн чунин холатм дахон забон дар тавлндн фонемахои э, у. о бештар ба боло бардошга мешалад. Ин бардошт дар тавлиди садоно­ки э барчястатар аст.

Дяр тавлиди садонокхои бардошти боло (и, у) забон бо шиддат ба боло бардошга мешавад. аммо чоки поён имкониятн ба боло хара­кат кардан надорад. Аз хамин чнхат дарачаи кушодагни дахои дар ташкнли овозхон и на у, инсбат ба ду гурухи авнали садонокхо кам­тар аст.

§ 25. Лабхо низ дар тавлиди садонокхои точикй ф.тьолопа ишти­рок мекунанд, вале шнркати онхо дар ташкнли хаман садонокхо як хсл нест. Онхо дар тавлиди бяъзе садонокхо доиравор гнрд шуда, ба дарачаи кам ё зиёд ба пеш харакат кунанд, дар талаффузи садонок­хои дигар бетараф мемонанд. Вобаста ба нштироки лабхо садонокхо ба ду гурух ч,удо мсшаванд: лабй у, у, о ва гайрилабй— и, э, а. Лабхо дар сохта шуданн баъзс еадоиокхо (масалан, у) бештар гирд шуда, доираи тангтарро ба вучуд орапд, хан гоми сохтапи садонокхои дигар (чунончн, о) камтар гнрд шуда, андак ба пеш харакат меку­нанд. Аммо ин фарки кори лабхо барои иокализми точикй мухим иест.

ХАМСДДОХО

§ 26. Хамсадохои забони адабии хозираи точик аз рун хусусият- хон зерни аз хамднгар фарн; мекунанд: а) корн узви фаъол, б) тарзи тавлид, иштироки резонаторхо, г) кори садопардахо с иштирокн шав- шув иа лахн.

§ 27. Аз рун кори узви фаъол. Дар сохта шудани хамсадохои то­чикй лабхо, забон, забонча ва халк сахми бештар доранд ва узви фаъол хисоб мешаванд. Вобаста ба хамин хамсадохо ба чор гурух чудо мсшаванд: а) лабй, б) забони, в) забончагй ва г) халки.

§ 28. Ба гурухи хамсадохои лабй фоиемахои б, п, м, r на ф до­хнл мсшаванд. Дар тавлиди ин хамсадо узвн фаъол лабй поён мебо­шад. Дар тавлиди як гурухи онхо (б, п, м) лабй поён ба лабй боло, дар ташкили гурухи дигар (хамсадохои в, ф) лабй поён бо дандон- хои боло хамкорй мекунад. Алокамандона бо хамин ин хам садохои боло боз ба ду гурух: лабулабн (б, п, м) ва лабудандонй (в, ф) чудо мешаванд.

§ 29 Хамсадохои забонй чахордах фонемаро дар бар мсгиранд: д, т, н, з, с, л, ж, hi, ч, ч, р, й, г ва к. Дар тавлиди ин фонемахо узви асосй забон аст, вале овозхои алохидаро киемхои гуногун: киемхои пеш, мобайн ва бехи он ба вучуд меоранд. Вобаста ба кори киемхои гуногуни забои хамсадохои мазкур ба чуннн гуруххо чудо мешаванд:

а) пешизябонй: д. т, з, с, ж. hi, ч, ч, р, л, н, б) байнизабонй: й; в) бе- хизабони: г, к.

Дар тавлиди хамсадохои гурухи айва л нешн забои бо дандон- хон боло па мил к хои онхо хамкорй дошта бошад, дар ташкили хам- садои й байни забон бо кисми пеши ком на дар маврндн ташкили хамсадохои гурухи сеюм кисми кафои забон бо кисми охирини ком хамкорй мекунад.

§ 30. Ба гурухи хамсадохои забончагй се фонема дохил меша­вад: г, х, к. Сабаби забончагй помяла шуданн хамсадохои мазкур ин аст, кн дар тавлиди онхо забонча сер харакат аст. Кисми бехи за­бои Уинобар озод набудаиаш барои харакат имконияти камтар до- ря;:. Гнфей иа вазнини, хачму шакли он имкон намедиханд, кн вай серхяракат бошад. Аммо забонча дар ни маврид вобаста ба холату хачму зазняш барои харакат бештар имкопиит дорад.

§ 31. Ба гурухи хамсадохои халки фоиемахои ъ ва х дохил ме­шавапд. Ин фонемахо ба воеитяи ба якдигар расидан ё назднк шу­данн дсворхои халк сохтя мешаванд. Фонемаи ъ хамса дои халкии руик ва х халкин чукур аст

§ 32. Аз руи нштироки узвхон райрифаъол хамсадохои точикй ба гуруххои лабулабй (б, п, м), лабудандонй (в, ф), дандонй (д, т, з, с), пешкоми (ж, ш, ч, ч. л, р), байникомй (й) паскомй (г, к), бехизабо- нй (н, х, к) ва халки (ъ, х) чудо мсшаванд.

§ 33. Аз руи тарзи тавлид. Хамсадохои точикй аз якдигар бо шавшуви хос низ фарк мекунанд. Шавшуви хамсадохоро монсахое ба вучуд меоранд, ки дар дами хаво дар ягон чои дастгохи овозеоз ба амал меоянд. Ин монея\о дар натнчаи се тарзи хамкории узвхои овозеоз пандо мешаванд; а) дар «атичаи ба хамднгар расидан, б) наз­днк шуда:) ва в) ларзндани узвхо. Вобаста ба хамин се тарзи найдо шу­данн моиеа хамсадохои точикй ба се гурух чудо мешаванд: а) знч,

б) poF ва в) ларзон.

§ 34. Дар тавлиди \ар як хаме, а до се м ар хил а фарк. карда меша­вад: равиш — аз холати озод (ё аз тавлнди ягой овоз) гузаштаи ба холате, кн барпц тавлиди овозй навбатй зарур аст; хамоиш ,\ам- корин узвхо дар ташкнли овоз.хо дар холати омидаги ва рахоиш — аз хамдигар чудо шуда; ба холати авиала (озод) бар!аштаии узвхо ё гузаштаи ба тавлиди хамсадои дигар. Арзиши ин се мархилаи тав­лид дар сохтаии хамсадохои зич мухимтар буда, равшантап зохир мега рда д.

§ 35. Ба гурухи хамсадохои зич дувоздах фонема дохил меша­вад: б, п, м, д, т, н, ч, ч, г, к, к„ ъ. Хамаи ин хамсадохо дар натичаи ба хамдигар расиданн узвхои овозеоз пайдо мешаванд, вале мархи­лаи рахоишн онхо як хел сурат памсгирад.

§ 30. Хангоми сохти шудани як киемн онхо узвхо баьди расиш аз хамдигар якбора канда мешаванд ва чарайни хазо якбора аз да- хон берун мебарояд. Ин холат бонси таркнши узвхо мегардад. Дар тнцлиди хамсадохои днгари зич уззхо баъди расиш аз хамдигар тадрнчан дур мешаванд, ки дар натича дар тавлиди хамсадохо баъд аз лахзаи знчй як рахнаи хавобаро ба амал меояд.. Аз хамин ру лар тавлиди кисми ч и гари хамсадохо ду мочеа, ду унсур: аввал х.оляти знчй вя баъд холати рогй покеъ мегардад.

Вобаста бо хамин ду навън зухурн мархилаи рахоиш хамсадо­хон зичи точикй боз ба ду гурух таксим мешаванд: а) хамсадохои зкчн таркаода: 6. п. м, д, т, и, г, к, к. ъ; б) хамсадохои знчй рахна- дор (с аффриката): ч ва ч.

Фонемахон ч ва ч-ро хамсадои мураккаб номанд хам, онхо аз ду овозй мустакил иборат нестанд, зеро: а) ин хамсадохо таърихан аз як хамсадои зич пайдо шудяанд; б) харду чузъи онхо ба воситаи як узви фаъол (пешн зябон) сохта мешаванд; в) ду мархилаи тавлиди онхо' (хамоиш ва рахоиш) ду мархилаи яч чаряён мебошад; г) даро- знн ин хамсадохо аз тамдиди ду овозн мустакил (масалан, д ва ж ё т ва ш) камтар аст.

§ 37. Ба гурухи хамсадохои pof ёздах хамсадо дохил мешавад: в, ф, з, с, ж, ш, л, й, г, х, х- Хамаи ин хамсадохо дар натичаи ба хам­дигар наздик шудани узвхои овозеоз ва дар дамп чнраёни хаво ба вучуд омадани рахнаи хавобаро сохтя мешаванд, аммо шакли ин рахна дар тавлиди хамсадохои рог як хел пест ва дар як чо ба ву­чуд намеояд. Вобаста ба чои вокеъ гардидани рахна хамсадохои рог б а ду гурухча таксим мешаванд: а) хамсадохои пешряхня ё мар- казй—в, ф, з, с, ж, ш, й. х, х; б) хамсадои пахлурахна (ё па\луй) л.

Фаркн байнн ни ду гурухи хамсадохо дар он яохнр мешавад, ки дар тавлиди хамсадохои пешрахна рахна дар кисми пешн дахон ба вучуд меояд ва чарасни хаво ба пеш карякят мекунад. Аммо дар тавлиди хамсадои пахлуй бинобар ба воситаи пути забои баста шу­дани кисми пгш хаво аз ду таряф хорнч мешавад.

§ 38. Дар тавлнди хамсадохои рог рахна дар як ё ду чои холи- гни дахон ба вучуд меояд ва дар ни хол хамсадо метавопад як ё ду махрачи тавлид дошта бошяд Аз рун ин хуеусият хамсадохои роги точикй боз ба ду rvpyx чудо мешаванд: а) хамсадохои якмяхрачя: в, ф, з, с, л, г, х, й, х ва 0) хамсадохои думахрача: ж, ш. Дар тавли­ди хамсадохои якмахрача мопса дар кисми пеши холигии дахон ба вучуд меояд, вале хамсадохои думахрача бя воситаи як узв забои сох­та шанапд хам, ду махрачи тавлид доранд: махрачи якум дар кисми пеши холигии дахон дар натичаи ба коми сахт наздик шудани кисми пеши забои ва махрачи дуюм дар к,исмн мобайпи холнгин дахон бо ро.\н наздик шудани байнн забои ба ком пайдо мешавад.

§ 30. Аз руи иштироки резонаторх». Дар тавлиди хамсадохо иш- тирок доштан ё надоштаии резонаторхо ба ду холаги забонча во- бастя аст: агар забонча бардошта шавад, ро.\и хаворо ба холигии дахон мекушояд ва инро ба кор меандозад ва баръакс ягар забонча фуроварда шавад, як кисми хаво ба холигии бинй меравад. Хаво хангоми гузаштян аз ин холигихо ба мамониат дупор мешавад ва шавшуву тобиши махсуси хамсадохо ба вучуд меояд. Вобаста ба ко­ри ни ду резонатор ду хелн хамсадохо ба вучуд меояд: хамеядохон димогн: м, и ва хамса дохон гайридимогй (ё дахонй): б, п, в, ф, д, т,

з, с, ж, ш, ч, ч, л, р, й, к, г.

§ 40. Аз рун титироки шавшув ва лахи. Дар тавлиди хамсадохо нштпрок доштани шавшув ва чаранг ба кори садопардахо вобаста мебошад. Агар хангоми ово.зео.зй садопардахо кашида шуда, ланпиш хон муназзаму мудавварро ба вучуд оранд, лахн ва агар онхо ин корро ичро иакунанд, шавшув хосил мешавад. Хамсадохон точикй дар таркиби худ хам лахи ва хам шавшув дошта метавонанд.

1. Шавшун хоси хаман хамсадохон точикй нест. Ин хусусият Оарои хамсадои б. и, в, ф. д, т, з, с, ж. hi, ч, ч, г, к, f, х, к. х, ъ хос аст. Хамсадохон м, и, л, р, й шавшув надоранд. Бниобар хамин хам­садохон гурухн аввалро шавшувдор ва хамсадохон гурухи дуюмро бешавшув ё лахни ё сонори меноманд.

2. Дарачаи л ахи но кии хамсадохон точикй низ як хел ноет. Во­баста ба дарачаи .ля\ннокй хамсадохон точикй боз ба ду гурух так- сим мешаванд: а) хамсадохон лахндор: б, в, д, з, ж, ч, г, г ва я, и, й, л, р ва б) хамсадохон белахн: п. ф, т, с, ш, ч, к. х, к, х, ъ. Ха­мин гавр, вобаста ба иштироки лахн ва шавшув хамсадохон точикй сс гурухро ташкил мснамоянд:

а) хамсадохон лахни, ки дар таркиби худ шавшув надоранд: м,

и, л, р. й; б) хамсадохон шавшуви. ки аз лахн махрум мебошанд: п, ф, т, с, ш, ч, к, х, к, х, ъ; в) хамсадохос, ки аз омезншн шавшув ва лахн иборатанд: б, в, д, з, ж, ч, г, г. Таноеуби гуруххон хамсадо­хо аз рун иштироки шавшув вя лахн чунин аст:

иг г в ш v и д о р		Г«01 п л п и 1 у n (г m г о рй)
Г, ф т, с. ж, ч. х, к, ъ. X,,	б'ь/. д,з, /1С, ч- г, F	М, 1Гг .'1, р, й, /п/
белахн /бечараиг,'	л<)Х.ндпр	ч.арангнок

Ба туфайли иштироки шавшув за лахн дар тавлиди хамсадохо шопздах фонемаи хамеадо дар хашт чуфт муттяхид мешавад: б-п, в-ф, д-т, з-е, ж-ш, ч-ч, г к, г-х. Фонемахои бечаранги к, т>, х ва соно- рии м, и, л, р, й чуфти мувофик надоранд.

системам 1>оне,мач,ои забони точикй

§ 41. Чи тавре ки дар фасл.чои гузашга дидсм (§ 20 21), дар забони адабии хозираи точик ей фонема (24 хамеадо ва С садонок) мавчуд аст. Ин фонемахо банки худ а л ока и муайян доранд, аз рун низоми ягона амал карда, як системаро ба вучуд меоранд. Муноси- бати байни фонемахоро шабохат ва фаркияти онхо муайян мена­мояд. Шабохат ва фаркияти фонемахоро нишонахои фарккунандаи фонемахо дар тазодхон фонологй ошкоро месозанд.

Хар як фонема ба воситан нишонахои фарккунандаи худ, бо фо­немахои дигар, аз як тариф, шабохату каробат пайдо кунад, аз та- рафн дигар, аз онхо фарк мекунад. Масалан, фонемаи б дорой ни­шонахои фарккунандаи лабй, зичй, шавшувноки, чарангноки ва гай- ридимогист. Ин фонема аз руи нишонан якум ба хамсадохон лаби (и, м, в, ф) назднк мешавад ва аз хамсадохон гайрилабй (д, ш, з, с, ч, ч, ж, ш, г, к, f, х, к., ъ, н, л, р, й) фарк мекунаяд; аз руи нишонаи дуюм фонемаи б ба хамсадохон зичй днгяр (п, м, д, т, ч, ч, г, к, к, т>)

наздик ва аз хамсадохои рок (в, ф, з, с. ж, ш. f. х, х, л, ва р) чудо ме­шавад; аз руи нишонаи сеюм ин фонема Оо хамсадохои шавшувдор (п, в, ф, д, з, с, ж, ш, ч, ч, г, к, г, х. к, ь, х) каробат пайдо карда, аз хамсадохои сонорй (м, н, л, р. й) дур мешавад; нишонаи чорум ин хамсадоро бо чярангдорхо (д, з, ж, ч, г, г) наздик, вале аз бе- чарангхо (п, ф, т, с, ш, ч, к, х, к, ъ, х) дур мекунад; нихоят нншонан гайридиморй хачсадон б-ро бо хамсадохои дигари ранридимогй (п, в, ф, д, т, з, с, ж, ш, ч, ч, г, к, F, х, к, ъ, х, л, р, й) хамрох карда, аз хамсадохои днмоги (м, н) чудо месозад. Ха.чин нишоиахои фарк- кунанда тору пудн муносибати байни фонемахоро таъмин намуда, матои яклухт системам фопемахон забони точикнро ба вучуд ме- оранд.

§ 42. Мухимтарин нишонаи фарккунандаи системяи фопемахон забони точнкй мисли хамам забонхо нншонан салонок-райрисадо- нок (хамсадо) мебошад Ин нншона фонемахои забони точикнро ба ду гурухи калон — садонокхо ва хамсадохо чудо мекунад. Ин ду хсли калони овозхо аз рун хусусиятхои тавлидн, акустики, шуна- вои ва функционалй аз якдигар фарк мекунанд. Онхо дар ин зампиа тазолхои пуногунро ба зучуд оварда, системами алохндаро ташкнл ме- диханд.

СИСТЕМАМ слдонокхо

§ 43. Системаи садонокхон забони точнкй шаш фоиемаи зерин- ро муттахид месозад: и, а, а, у, у, о. Ин фонемахо ба хамдигар бо се нишонаи фарккуианда мукобил меиетанд, а) бардошт, б) катор ва в) нштироки лабхо. Вале ахамияти ин се нншона дар тазодхои са­донокхо як хел нест. Барон аз якдигар фарк купонидани садонокхо -ду нишонаи аввал бнсьёр мухим мебошад.) Ин ду шпиона хамаи шаш —садонокро аз хамдигар фарк кунонида, яклухтнн системаи онхоро таъмин менамояд, Хусусияти лабн дар тазоди гурухии садонокхо ис­тифода шавад хам, туфайлй мебошад, зеро система ба он эхтиёч иа- дорад: фонемахо бе ин аломат хам аллакай ба вогитаи аломатхон дигар (бардошт ва катор) аз хам чудо карда шудаанд.»

Хусусияти устуворй ва ноустувории садонокхо, ки дар даврахои нешипаи иикишофн забони точнкй ба сифатн микдор зохир шуда, барои чудо кардани фопемахон дарози [а:], [у:], [и:] аз чуфтхон кугоха- шон [а], [у] ва [и] истифода мешуд, дар холатн имрузаи инкишофи забони точнкй хамчун носитаи фарккунии фонема истифода намеша- вад:> мо дар забони точнкй як чуфт калнмае пайдо карда¹) наметаво- нем, ки дар он садонокхон дароз ва кутох дар холати заданокй бо хамдигар аз чихатн дарозй ва кутохй муносибати тазодй дошта бо- шанд. Холо хусусияти устуворй ва ноустувории садонокхо танхо) дар холати заъиф зохир мешавад ва аз ин ру ин хусусият бояд алока- мандона бо холати безада омухта шавад."

Хамнн тарик. садонокхон забони точикй аз се чнхат — катор, бардошт ва лабишавн дар як система муттахид мешаванд..

$ 44 Нишонаи фарккунандаи катор (царакати уфукнн забон) тазодхои зеринро ба вучуд меорад, ки ба воентаи онхо садонокхон точикй ба се гурух чудо мешаванд: а) садонокхон катори неш [и, э]; б) кафо [у, о]; в) омехта [у, а|

Тазоди пеш-кафо дар байпн фопемахон и ва у /дид-дуд/ — бар- дошти боло ва э, п (бед бод) бардошти миёна ба назар мерасад.

Тазоди омехта— гайриомехта танхо барои садонокхон бардош­ти миёна хос аст ва фоиемаи у-ро аз фонемахои о (руз-роз) ва э (зур-зер) фарк мекуноиад.