- •§ 5. Омузиши сохти фонстнкин забон ахамиятн калопи амалй ва назариявн дорад. Алокаи байни одамон чахд ба воснтаи овозчо вокеъ мегардад.
- •§ 9. Овозхои нутк дар таркнбн вохидхои маыюдоп ду вазифаро ичро мекунанд: калимасозй на калимафарккунй (маънофарккунй),
- •§ 18. Транскрипция вобаста ба максад ва тарзи нстифодя ду хел .Мешавад: а) фонетикй вя б) фонологи.
- •§21. Дар сохта шудянн садонокхои забони точикй забои ва лаб- хо иштирок мекунанд. Бниобар ин таснифи тавлидии садонокхо дар асоси хамин ду узв сурат мсгнрад.
- •§ 22. Забон хамчун узви фаъол ба ду тараф харакат мекунад: 8) аз иеш ба кафо ё аз кафо ба пеш (харакатн уфукй) ва б) аз поён ба боло ё аз боло ба поён (харакатн амудй).
- •§ 45. Нншонан фарккунандаи бардошт (харакати а.Чудии забон) садонокхон точикнро ба се гурухи микдоран нобаробар таксим мску-
- •§ 46. Нншонан лабишави дар зимни тазоди лаби-гайрилаби са- донокхоро ба ду гурухи баробар чудо мекунад: а) лабй — у, у, о ва гайрилабй — и, э, а.
- •§ 47. Системен хамсадохои забоин точнкнро бисту чор фонемаи зерни ташкил мснамояд: б, п, м, в, ф, д, т, з, с, н, л, ж, ш, ч, ч, р, й,
- •§ 57. Тавснфи еадонокхои забоин точикй дар бештари маврндхо ба тобншхои асосин опхо, ки дар талаффузн алохндаи садонокчо му-
- •§ 59. Садонокхои катори омехта. Фонемаи у садоноки каторн омехта, бардошти миёна ва лабист. Хангоми тавлнди ин садонок да-
- •§ 83. Табдилн фонетики дар забони хозираи точик ду навъ до- оад: табдили хамнишинй ва табдилн мавкей.
- •§ 91. Мохиитн фонетикин задаро воентахои фонетнкие муайян мекунанд, кн барои фарк кунониданн хичои зядянок аз хичохои бе- зала истифода бурда мешаванд. Ин воснтзхои фонетикй аз инхо ибо- ратанд:
- •§ 97. Вазнфан задан калима. Задан калима хамчун яке аз унсурхои системаи фонетикии забон вазифаи ба худ хос дорад.
- •§ 99. Ин гуна калимаю морфемахо вобаста ба чоишон нисбат ба калимахои заданок ба ду гурух чудо мешаванд:
- •§ 100. Ба гурухи проклигнкахо инчунин морфемахон зерин до- хил мешаванд:
- •§ 102. Интонация, хамчун ходисаи овозн забо::, ду чихати ому- зиш дорад: а) чи.Чати мухобироти (коммуникативн) ва б) чихати ифоданокй.
- •§ 105. Интонация аз воситахои мухимми ифодаи муносибатхон мантикии чумла мебошад. '
- •§ III. Тамдид суръати талаффузи порчахои нутки овозй (овозхо. Хичохо. Калимахо ва кайра) дар вохиди вакг низ яке аз ун- сурхон интонация мебошад. Сует ё босуръат талаффуз кардани пор-
- •§ 127. Гуфтори хабарн якгаркиба ва дутаркиба мешавад, ки хар кадоми онхо шаклхои тасдичн ва инкори доранд.
- •§ 141. Фарки задан таъкид аз задахон дигари фраза ва синтагма дар лахзахои зерни ошкор мегардад:
- •§ 101. Таркиби морфемавии калима Дар калимахои сохтан забони точикй ду павъи морфема мушохида мешавад: 1) морфеман решагй ва 2) морфемаи ёрнднханда.
- •§ 181/Исм дорой категориям морфологии муайяниву номуайянй мебошад, кн воситаи асосин ифодаи он артикли -е ба шумор меравад.
- •§ 184. Артикли -е2 хусусияти муайянкунй (ншоратй) дорад ва му- родифи он чонишинхои ишорагй ба шумор мераванд. Артикли -ег бо иемхое меояд, ки онхоро чумлахои пайрави муанянкунанда эзох ме- диханд:
- •§ 1!?7. Суффикси -гар дар исмсозй сермахсул буда, иемхои шахе месозад, ки маънохои гуногун доранд:
- •§ 198. Суффикси -гор дар забони хозираи точик каммахсул буда, 6а воситаи он аз исму асосхои феъл иемхон шахе сохта мешавад:
- •§ 219. Суффикси -истон (нас аз садонок -стон, дар назм инчунин -ситон).
- •§ 238. Барои ифодаи навозиш гохо суффиксхои -ча ва -ак, ё ки -ича ва -як дар як чо меоянд. Ин холат ба нутки гуфтугу хос мебошад ва гохо дар шакли ихтисор (ба чои -чаяк, -чек ё ки -чак) вокеъ мешавад:
- •§ 239. Маъной навозиш ба воситан калимаи чон низ ифода меёбад.
- •§ 241. Заминай асосии калимахои мураккаб вохидхои синтаксисй, пеш аз хама ибора мебошад. Аз хамин чихат калимасозии иемхои мураккаб масъалаи муносибати иемхои мураккаб ва иборахоро ба миён мегузорадл
- •§ 242. Иемхои мураккаби пайваст аз асосхои баробархукук бо роху воситахои гуногун ташкил меёбанд.
- •§ 243. Иемхои мураккабе, ки аз такрори бевоситаи калимахо сохта шудааид:
- •§ 224. Исмхое, ки аз такрори чузъхо. Иборатанд, инчунин бо интер- фикси -о- ташаккул меёбанд. Тарзи сохта шудани ин гуна иемхо чунин аст:
- •§ 245. Исмхои мураккаби пайваст, ки аз асосхои гуногун сохта шудаанд, вобаста ба тарзи васли чузъхо ва воситахои алокан онхо ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 246. Исмхое, ки ба воситаи интерфикси -у- таркиб меёбанд. Ин
- •§ 259. Ба исм гузаштани сифати феълй. Сифати феъЛй пн.З ба исм хеле зиёд гузашгааст.
- •§ 270. Аз чихати маъно ва аломатхон морфологй сифат ба ду гурухи калон чудо мешавад: аслй ва нисбй.
- •§ 306. Сифатхои мураккаби пайваст бо роххои зерин сохта мешаванд:
- •§ 310. Сифатхое, ки чузъхояшон аз хам чудо навишта мешаванд, таркиби ном доранд. Сифатхои таркиби бо чанд рох сохта мешаванд.
- •§ 313. Шумораи микдори микдори предметхоро мефахмонад вай инчунин ададхои абстрактро номбар мекунад. Шуморахои микдори аслй, тахминй ва касрй мешаванд.
- •§ 318. Шумораи тартиби тартиби предметхоро ифода мекунад. Шуморахои тартиби аз шуморахои аслй ба воситаи суффикси -ум (-юм) сохта мешаванд: панчум, шашум, хафтум ва монанди инхо: —
- •§ 330. Чонишини худ дар забони адабии хозираи точик хеле серистеъмол буда, дар чунин мавридхо истифода мешавад: j
- •§ 335. Чонишинхои ишоратии гайриасли микдоран зиёданд. Онхо аз чихати вазифа ба чонишинхои аслй умумият доранд.
- •§ 344. Дар забони точнкн шаклхои феълй микдоран бисьёр ва гуногун буда, системаи муайяни устувор доранд.
- •§ 345. Аз руи шахсу шумора тагьир ёфтани асоехо ва шаклхои за- монии феълхо тасриф номида мешавад. Тасрифи феълхо бо ёрии бан- дакхои феълй ва хабари ё флексияи феълй вокеъ мегардад.
- •§ 346. Дар тарзи тасрифи феълхо ва ифодаи шахсу шумора бо бан- дакхои феълй хусусиятхои зерин хамчун коидаи забони точикй ба эътн- бор шрифта мешаванд:
- •§ 347. Бандакхои хабарй (гайр аз шахси сеюми танхо) бо бандакхои шахсии феъл баробаранд. Бандаки хабарии шахси сеюми танхо аст мебошад. Бандакхои хабарй инхоянд:
- •§ 351. Префикеи на-/ма-/ ба феъл хамрох шуда, шакли инкор (манфй) месозад ва нашудани кору холеро мефахмонад: нарав, наги- рад, надид, намечунбад, кор намефармояд.
- •§ 352. Преф,икси ме- ба асосхои феълй хамрох шуда, шаклхои за- монии феъл месозад.
- •§ 358. Феълхо аз чихати воситаи ичрои амал ва муносибати бо он доштаи фоилу мафъул бевосита ва бавосита мешаванд.
- •§ 364. Тарзи мафъулии бавосита аз тарзи фоилии бевосита бо феълй ёридихандаи шудан сохта мешавад ва амали бо ягон восита ичрошударо мефахмонад.
- •§ 366. Феълхое, ки дар лахза ва худуди муайяни вакт вокеъ шудан ва ба анчом расидани амалу холати яккаратиро мефахмонанд*
- •§ 370. Феълй истодан. Ин феъл дар таркибхои феълй ба шаклхои замони гузаштаи наздик (истод), гузаштаи дур (истода буд), гузаштаи хикоягй (меистод) ва хозира-оянда (меистад) омада, потамо-
- •§ 384. Сигаи амрй изхори хохишу супориш, фармону таъкид ва водор кардан ба амалеро, ки нисбат ба шахеи дуюм гуфта шудааст, мефахмонад.
- •§ 386. Сигаи эхтимолии феъл дар бораи вокеъ шудан ё нашудани амалу холат аз руи тахмин, эхтимол, гумон ва шубха сухан кардани гуяндаро мефахмонад.
- •§ 388. Феълй замони гузаштаи наздик (гузаштаи оддй) аз асосй замони гузашта ва бандакхои феълй сохта мешавад. Шахси сеюми танхои ин феъл бо асосй замони гузашта баробар аст.
- •§ 389. Замони гузаштаи наклй аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи бандакхои хабарй сохта шуда, ба таври зср тасриф меёбад:
- •§ 391. Маънихои наклии замони гузашта бо чор шакли феъл ифода меёбанд.
- •§ 392. Феълй замони гузаштаи хикоягй аз асоси замони гузашта бо иловаи префикси ме- ва бандакхои феълй сохта мешавад. Гасрифн ин шакли феъл ба тарзи зерин аст:
- •§ 394. Тобишхои асосии маъной ва замонии ин шакли феъл дар матн равшан мушохида мешавад.
- •§ 395. Феълй замоии гузаштаи дур аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи шакли замони гузаштаи феълй ёридихандаи будан сохта шуда, ба таври зер тасрнф меёбад:
- •§ 396. Шакли гузаштаи дур низ дар мавридхои гуногун бо тобишхои гуногуии замопию маънои истеъмол мешавад, ки опхоро вобаста ба мазмуни матн муайян кардан мумкин аст:
- •§ 397. Замони гузаштаи дури наклй аз феълй хол (сифати феълии замони гузашта бо суффикси (-а) ва шакли феълй будан сохта мешавад. Тасрифаш:
- •§ 400. Феълй гузаштаи эх,тимолй амали воксъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи нагуши феълй ёридихандаи истодан таркиб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерин истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикеи ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасриф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикни худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 400. Феълй гузаштаи эхтимолй амали вокеъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи наклии феълй ёридихандаи истодан таркнб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерип истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикси ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасрнф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикин худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 407. Феълй фармоиш замони ояндаро ифода мекунад ва факат шахеи дуюми танхову чамъ дорад, ки шахеи танхои он асосй замони хозира хисоб меёбад наз—пазед (пазетон), хур—хуред/хуре- тон ва г.
- •§ 408. Шакли аористи феъл аз асосн замоин хозира бо иловаи бандакхои шахсии феъл сохта шуда, ба таври зер тасриф меёбад:
- •§ 417. Префикси фар- хамчун вариант айнап тобиши маъноии префикси фур-ро дорад: фаромадан//фуромадан, фаровардан//фуро- вардан:
- •§ 418. Дар забони адабии хозираи точик хангоми бо префиксхои шаклсози феълии ме- ва на- омадани феълхо мавкеи баъзе аз префиксхои калимасози феъл устувор, баъзеаш ноустувор аст.
- •§ 423. Феълхое, ки таркибашон аз хиссахои номии нутк ва феълхои ёридиханда иборат аст, феълхои таркибии номй шуморида мешаванд.
- •§ 424. Таркиби феълхои таркибии номй аз ду чузъ иборат аст: чузъи номй ва чузъи феълй.
- •§ 425. Чузъи номй хиссаи асосй ва сохибмаънои феълй таркибии номй буда, маънон феълро мукаррар ва муайян мекунад. Дар феъл- созй хиссаи сермахсул исм ва сифат мебошанд.
- •§ 428. Феълхое, ки чузъхои таркибиашон аз шаклхои гуногуни феълй иборат буда, хамчун як вохиди лугавй ё грамматикй ба хисоб гирифта мешаванд, феълхои таркибии феълй номида мешаванд.
- •§ 430. Масдар аз асоси замони гузаштаи феъл бо суффикси -ан сохта мешавад: хондан, дидан, гирифтан ва гайра.
- •§ 433. Масдар хамчун феъл ба хусусияти вобастакунии калимахо молик аст. Вай монандй феълхо калимахоро одатан бо пешоянду пасояндхо ба худ вобаста мекунад ва иборахои масдарй месозад:
- •§ 434. Масдар дорой ду намуди феъл аст: намуди мутлак ва давомнок.
- •§ 435. Масдар, чунон ки ишора шуд, бо хусусиятхои номии худ ба исм наздик аст, бинобар ин хамчун исми феълй дорой хусусиятхои зерин аст:л
- •§ 436. Масдар шакли кутох дорад, ки бо асоси замони гузаштаи феъл шаклан як аст. Масдархои кутох дар яке аз шаклхои феъл ва баъзе таркибхои феълии дигар пас аз калимахои модалй меоянд:
- •§ 438. Шакли таърихии сифати феълии замони хозира (бо суф- фикси-он) ду хусусият пайдо кардааст.
- •§ 444. Сифагхои феълии забони точикй ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 445. Сифатхои феълй монанди феъл дорой хусусиятн вобаста- кунй буда, калимахои дигарро ба худ тобеъ мекунанд:
- •§ 446. Сифати феълй намуди мутлак ва давомнокро хам ифода менамояд. Сифатхои феълии намуди мутлак, аичом ва натичанокии амалро нишон медиханд:
- •§ 450. Дар забони адабии хозираи точик сифатхои феълй аз ду асоси феъл ва масдар сохта мешаванд. Сифати феълй панч шакл дорад.
- •§ 451. Шакли сифати феълии замони хозира аз асоси замони хозираи феълхои гузаранда ва монда бо хамрох кардани суффикси -анда сохта мешавад:
- •§ 453. Сифатхои феълии замони хозира гузаранда (донанда, фахмапда, кашонанда, каркунанда, зинатдиханда) ва монда (чаханда, расанда, коркунанда( боранда, харакаткунанда) мешаванд.
- •§ 454. Сифатхои феълии замони хозира ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 455. Сифатхои феълии замони хозира хосияти бобастакунш феълй доранд.,Онхо монандй феълхо калимахои дигарро ба худ вобаста намуда, иборахои сифати феълии замони хозира месозанд:
- •§ 460. Сифатхои феълии замони гузашта гузаранда (партофта, навишта, дидагй, Еобаста кардагй, пешвоз гирифтагй) ва монда (хандида, омада, баромадагй, хобида, боридагй, нишастагй, руй додагй) мешаванд.
- •§ 461. Сифатхои феълии замони гузашта ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 465. Сифатхои феълии замони хозира-оянда факат дорой намуди давомнок буда, амалй бо хабарй чумла дар як замон вокеъша- вандаро мефахмонанд:
- •§ 467. Сифатхои феълии замони хозира-оянда хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 467. Вазифаи синтаксисии сифатхои феълии замони хозира-оянда, муайянкунанда мебошад:
- •§ 470. Сифатхои феълии замони хозираи муайян хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 476. Феълй холи замони хозира тарзи фоил дорад. Феълй холи тарзи фоил амали гузарандаест, ки бевосита ба объект равона мешавад. Объекти бевосита бо пасоянди -ро ва бе он меояд:
- •§ 478. Феълй хол хусусияти вобастакунии феълй дорад. Он калимахои дигарро хамчун феъл вобаста намуда, иборахои феълй хол месозад.
- •§ 479. Зарф хиссаи муста кили нутк, буда, аломати амал, предмет на аломати аломатро мефахмонад.
- •§ 507. Ба воситаи префиксхои бе-, но-, ба-, бо-, бар-, дар-, то- аз днгар хиссахои нутк зарф сохта мешавад. Аз инхо префиксхои бе- ва но- сермахсул мебошанд-
- •§ 513. Як гурухи зарфхои мураккаб ба воситаи инфикси -о-, -у-, -ма-, -ба- сохта мешаванд. Аз инхо инфикси -о- нисбат ба -у-, -ма-, -ба- серистеъмол аст.
- •§ 520. Пешояндхои забони адабии хозираи точик аз руи сохти морфологиашон ба гуруххои зерин таксим мешаванд:
- •§ 521. Ба гурухи пешояидхои аслии содда пешояидхои кадимта- рин дохил мешаванд, ки аз чихати пайдоиш дар забони хозира бо ягон хиссаи дигари нутк алока надоранд.
- •§ 524. Пешоянди дар ба маънои гуногуии масоха кор фармуда мешавад.
- •§ 525. Пешоянди бар бештар дар забони адабии китобй истифода шуда, маъно ва вазифахои гуногун дорад.
- •§ 526. Пешоянди бо гайр аз маънохои хамрохй ва воситаи ичро вобаста бо семантикаи исм ва феъл тобишхои иловагии маъно зохир мекунад.
- •§ 534. Пеши бо пешояндхои аслии ба, дар, аз низ кор фармуда мешавад ва ба суи касе ва ё предмете равона будани амалро мефахмонад:
- •§ 535. Сииопими пешоянди наздики пешоянди кариби//карибии (дар карибии, аз карибии) мебошад:
- •§ 537. Синонимхои пешоянди пушти — пешояндхои акиб, паси, кафои, паи, дунболи хам мустакилона ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, аз кор фармуда мешаванд:
- •§ 538. Пешоянди болои хам дар шакли содда ва хам дар шакли таркибй бо пешояндхои аслии ба, дар, бар, аз кор фармуда мешавад.
- •§ 539. Пешоянди руи хам алохида ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, бар, аз кор фармуда мешавад. Вай сатхи прсдметеро нишон медихад, ки «амал дар он вокеъ гардидааст ва ё нигаронида шудааст.
- •§ 540. Пешоянди зери алохнда ва бо пешояидхои аслии ба, дар, аз ба кор бурда мешавад. Вай предмете ва ё чоеро нишон медихад, ки амал дар таги он вокеъ мегардад:
- •II. Пешояндхои номие, ки муносибатхои замониро ифода мекунанд
- •§ 547. Ба ин гурух чунин калимахо дохил мешаванд: пеш, пас, кабл, мукаддам, баъд, кати, замон, хамон, эътиборан, боз.
- •§ 549. Пайвандак хиссаи ёридих,аидаи нутк буда, аъзохои чидаи чумла ва чумлахои соддаи таркиби чумлахои мураккабро ба хам алокаманд менамояд.
- •§ 550. Пайвандакхои забони адабии точик мувофики сохт ва таркиби морфологии худ содда, мураккаб за таркибй мешаванд.
- •§ 551. Пайвандакхоро мувофики вазифаи синтаксисиашон ба ду гурухи калон чудо менамоянд: пайвасткуиаида ва тобеъкунаьда.
- •§ 558. Хиссачахо аз бобати сохт содда ва таркибй мешаванд.
- •§ 581. Чумлахои хитобии эмоционалие, кн далел ва даъвою таъкид, такдир ва бахои эхсосиро ифода мекунанд, гурухи алохидаро ташкил менамоянд. Ин гурухи нидохо хиссиёту хаячонро мефахмонанд:
- •§ 582. Як гурух нидохои эмоционалй ба таркибхои устувор ва вохидхои фразеологй нисбат доранд- Онхо аз бобати маъно ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 584. Нидохои амрй аз руи маъно ва вазифа ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
- •§ 588. Гохо бо нидо хиссача хамрох меояд, ки оханги нидо пуркув- ват ва пуртаъсир мегардад:
- •3 Суму 10 тин.
§ 59. Садонокхои катори омехта. Фонемаи у садоноки каторн омехта, бардошти миёна ва лабист. Хангоми тавлнди ин садонок да-
хон ннсбат ба у кушодатар ва иисбат ба а танггар мешавад. Забои бардошта шуда, нуги он кафо рафтч, кисми марказаш нуктаи ба- ландтарнпро ишгол .менамояд. Лаб.чо гирд шуда, ба пеш харакат мекунанд, вале дойра ва дарачаи Са пеш харакат кардани онхо ннебат ба у камтар, аз о бештар аст. Ьолиштак.чои лабхо каме ба берун майл мекунанд. Садоноки у аз чих.ати сифат садоноки устувор аст, аз хамин ру, иисбат ба садонокхои днгар камтар тагьир меёбад. Дарачаи истифодаи у дар забони точикй нисбатан махдуд аст. Дар а ввали кал имя хон аслан точикй истеъмол намешавад. иале дар мо бани ва охнри калима омада метавонад: рузй, абру, куза.
Фонемам а садоноки гайрилабии дарачаи бардошти поён ва катори омехта мебошад. Дар тавлндн он дахои иисбат ба тавлиди ха- маи садонокхои дигари забони точикй кушодатар буда, нуги забон дар паси решахон дандонхон поён карор мегнрад. Дар ин маврид кисми пеши забон харчанд ба тарафн ком бардошта шавад хам, бниобар кушодагии да чон ба он намерасад.
Садоноки а дар чараёни нутк ба тагьироти сифатию микдори дучор мегардад ва тобншхон гуногун пайдо мекунад. Тобнши аеосин ин фонема дар манридхои зерин ба назар мерасад: а) дар хичои за данок (ба шарте ки хамсадохон забончагй хамсой набошанд): cap. бар, дар; б) дар мавриди сохтани хичо дар ало.чидаги: ба-а-даб, а-ро-ба, мат-ба-а.
Аз руи аломати катор тобнши ба кафо моили садоноки а дар чамнишинн бо хамсадохон забончагй воке/ь мешавад. Таъсири ин хамсадохо дар хичои заданок низ мушохида мегардад: ханда, к.ад, гарк. Тобнши ба пеш майл доштан а дар хамиишнпй ба садонокхои э Da и (с-и вахдат, с-и ишорату бандаки изофй) ва хамсадои й пайдо мешавад: хонаи дуст, хонае, ки... Дар ин маврид садоноки а мс тавонад аз руи дарачаи бардошт хам тагьир ёбад. Вай гохо тобиши бисьёр чанг гирнфга, дарачаи аз поёп бологарро ишгол мекунад.
Садоноки а дар хичои кушоди безада сахт ихтиеор шуда, ба фонемаи и наздик мегардад Ин холат гочо боиси чамдигарро иваз кардани ин фонемзхо мешавад: замис.тон//зимистон, бародар;'/биро- дар ва гайра. Ин фонема дар чойхои гуногуни калима озодона истифода мешавад: абр, бадан, баадаб, хона.
§ 00. Садонокхои катори кафо. Фонемаи у садоноки катори к,а- фон моили пеш, лабн, дарачаи бардошти боло мебошад. Дар тавлиди он дахон нисбат ба у камтар кушода шуда болиштакхон лабхо ба берун поил мешазанд. забои ба кафо майл мекунад. Вобаста ба ходиеаи сонй садоноки у метавонад тобншхон ба неш ё кафо моил дошта бошад. Аз чихатн дарачаи бардошт садоноки у ба и баробар аст. Пай ба гурухи танги садонокхои бардоштн боло дохнл мешавад.
Садоноки у низ дар чараёни нутк ба тапшрот дучор мегардад. Дар холатн задапокй вай аз чихати катор тагьир ёфта, кам ё беги ба кафо ва ё пеш майл менамояд.
Тобншхон гуногуни у дар му.чити заданоку безада дар се холат пайдо мешавад: а) дар хичои задапокй баста ва кушода: гул, дуд, буд, худ, чоду, базу; б) дар чам.нншичй бо чамаи хамсадохо, (ба чуз ж, ш, ч, ч, г, х, к): суд, руд, дуд, forty, зону, каду; d) дар хичои ав- валн калима, ки садоноки у алохида хичо месозад: у-ка, у-сул, у-коб, у-фук. Тобнши ба кафо моили у дар шафати хамсадохон забончагй пайдо мешавад: кудо, кум, Fy.i, губор, гурбат, хурмо, хулк. Дар ин маврид тавлиди у иисбат ба тавлиди тобншхон дигараш кафотар аст.
33
3-3j2
Дар сабки возехи гуфтор фоиемаи у хусусиятчои худро барка- pop мекунад. Ин фонема дар хамаи холатхо аввал, мобайн ва охн- рн калима истифода мешавад: устухои, бугй, каду.
Фоиемаи о садоноки каторн кафон моили пеш. дарачаи бярдоштч миёна ва лабист. Дар тавлиди ни опоз вазьн дахон нисбат ба у ва у фарохтар, вале нисбат ба а тангтар аст. Забон бо чоги поён ба хафо кашнда шуда, нуга он як дарача аз бехи дандопхои поён дур мешавад. Лабхо гнрд гашта. ба пеш харакат мекунанд; допраи онхо дар ин вакт нисбат ба у ва у васе/ьтар, вале дарачаи монлиашон ба пеш назар ба у ва у камтар мебошад. Волнштакхон лаб.\о дар гашкили о ка- ме ба берун майл мекунанд. Ин овоз аз садонокхон устувор ба шу- мор рафта, ба тагьнрот кам дучор мешавад.
Вобаста ба хампишинй бо хамсадохо садоноки о ду тобиш пайдо мекунад: тобиши моили нош ва тобнши моили кафо. Ходнсаи аввали дяр чамсоягй бо хамсадохои лабню иешиэабонй (боло, пода, модар, додав), х.одисяи сони дар хамнишиии бо хамсадохои забончагй ва халкй (кок, гор, .хок) пайдо мешавад. Дар ин лол тавлиди фонеман о кафо- тар аст. Тобиши ннсбатаи танги о дар хнчои безада ба амал меояд: бо-бо, о-бй, до-дар, по-да.
Дар хичохои баста ,ва кушодае, ки бо хамса до cap мешаванд, садоноки о тобишн кушодатяр доряд: до-дар, до-ру, бод-боп, тобдор. Фаркхои знкршуда барои о чандон ахамиятнок нестанд, Хусусияти барчастаи ин фонема устувории сифятию микдории он аст: вай дар хама холатхо дароз ва равшан талаффуз мешавад. Дои садоноки о дар калима сзод аст: ободи, бобо ва г.
ХАМСАДОХО
§ 61. Хамсадохои зичи шавшувдор. Фонемахои б ва п хамсадохои лабулабня зичи тяркандя, шавшувдор вя гайридимогй мебошанд. Онхо дар натичаи ба лаби боло расидани ляби поён сохта мешалянд: лаби носи то ба сатхи дандопхои боло ба тарафи лаби боло, к.ч бя иоён мефурояд, бардошта шуда ба он мерасад. Нуктаи расиши лабчо болиштакхои лабхоро мепушонад ва дар байни лабхо сурохй днда на- мешавад. Фишурдагин лабхо хангомн сохта шудаии п нисбат ба б бештар аст ва аз нн ру дар тавлидн п нуктаи расиши узвхо пурратару кавитар мебошад. Дараёни хаьо дар пеши дахон ба монеаи лабхо дучор шуда, баробарн аз хам чудо шудани онхо бошнддат аз дахон хорнч мешавад Чунин холат дар сохта шудани хамеадои п гохо бо.:- си пайдошавии дами иловаги мешавад.
Дар ташкили фонемахои б ва п забон дар чои худаш мехобад, забонча рохи хаворо ба холигии бинй мебяндад. Садопардахо дар тавлиди б меларзанд, вале хангоми сохта шудани и кор намекунанд. Фонеман б хамеадои чарангдор будя, п бечаранг яст. Хамеадои б си- фати чарангпокии худро бештар дар аввали калима, дар мобайнл садонокхо ва дар хамнншинй бо хамсадохои чарапгдору сопорй нигоч медорад, вале дар охирн калима ва дар хампишинй бо бсчарапгхо чарангнокии худро аз даст медиханд ва ба чуфти бсчарапгн худ бадал мешавад: бобо, абр, шайбе, вале, хоб [хоп], боб [боп] кардан, обкаш [опкаш].
Хамеадои п дар аввалу охир ва мобайнн калима омада метаво- над. Ван дар якеярн мявридхо енфати бечарангии худро нигох медорад. Танхо дар хамнншинй бо хямсадохо.4 чарангдор дар дохили калима ва дар заелгохн морфемяхо четявоняд кнгмян ё комилан чя- рангнок шавад: чапгард [чабгард], чопгар [чобгяр!
Фонемахои д ва т хамсадохои шавшувдори пешизабони.и зичи таркандан гайриднмогй мебошанд. Онхо ба восутаи нуги забон ва дандонхои боло сохта мешаванд. Нуги забон ба боло бардошта мешавад, рун он ба пустан дохилии дандонхои боло мерасад ва дами хаиоро мебандад. Аз хамки чихат хамсадохои д ва т нугнзабонн мс бошанд. Нуктан расиш мнлкхоро ннз мепушопад. Баробари аз хам чудо шуданн ин узвхо чараённ хаоо бо фишзр аз дачон хо?.нч мсшавад. Дар натичаи бардошта шуданн нуги забои дар кисми мобайнн он нк чукурни злпмонанд ба вучуд меояд. Руи ду тарафи ;-.сши забон низ ба мнлкхон гайримарказии дандоихои пеш мерасад, пале ин ра- сиши онхо чандон к.авн нсст (зеро кувваи асосй ба нуг.ч забон района шудаасг). Узвхо дар тазлиди т нисбат ба б бо кувваи зиёдтар ба хам мерасанд ва аз якдигар чудо мешаванд, ки ин холат боиси пай- доиши тобиши таркишноки фонемаи т мешавад.
Дар тавлиди д на т лабхо озоданд. Зябончя рохи чаряёни хаворо ба холигии бинй мебандад. Дар сохтанн фонемаи д садопардахо ба таври мураттаб харакат мекунанд, пале дар таплидн т нштирок надо- ранд. Хамсадон д чарангдор ва т бечаранг мебошад.
Фонемаи т дар аввал, мобайн ва охири калима меояд ва сифати худро ннгох медорад: тор. дуюр, кат. Бай танхо пеш аз хамсадохои чарангдор метавонад чарангнок шавад. Фонемаи д дар аввали калима, дар бапнн ду садонок пеш аз хамсадохои чарангноку сонори сифати худро ннгох медорад, вяле дар охири калима вя пеш аз хам- садохон бечаранг метявоняд чярянгнокин худро гум куняд: калил,|ка- лит], бадтар [баттар( вя гайря.
Фоиемахои г ва к хамсадохои шавшувдорн бехизабонин зичи тарканда мебошаид. Дар тавлиди онхо бехи забои ба кисми кафои коми сахт мерасад ва шавшуви ба ин фонемахо хосро ба вучуд меорад.
Хангоми хамоиши ин ду узз бехи забон тамоми сагхи мобайн ва жнсм'1 кафои коми сактро дарбар гирад хам, нуктан асосие. ки ба он бехи забон мерасад, кисми охирини коми сахт аст. Кисми кафои забои хангоми расиш шакли гунбадро мегнрад, ки куллаи он ба кисми ру ба руи ком мерасад. Кисми неши забои хамвор ш\да, андакс ба пеш майл мекунад.
Дар сохтанн овозк к узвхо нисбат ба г шиддагноктар ва пуркув- наттар мегардянд Аз хамин ру. к гаркиши кавитар ва тобиши дам и дорад. Дяр тяилиди г ва к забоича рохи хаворо ба холигии бинй мс баидад. Фоиемахои г на к хамсадохои гайридимони мебошаид.
Дар сохтанн хамсадои г баръакси к, садопардахо нштирок мекунанд. Фонемаи г хамсадон чарангдор ва к бечаранг аст.
Хамсадои к дар аввал, мобайн ва охири калима истифода шуда, бечарангии худро нигох медорад. Танхо пеш аз хамсадохои чарангдор метавонад, тобиши чарангнок пайдо кунад: чокдуз [чогдуз], ток- зор [тогзор].
Доиран истеъмоли г махдудтар мебошад. Вай дар аввал ва мобайнн калима, дар бапнн садоиокхо ва дар хамооягн бо хамсадохои ха мчи ней худ — чарангдорхо ва хамсадохои сонори чарангнок аст, вале дар охири калима ва пеш аз хамсадохои бечаранг чарянгиокн- ашро гум кярда метавонад: дугтарош [дуктарош]. тагшни |такшин].
Фонемаи к хамсадон шашцувдори зичи тарканда буда, дар нати чая ба кисми охири забои расидани забончя сохта мешавад. \апгомн ба вучуд омадани ин фонема мнкдори знёди хаво, ки аз холигии бинй рохи баромадан надорад (ин рохро пардачял ком мебандад), чамъ мешавад на баробари аз хамдигар чудо шуданн узвхо бо фишорн зиёд хорич мегардад, вале хосияти таркандагин ли фонема пнебат ба фоиемахои дигар (масалан, п, т) сусттар аст.
Дар тавлиди фонемаи к лабхо ва садопардахо иштнрок намеку- нанд. Хамсадон мазкур бечаранг аст ва чуфт.и чарангдор надорад. Фонеман к дар авиал, мобайн па охири калима истифода мешавад, вале, бинобар суетни нуктаи расишаш моил-и тагьнрьёбист на дар нутки богуръат метавонад Са хамсадои роки х табдил шавад: ва«,т |вахт), максад [махсад], таксим [тахенм].
§ G2. Фонеман ь хамсадои халкии шавшувдорн зичи тарканда
ял
аст. Монеа дар тавлиди ин Хамеадо ба оосита.ч расидани депорауп хал к, ба якдигар хоеил мешавад. Фонемаи ь бечарапг аст Х'авон ал шуш ояпда дар талаффузи он ба мопсаи халк бархурда, шаншуви хо- си ни хамсадоро хос.нл мекунад. Вехи забо;! ба акиб майл мекунад. Рохи нешн холигни дахои кушода. аммо он ба тарафн холигни бинй баста буда, лабхо амал намекупалд. Фонемаи ъ хамсадои гайрндимо- гист.
Дар тавлиди ъ хамонш биеьир сует буда. фавран сурат мегнрад. Лз хамин чнхат дар баъзс манридхо дар авнали калима, иеш аз садонокхо (идя, умр, арз), дар байни ду садоиок (муаллнм, саодаг) ъ меафтад, вале дар лахзахои зарурй бар-карор шуда метавонад. Хамсадои ъ дар холат.чои дигар: дар мобайн нас аз еадонокхову хам садохо ва дар охири калима хамчунин мустакилняти худро нигох медорад: баъд, саъба, шамъ, навъ, чамъ, моеь ва гайра.
Э з о х: Фонемаи ъ ас.,тан хамсадои ицтибосист. Ин овоз ба забони точикй бо калнма.хон арабй дохил шудааст. Дар давоми аср\о ин оаоз дар таркиби калимахои apa6ii дар забони точикй истеъмол шуда, ху- с.усиятхои аслии худро аз даст додааст. Вай дар талаффузи точикй бо хамсадои дигари иктибосн (?хамза) як шуда, хуеуенигхон нави фонетики пайдо кардааст ва ба яке. аз унсурхои системам фоно логияи точикй табдил ефгааст. Аз хамин сабаб ин овоз на танхо дар таркиби калимахои аз забони арабй иктибосшуда, балки дар калимахои аслан точикй (муъбад) низ дучор меояд.
Фонемахои ч ва ч хамсадохон шавшувдори пешизабонин зичя рахнадор (ё аффрнкатахо) буда, дар натичаи ба милкхои дандонхон боло (ё кисми пешн коми сахт) расидани кисми пеши забон сохта мешаванд. Ин хамсадохо хамсадохон руизабоий мебошанд. Дар тавлиди онхо кисми неши забон бардошта шуда, ба кисми ба коми сахг наздикн мнлкхо мерасад. Хамоиши ду узви мязцур дар кисми гун- бадим байни милкхо ва коми caxi сурат мегнрад. Ду па\луи пеши забон хам ба хамин кисми милкхои чап ва рост мерасанд вале нуги забон мутахаррнктару шиддатнок1ар аст. Пуги забои ба мнлкхо на- мерасад ва ба поён моил аст, танхо кисми кафон рун нуги забон дар якчоягй бо кому милкхо монеаро бо вучуд мсорад. Майдан и умумин нуктаи хамонш нисбатан калон мебошад. Вай аз милкхо cap мешавад. ва кисми калони пеш коми сахтро дар бар мегирад.
Узвхои овозеоз баробари ба хам расидан ва ба вучуд овардапч монеа мнелн хамсадохон тарканда якбора бо таркиш аз хам чудо нашуда, баъдн ба хам расидан ох,иста ва тадричан аз хамднгар дур мегарданд.
Дар тавлндн ни хамсадохо лабхо иштирок намекунанд. Рохи чараёни хаво ба тарафн холштш били баетааст. Овозхон ч ва ч хамсадохон гайрялаби ва гайридимош мебошанд.
Хамсадои ч бо .иштироки садопардахо сохта мешавад, чарангнок аст. Дар тавлиди ч садопардахо иштирок намекунанд, вай бечарапг аст.
Фонемам ч дар хама шароитн фонетики истифода мешавад ва сифат.и бечарангми худро хамеша нигох медорад: чор, ночор. печ.
Чарангноким фонемаи ч дар аввали калима, дар байни ду садо- ноку пеш аз хамсадохон чарангдор, пеш аз хамсадохон сонорй ва пае аз онхо барчасгатар зохни мешавад. Дар охири калима на пеш аз хамсадохон бечарапг ба туфайли шавшуви зиёд ч чараигнокни худро кисман ё иурра гум мекунад: нанч [нанч], хеч [хеч], ранч [ранч| ва гайра.
§ 63. Сонорихо. Фонемаи м хамсадои сонорин лабулабин зичи димогй буда, бо хамсадохон б ва п хамузв мебошад. Ин хамеадо ба воситан харду лаб сохта мешавад. Дар тавлиди м лаби поён бардошта мешавад ва лаби боло ба нстнкбол.и он меояд. Онхо дар сатхи дан дон хой боло ба воситаи болиштакхом дохили ба хамдигар мерасанд. 30
Дар ин маорид пардачаи ком фавран поён фуромада, як кисми чараёни хаворо ба ковокии бипй мефиристад. Ин холат боиси пайдонши тобиши димогии м мегардад, ки ба туфайли он аз фонемахон хам- махраци худ б ва п фарк мекунад.
Хангоми сохта шудани м садопардахо ба тазр мурагтаб мсларзаид ва лаппкшхои дазраги хоеил мекунанд. Фонемаи м хамсадои лах- ниет. Фонемам м дар аввал, мобайн ва охири калима омада, сифатн худро пурра нигох медорад: май, хамир, бом.
Фонемаи н хамсадои сонории нешизабонли зичи димогист. Вай мисли фонемахон хаммахрачи худ (дват)ба воситаи нуги забон ва дандонхои боло сохта мешавад. Монеаи хамсадои н дар натичаи бя пустая дохилин дандонхои марказии исш раендапи рун нуги яабон ба гучуд меояд. Хамсадои и овозн димогист, зеро хангоми тявлиди он гардачаи ком фуроварда мешавад ва po.vi хаворо ба холигии дахон шрифта, як кисми онро ба холигии бинн мефирнстад. Аз хамин глбаб фонемаи н мисли м ду монеа дорад: дахонн — дар резонатора дахон ва димоги—дар ковокии бипи Аз сабаби ду кием шудани хаво фишопи он дяр хар ду монеа камтяру оусттар аст. Дар сохта шудани н садопардахо харакати даирагй ва мураттаби худро анчом ме- диханд. Н ннз фоиемян сонорист.
Хамсадои н дар авзал, мобайн ва охири калима меояд ва сифат.ч худро нигох медорад: ном. анор, мои. Вай тянхо пеш аз хамсадон зичи бехизабонпч г тобиши пасизабони пайдо карда метавонад, вале и и тобнш туфайли аст Дар ин холат истифодаи варианта пешчза- боннн он низ лмкоппазир яст. Масалан, калимахои ранг, чанг ва ан- гурро хам бо [и] и нуги забонй ва хам (>] и забончагй талаффуз кардан мумкин аст.
§ 64. Хамсадохои роги шавшувлор. Фонемахон в ва ф хамсадохои pop,и лабудандонин шавшувдор мебошянд Хянгоми сохта шудани онхо лаби поён, ба тарафи дандонхои боло бардошта мешавад ва ба воситаи тарафи даруни болиштаки худ ба пустаи берунни нуги дян- донхои боло мерасад, вале дар айпи замой лаби боло хам як дяряча бардошта мешавад ва дар байни лаби ноёну боло роге пайдо мегар- дяд, ки онро дидян мумкин аст. Расиши лаби поён ба дандонхои боло бя дарачае. суету камкуиваг аст, ки чараёни хаво аз пухтян рас.чш ба осонн хорнч мешавад.
Забон дяр сохтанн фонемахон в ва ф иштирок памекунад Пяр- дачан ком рохи чараёни хаворо ба холигии бипи мебандад. Ф ва в хамсадохои гяйридимогианд.
Дар тавлнди r садопардахо ба таври мунтазам амал мекунанд, вале дар сохтани ф онхо иштирок намскунанд. Хамсадои в чарангдор буда, ф бечарапг аст,
Фонемаи ф дар аввал, мобайн вя охири калима .'истифода шуда, хусусияти бсчарапгин худро нигох медорад: фардо, афсона, каф.
Фонемаи в хам дяр хамаи холатхо мушохида мешавад, вале баръакси хамсадохои чарангдори дигар ба лахнноки бешгар моил яст. Вай дар авзали калима чун хамсадои шавшувии чарангнок зохир шавад. дар холатхои дигар ба хамсадохои сонори шабохат пайдо мекунад. Ин хусусияти хамсадои в дар мавридхои зерни зохир мегардад: я) пеш аз хамсадои бечарапг ва дар охири калима: новча, хаиф савсан. новтарош. нав, чав, дав ва гайра; б) дар байни ду садонок: хаво, савол, бовар: в) дар охирн калима, пас аз садоноки о фонемаи и тобиши ллбулябй (\vj пайдо мекунад: юв [row], нов [howJ, дов [доте]. Дар байнн садонокхои лабии и, у, у ин хусусияти фонемаи в ряв- шантар зохир мешавад: гувох [iy\vo.\], гуворо [rywopo].
Фонемахон з ва с хамсадохои пешнзабоннн шавшувдори рог ме- бошанд. Дяр тявлиди онхо пешизабоп ба тарафи дандонхои боло бардошта мешавад. Монеае, кн хоси ин хамсадохосг, ба воситан наздик шудани рул нуги забон ба мнлкхои дандонхои боло ба вучуд меояд.
Лз химии сябяб ин хамоадохоро рунзябонй (дорсали) меноманд Дар талаффузи овозхон мазкур рун ду гарафи неши забои ба милк хои дандонхои мукобил ннсбаг ба нуги забои наздиктару кашидатар мешавад Дар натича аз нуги забон як новачаи ба берун рохдошта бя вучуд мссмд, ки чараённ хаво ба воеитаи он аз дахон хорич мешавад. Аммо хаво кабл яз хорич шудан ба девори дохллни дандон хон боло бармсху рад ва фи шор и он сует мешавад.
Бинобар он ки забон дар тавлиди с фишурдатяр аст, ба дан донхо (с ком) чафстар мешавад. нончаи с нисбат бя з тангтар буда, нуктаи хамоиши забон ба ком дар тавлиди он нисбат ба з калонга;) мебошад.
Дав тавлиди з ва с лабхо иштирок намекунанд. Пардачаи ком рохи хаворо ба резонаторн бинй мебандат.. Дар тавлиди з садоиарда хо ба ларза медяроянд, вале дар тавлиди с онх,о лапиншхои мудав- варро бя <вучуд нямеоранд. Хамеадои з чарангдор, с бечаранг аст. Фонеман с дяр аввал, мобайн ва охири калима истифода мешавад a.i бечарангин худро ннгох медорад: cap, сара, шаст, бастан. Хамеадои з дар аввал, мобайн (дар байни садонокхо) па пеш аз хамсадохои чарангдор чарангдор буда, вале дар охири калима ва дар мобайн (пеш аз бечярангхо) чарангнокин худро кием я и ё пурра гум мекунад: соз [сос1 кардан, бозкунанда [боскунанда].
Фопемахон ж ва ш хамсадохои пешизабонии роги думахрачаи шавшувдор мебошанд. Хангоми тавлиди онхо кисми пешн забои ба таряфн коми сахт бардошта меянавад .ва ду тарафн пеши забои ба та- рафхон чап вя рости пеши ком мерасад. Нуги забон бя милкхо.т дандонхои пешн боло нязднк шуда, аммо ба онхо на мерасад Нуги забон кашида шавад хам, шнддатнокии аеосй дар нуктаи расиши рун ду нахлуи пеши забои чамъ мешавад. Хамсадохои ж ва ш фонемахои рунзябонй мебошанд. Бардошта шудан ва ба милкхои дандонхои боло ра-ендани ду пахл|уи забои ва озод буданн нуги забон боиси пайдои- ши новчае мешавад, кн гузаргохи чаряённ хаво хисоб меёбад. Кисми пешн ин новча мисли новчаи з вя с пахни наздик ба хамвора ясг, вяле сурохии нуги забон дар тавлиди ж ва ш нисбат Оа сурохин з вз с калонга р мебошад. Махрачн гавлиди ж ва ш аз мяркязи сохтя шудани хамсадохои з ва с кяфогар аст. Махрачи дуюми ин хамсадохо дар мобайни забои пайдо мешавад. Ин кисми забон бя коми сахг наздик шуда, монеаи изофиеро ба вучуд меорад, ки боисн шавшувн «ловагии hi вя ж мегардад. Хамеадои ш бо чувваи пештари узвхои овозеоз ташкнл мешавад ва ба хамнн сабяб рогни он нисбат ба ж тангтар аст.
Дар тавлиди ж на ш лабхо иштирок надораид. Пардачаи ком бардошта мешавад ва хаво ба холигии димор намеравад
Дяр сохта шудани хамеадои ж садопардахо мунтазам харакаг мекунанд, вале хамеадои ш бе нштироки онхо с\-рат мегнрад. Фонеман ж чарангдор ша хамеадои hi бечаранг аст. Хамеадои ш дар аврал, мобайн ва охири калимя истифода мешавад: шоха, душоха, ошно. мош. Доиран иоифодан фонеман ж танг аст Ин фонема аксар бл фонеман ч иваз мешавад: жола/Учола, мижя//мнча, каждум//кач- дум/.
Фонемахои f ва х хамсадохои роги забончагй мебошанд. Онхо ба воентаи наздик шудани забонча бя кисми охнрннн руи забон сохта мешаванд. Дар ин маврид узви гайрифаъол — нундаи забо;! охиста ба истикболн забонча бардошта мешавад. Ба хам наздик шудани ин ду узв боисн тангшавии рохи гузлри хаво мегардад. Дар ин маврид фишорн чараённ хаво куават гирифта, забончаро ба ларза медарорад, ки дар натича овозй хоенлшуда дар шунид тобиши хиррй пайдо мекунад. Дар талаффузи г вя х лабхо иштирок намекунанд. Рохи чараёни хаво ба холигии бинй баста мешавад. Хамсадохои р вл x ганриднчогнанд. Дар тавлиди f садопардахо кор мекунанд, вале
дар сохтанн х опчо ояоданд. Фонемаи г чарангдор Ra х бечаранг асг.
Фонеман х дар аввал, мобайн ва охири калима истифода мешавад ва сифати бечарангни худро иигох медорад.
Доираи истоъмоли хамсадои г махдудтар аст. Вай дар аввалу мобайнн калима сифати аслии худро ннгох медорад, аммо дар охири калима иа пеш аз хамсадохои бечаранг тобиши бечарангй панде мекунад: доксуз [дохсуз], члрогсу.ч [чарохсуз]. Фонемаи f чарангдор ва х бечаранг аст.
Фонеман х хамсадои pont халкнн бечаранг мебошад. Вай дар холигии халк ба воситан наздикшявин деворахон он сохта мешавад. Хамсадои х нисбат ба хамаи хамсадохои дигар имкоиипти бештари чарангнокшавй дорад. зеро дар тавлиди он рохи чараёни хаво боз аст. узвхои овозеоз кашнда шуда, хаво аз байни опхо ба осонй мегу- зарад па чуй дачи еабуке, ки бо шавшуви каме хамрох аст, шунида мсшавад. Дар тавлиди х пешн резонаторн дахон боз буда, лабхо нштирок надоранд. Ьа туфайли ба к.афо кашнда шуданн халк чогп иоён ба поё.и ва андаке ба кафо кашида мешавад ва дар натича резонаторн дахон кушодатар ва холигии халк танг мегардад.
Дар сохта шуданн х Хаво рохи ба холигии днмог рафтан надорад. Ин фонема бечаранг ва райрнднморн буда, доираи истеъмолаш махдуд на худаш ноустувор аст. Ноустуворни он дар охири калима, махсусан, дар нутки бошитоб бештар мушохнда мешавад. Дар ни холат х монлн афтндач аст: мох [мо]. Шарифмох [Шарифмо], Солех [Соле] ё [Соли].
§ 65. Сопорихо. Фонеман л хамсадои сонории пешизабонин роки гайриднмогпст. Дар тавлиди л руи пеши забои ва милкхои дандонхои Соло нштирок мекунанд. Руи пеши забон ба пустаи дохили дандонхои пешн боло мерасад па пеши забон як кисми решахои дандонхою милкхоро то сархади пеши коми сахт мепушонад. вале нуктаи чамои- ши узвхо дар кисми ба бехи даидонхо наздик ба амал меояд. Вехи ja6on ба пеш майл мекунад ва дар кисми акнб як сатхи завраншакл пайдо мешавад. Чараёни хаво ба монеаи пеши забон бархурда, ба воситан ду тарафи забон аз дахон берун мешавад. Хамин ду монеа, яъне знчни пеши забон бо дандонхо (ва милкхои онхо) ва кушода- гии ду пахлуи заЛонро ба назар шрифта, хамсадои л-ро гохо «хамсадои пахлуй» меиоманд.
Хамсадон л гайридимогист, зеро дар тавлиди он рохи хаво ба холигии бинй баста мешавад. Садопардахо кор мекунанд. Харакати муратгаби онхо дар тамоми давран талаффузи л ва дар хаман хо- латхо; аввал, мобайн па охири калима мушохнда мешавад: лолл, мол, малол. Фонемаи л хамсадон гонорист.
Фонемаи й хамсадои сонории байннзабонни роги гайридимогй мебошад. Монеаи ба фонемаи й хос дар натичаи ба тарафи кисми гумбадни коми сахт бардошта шуданн мобайни забон ба вучуд меояд. Баробари бардошта шуданн мобайнн забон нуги он ба поён майл мекунад. Дар натича ду тапгй: тангии мобайни забону ком па таи- гни кисми пеши дахон ба вучуд меояд, вале барои й тангии якум асосист. Кундаи забон ба поён кашида мешавад ва ин боиси ба вучуд омадани гунбаде дар кисми марказин забон мегардад. Чараёни хаво аз ин гунбяд гузашта, шавшуви хоси й-ро хосил мекунад. Пеши холигии дахон боя асг, лабхо холатн мукаррариро ншгол мекунанд. Рохи х.ано ба холигии бини баста мешавад. Садопардахо ба таври мураттаб дар х.аракатанд. Хамсадои й дар хамаи холатхо ху- суснятхои фопетикии худро иигох медорад: ёрй, сайр, най.
Фонемаи р хамсадон сонории пешизабонин ларзони гайридимогист. Хангоми тавлиди он кисми пеши забол ба тарафи милкхои пеши боло бардошта мсшавад Дар чараёни ларзнш нули забон ба милкхои дандонхои пеши боло гох мерасад ва гох наздик мешавад, ки дар натича як силсилаи ларэишхан нборат аз табдили зичу рог пайдо кешявад. Баробарн бардошта шудани пеши забои мобайни оп лиз боло чешаоад па хачми холигии дахонро таиг мекунад. Хангоми тавлиди р пеши холигии дахон кушода буда, лабхо дар холати му- каррарй менетанд. Пардачаи ком бардоила мешавад ва рохи \авон аз туш ояндаро ба суи холигии бинп мебяндяд. Садопардахо ба кор даромада, ба таври мурагтаб мсларзанд. Л я хне, ки онхо хоеил мекунанд, шавшув дорад, вале ин шавшув сифати р ро тагьнр намедн- хад.
ФОНЕМАХО ДАР ЧАРАЁНИ НУГК
§ 66. Нутки овозй бя шакли хатнаш кам шабохат дорад. Да раёин нутк аз силсилаи овоэхои алохидаи паси хам талаффузшаваи- да иборат нест, ки мо дар мавриди дилхох дар он як овозро ба ово зн дпгар иваз карла тавонем. Узвхои гуфтугуп мо дар чараённ нутк овозхон аз лихози махрачу тавлид гу-ногунро месозанд ва онхо на- метявонянд. ки дар як лахза гох як холат, гох холати лигарро бн- гиранд. Нутк тобеи копупи еарфакори иа еабуки мебошад. Узвхои нутк мувофикн хамнн усул амал карда, дар як харакати худ як овозро сохта, бавои тавлиди як ё чанд овозй -навбатй шароит фарохам меова- ранд. Табинсг, кн дар чуннн тарзи кори узвчо овозхои хамнишину хамсоя бе такьнр нямемонанд}
Аз хамнн сабаб тагьирн фонемахо дар чараёни нутк як конунн маъ- мулии сохти овозй забон аст, ки онро системаи фонетикин забои идо- ра мекунад. Низоми фонологи алокамандона бо хамнн копун доиран тагьири фонемахо вя худудн зухури гобишхон онхоро муайян менамояд., Фонема дар чараёни нутк бо таъсири омилхон гуногуп хеле тагьнр ефта, тобншхон зиеде пайдо карда метявонад, вале он дар баробарн ин мустакилияти фонемагии худро нигох дошта, аз фонемахои дигар фарк мекунад.")
$ 67 Тагьири овозхо дар чараёни нутк дар асосн конунхои фонетикин мутобикат ва табднл сурат мегирад
Мутобикати овозхо яке аз сабабхри асосин найдоиши тобишхои фонема мебошад. Гобишхон фонема (тобишхои хамнншинй ва мав- кей), ки дар натичаи мутобикати тавлиди як овоз бя овозй дигар пайдо мешаванд, байни худ муносибати тазоди надоранл. Мутобикаг бо хамнн хусусият аз табднл, ки бо бадали фонемахо сару кор дорад, фарк мекунад.
§ G8. Мутобикат. Дар чараённ нутк мутобикати ду гурух овозхо- ро фарк мекунанд: а) мутобикати хамеадохо ва садонокхо, б) мутобикати байнихамднгарин хамеадохо. Дар ин ду маврид дарачаи мутобикати овозхо гуногуп аст. Дар мавриди аввал мутобикат дар байни овозхои гуногуп, овозхои аз хамдигар дур (садонокхо ва хамеадохо) сурат мегирад ва табиист, кн овозхои гуногун намставонанд ба якдигар нурра м'утобик шаванд. Дар мавриди дуюм мутобикат дар байни овозхои хамчинс овозхои ба якдигар нисбатан наздик (хамеадохо) ба амал меояд ва барои мопаид шудани ин овозхо ба хамдигар монсас дида намешавад.
Мутобикати овозхон гурухи аввал (хамсадо ва садонок) мувофикат ва мутобикати овозхои гурухи дуюм (хамеадохо)монандшавй ном дорад.
§ 69. Мувофикат. Овозхо дар чараёни нутк дар ду мухнти фоне- тикй ба хамдигар мувофикат мекунанд: а) дар мухнти хамнншинй б) дар мухнти мавкей вобаста ба мавкеи худ дар кялима, синтагма, мухнти задапок ва безада. Алокамандона ба хамин ду мухит а) му- вофикатн хамнншн.ш ва б) мувофпкати мавкеии овозхо фарк карда мешавад.
§ 70. Мувофикати хамиишиий дар байни овозхон хамсоя сурат мегнрад ьа вобаста ба навъи овозхои хамсоя ду хел мешавад: а) мувофикати садонок ба хамеадо (С + К) ва б) мувофикати хамеадо ба садоиок (Х + С).
Дар мавриди аввал садонокхо ба хамсадохон гуногуни аз чихати катор (чой) мувофнк, мешаванд. Ин ходиоа дар маврндхои зерни ба назар мерасад:
а) агар садонок баъд аз хамсадохон пешизабонн омада бошад (бобо, бодом), мувофикати нешрав ба амал меояд, зеро хамсадои пешизабонн (ё лаби) садонокро ба пеш мекашад. Мувофикатн пеш- равн садонокхо дар сурате барчаста зохнр мешавад, ки садоноки катори гайрипеш дар байнн ду хамсадои лабй ё пешизабонн вокеь шуда бошад: Оузург, бобо;
б) агар пеш аз садоиок хамсадохон кафо омада бошад (кар, гела, ках, гелос), садонок сахт ба кафо кашида мешавад; пеш аз садонок омаданн хамсадохон забончагй ва гулуй ин ходнеаро рав шаитар нншон медихад: канд. халда, хилла, хира геша;
в) агар пеш аз садонок хамсадои димогй омада бошад (нур, домод, мавиз), садонок бо асари хамсадои димогй тобнши димогй
лйдо мекунад. Тобнши димогии садонокхо дар байни ду хамсадои димогй бештар намоён мешавад: ман, ном, мум, пун оа гайра.
Мутобикати хамеадо бо садонок (X, + С.) дар мавридхое рав- шактар зохнр мешазад, ки хамеадо пеш аз садоноки лаби омада бошад; куза, сузан, гувох на р. Дар ин маврид хамеадо дар натичаи мувофикатн пешрав бо садонок аз руи кори лабхо музофик шуда, тобиши лаби пайдо мекунад. Дар холатн безадагй аз тахфифи сахтн садонокхои ноуетувор мувофикшавии овозхо хелс заъиф аст.
§ 71. Минандшаии. Монандшавин фонемахо, баръаксн ходиеаи муюбикат дар байнн як категорияи овозхо мушохида мешавад. Х,о- дисаи ба хамдигар монанд шудани онозхои нуткро монандшавин фонемаро мегуянд, ки дар чараёни нутк дар натичаи мутобикати фонемахои хамнишнн руй медихад. Масалан, дар таркиби овозии [нб] дяр калимахои шанбе, занбур, занбар, чанбар хамсадои сонорин [и] аз чихати корн узви овозеоз (махрач) ба хамсадои [б] монанд мешавад: овозй [б] хамсадои знчн чарангдори лабни гайрндимогн ва овозй [и] хамсадои знчн нутизабонии сонорй лимогн мебошад, яъне ин ду фонема бо узвхои гуногун, якумй ба .воситан лабхо ва дуюм и ба во ситаи нуги забон сохта мешавад. Аммо дар хамлишннн хамсадои [б] овозй [н]-ро ба худ аз чихати кори узви овозеоз (лабхо) монанд мекунад ва аз хамин ру калимахои боло ба шакли [замбур], [зямбар] г,а (чамбар] талаффуз мешаванд.
Монандшавй вобаста ба дарачаи монанд шудани овозхо ду гявъ мешавад: комил ва нокис. Мнсолхон боло ба монандшавин но кис мансубянд, зеро дар онхо овозй {и] ва [б] танхо аз як чпхат. аз руи кори узви овозеоз монанд шудааст, аломати димогй ва сонорни [н] боки мондааст. Аломати зичй ба хар ду фонема умумй аст. Мо нандшавин нокис одатан дар хамн::шиннхон хамсядо бо садонок, садонок бо хамеадо .на хамеадо бо хамеадо вокгъ мегардад.
Дар монандшавин комил овозхо ба хамдигар пурра монанд мешаванд. Масалан, фонемаи д, ки аз т танхо бо аломати чарангнокию бечарангй фарк мекунад (аломати днгар; зичй, пешизабонн ва гай- риднмогй барои хагр ду фонема vmivmh мебошанд). дар калимахои бадтар ва садто дар хампишинии [дт] омада, ин аломатро гум кар- дааст на ба хамсадои бечаранги [г] хомнлан монанд шудааст: ]бат- гар], [сатто]. Монандшаини комил барои хамнишинихои овозхон хам- узв хос аст.
Вобаста ба самташ монандшавй пешрав ва пасрав мешавад. Дар монандшавин пешраз овозй баъдина ба овозй пешнна монанд мешавад. Ин навън монандшавй ба забони точикй хос нест. Дар монандшавии насрав овозй баъдиня оиозн пешинаро ба худ монанд мекунад. Ин навъи монандшавии фонемахо дар забони точикй маь- мул аст.
Дар хямнишинин хамсадо бо хамсадо (X + X) фонемахон хам- пишин аз рун чор хусусият ба хамдигар монанд шуда метавонанд: а) аз рун корн садопардахо; б) аз руи кори узви фаъол (с махрачи овозсозн); в) аз руи тарзи тавлид; г) аз руи иштироки резопаторхо.
Мавкеъ ва холатхон аеосни монандшавии фонемахо аз рун ду аломати аввал дар фаслн табдили овозхо (§ В1) оварда мешавад.
§ 72. Мувофикати мавк.ей. Дар забони точикй дар натнчян бя мухнти истеьмол мувофик шудани овозхо ду ходисаи маъмули фонетики: а) тахфиф вя б) монандшавй ба амал мооид. Ходисаи и кум хоси садонокхо вя дуюм хоси хамсадохо мебошад. Монандшавии мавкеаи хамсадохо дар фаслн дигар ($ Hfi) аз пазар гузароннда мешавад. Ин ч.о тахфифи садонокхо мухтясаран баён мешавад.
§ 73. Тахфиф (редукция) яке яз хуеусиятхои вокализми б?- задаи забоин хозираи точик аст, вяле хамаи садонокхо ба ин коиун тобеъ нестанд. Дар ин холат баъзе садонокхои точикй ба дигаргупни сахте дучор мегарданд ва аз чихятн сифату микдор тап>ир меёбанд. Ьарон садонокхои дигап гуё ин холат вучуд иадорад, нстеьмоли садонокхо дар мухитхои заданок ва безада кам фарк мекунад.
Вобаста ба ходисаи тахфиф садонокхои точикиро ба ду гурух "удо мекунанд: а) садонокхои устувор (э, у, о) вя б) садонокхои ноустувор (и, а, у). Ин ду гурухи фонемахо дяр хнчон заданок фар\ намскунанд. Фарки онхо дар хнчон кушоди безада равшантар маъ- лум мешавад. Дар ин холат садонокхои ноус.гувор аз чнхати микдору енфат сахт тагьнр меёбанд. вале садонокхои гурухи устувор дарозию си- фатн худро у'стуворона нигох медорянд. Аз хамнн ру ходисаи тахфнф- ро мансуби садонокхои ноустувор медонанд.
Садонокхои и. а, у дар холати заданок аз садонокхои гурухи устувор кариб фарк надоранд, аммо дар хичои кушоди безада, ки холати безадагист, онхо сахт кутох мешаванд. Ин кутохшавй гохо то дарачаи аз байн рафтяни онхо оварда мерасонад. Масалан, фонемаи и дар ин холят хам енфатан ва хам микдоран тагьир ёфта, амалан дар хамсадои пешина зухур меёбад: китоб [koto6J, енфат [софат]. Дар нутки еярет, [бошнтоб] ин тарьирот ба дарачае мерасад, ки садонок гохо вазифаи хнчосозиашро хам гу.м мекунад.
Садоноки у низ дар холати безада ихтнеор мешавад, ки дар на- тнча мустакнлияту муайянии худро аз даст медихад. Вай ба туфайли тавлиди лабияш дяр хамсоягй бо хамсадохои чарангдор сифатн хоси худро нигох медорад: гувох [г*вох], гумон [гумон], гурусня [г>'р>'сна|, аммо дар байни хамсадохои бечаранг то дарачаи аз байн рафтан ихтисор меёбад: хушбахт (х1'шбахт], чукрн [чкрйЦ. Фонемаи а, ки нисбат ба ду фонемаи аввала устувортар аст, низ дар холати безадагй ихтисор мешавад: сафед [езфед], чакидан [чзкидан] ва гяйрп
Тахфнфи садонокхои и, а, у дар холати безадагй опхоро ба хамдигар наздик мекунад ва гохо ни наздикй ба дарачае мерасад, ки ин ее садонок ба як овоз (э) бядал мешаванд, вале вазифаи хнчосозн ва арзиши фонологии худро гуч намекуианд. Бо вучуди ин нхтисоп- шавии садонокхои а, и. у та:;хо ба холат.и безадагй вобастя нест. Дар фарк куиониданн онхо омилхои дигар, алалхусус хусуснятхои мяв- .зунии нутк (ритм) ахамиятнок аст.
§ 7-1. Афзоиш. Афзоиш акси ходисаи кохнш мебошад (ниг. § 77). Дар чараёни нутк дар натичаи хамнишлинн фонемахо тяркибхон овозие пайдо мешаванд, ки талаффузашон мушкил аст. Во максади осон шудани талаффуз дар ин таркибхо як овоз (садонок ё хамсадо) афзуда мешавад. Афзоишл фонемахо ду нявъ аст: тяърнхй вя муосир. Дар калимахои шахриёр за мардикор, кн дяр онхо таърихан ха.мнишинхои сегона [хрй] вя [рдк] шахрёр ва мардкор мавчуд буда-
4-г
меафтад. Масалан, кохиши таърихй сабаб шудааст, ки дар калчма- хои зерни, кн таърихан ба шакли номак, бандак па зардак талаффуз мешудаалд, хамсадои охири опхо кохиш ёбад ва опхо имруз дар шакли нома, банда, зарда талаффуз шавапд.
Кохиши муоснри фонемахо тобеи конунхои хамнишинй ва та- лаффузи забони муосир аст. Масалан, дар талаффузи гуфтугуии шакли феълии меравам аз аооеи феълии рав ду фонема-а ва в ко- хиш ёфтаа.-г Ra ин шакли феъли дар се шахеи танхо ва чамъ ба таври зерин талаффуз мешавад.
ме
р-ам
мс-р-й
ме-р-ад
ме-р-ем
мс-р-ед ме-р-анд
Ходисал кохиши фонемахо бештар дар гурухи хамсадохо orозхои махрачдор дучор мегардад ва ба хамнишннихои мобайн ва охири хамсадохо хос аст.
Дар хамнншинихои мобайни кохиш бештар дар мавридхое неш меояд, кн се х.амсадо х.амнишин шуда бошанд. Дар хамнншинихои ссгона одатан яке аз фонемахо (маъмулан хамсадои зич) аз талаффуз мсафтад: хнштгар [хншгар|, кордча [корча] дастбурд |дасбурч] на ё бараке як садонок афзуда мешавад (афзоиш): [хиштэгар], |к>р- дэча].
Дар хамнншинихои охир низ хамсадохо кохиш ёфта метаоонанд: хез |хе|, дех. [те], карданд [кардан] ва амсоли инхо.
Дар гурухи сядоиокхо ходисаи кохиш чандон характерной нест. Садонокхо (одатан ноустуворхо) тобеи копупи тахфиф мебошаид.
Кохиши фонемахо аз кохишл хнчохо фарк мекунад.
§ 78. Чонипазкунй Чойивазкуиии фонемахо низ дар натичаи хамнишнняи фонемахо ба амал меояд па ин ходисаи овозн ба осой кардани талаффуз вобаста аст. Агар дар хамшпнинин дугона талаффузи аъзои икум нисбат ба дуюм мураккабтар бошад, аввал фонемаи дуюм, ки талаффузаш осонтар аст, сохта мешавад, баъд фонемаи якум тавлид мегардад. Масалан, дар хамнишннихои [бр[, |фх], [фл], [зр], )фв] ва гайра аввал фонемаи дуюм, баъд фонеман якум талаффуз мешавад ва дар натича фоиемахои ни таркнбхо чойхои якдигарро иваз мекунанд: тубра//турба, еафха//еахфа/ё сахифа бо афзоиши и/, куфл'/кулф, 11язрулло/'/Нярзулло, афв///авф ва гайра Чойнвазкунни фонемахо низ ду хел мешавад: таърихй ва муосир.
§ 79. Чойивазкуиии таърихй дар даврахол пешиняи инкишофи забон сурат мегирад ва тадричан мустахкам шуда, ба норма дохил мегардад. Дар натича он нстеъмоли шакли а слил калнмаро махдут карда, чои онро мегирад ва дар хат инънкос меёбад. Масалан, ка- лпмахои кулф, китф. сурфа, махеи на авф аслан дар шаклл куфл, кифг, суфра, масхй па афв будаанд, вале ба туфайли чойивазкуиии фоиемахои хамнишин тадричан мустакчлият пайдо карда, шакли нм- рузаро гирифтяанд.
§ 80. Чойивазкуиии муосир хануз зинда буда, ба нутки гуфтугу хос аст Дар лн маврид хар ду навъи талаффуз (бе чойивазкуни ё бо чойивазкуиии фонемяхо) ба тяврн мувозй вучуд дошта мётаво- над:/халво//хавло, дярьё//дяйро, чумъа//чуъма, чамь//чаъм/, вале раф Тя-рафта яке аз опхо днгареро тапг карда, аз нстеъмол хорич месозад.
Чойнвазкуий хосн хамсадохост.
§ 81. Табдил. Фаркн фонсмагии як морфема, яъне алломорфхон як морфема, фарки фонегикии байни шаклхои як реша, ё суффикс, ё префикс, ё анчомаро табдил меноманд. Табдилн фонемахо ба ходисаи мутобнкатн опозхо (§08) умумнятс дошта бошад хам, ин ду ходиса аз якднгар фарк мекунад. 1) Дар табдил фоиемахои гуиогун ба хамдигар бадал мешаванд. Дар ин маврид шабохатн фонемахо
шарт нест, вале дар мутобикат ва пайдоишк тобишхои фонема ша бохату монандии фонемахо хатм.ист; 2) Табдилн фонемахо ба ма:> чудиятн шаклхои туногуни як морфема вобаста аст ва аз хамин ру бадалшавй таихо дар еурати монандии морфемахо Чои дошта мета вонад. Масалан, бадалшавин а//у дар ду шакли як морфема (паз// пухт) дида мешавад, аммо ин фонемахо дар таркиби морфемахои ту- ногун (масалан дар, бур) бадал намешаванд; 3) Фарки байнн таб- днл аз найдоиши тобишхои фонема дар он аст, ки пайдоншн хар як тобиши фонема ба шароити муайяни фонетики вобаста аст ва дар байни тобишхо муносиба™ такмнли нстеъмоли хамдигар мушохида мешавад. Агар шароити муайяни фонетикй тагьир ёбад, ба чои як ■1 ибиш тобиши дигар пайдо мешавад. .Масалан, садоноки [а] дар хам- нишнпй бо хамсадохои пасизабонй тобиши моили кафо |кафас] дорад, аммо дар хамнишини бо хамсадохои пешизабонй тобиши моил ба пеши он [барра] пайдо мекунад. Вале дар табднли фонемаи д ба т дар калимахои кабуд [кабут] ва санчид [еанчит) танхо фонемаи ба ин холати фонетики/охири калима/вобаста [д] хамчун фонемам ни- шонадор дар охири калима истифода намешавад. Ин фонема |т] дар ни Холат озод аст ва ба тарьирот дучор намешавад.
Хамаи табдилхо ба шароит.и гуногуни фонетикй алокаманд ме- бошанд, аммо вобаста ба гузашти замой вобастагии онхо ба шарои- 1\ холатхои фонетикй аз байн меравад ва бадалшавй ба ходисаи мустакил табдил ефта, аз рун аньана сурат мсгирад. Дар гурухи дигари табдилхо ходнеахои фонетлкие, ки мучиби бадалшавй мешаванд, зиндаанд ва онхоро дар заминаи маводн забони муосир шарх додан мумкин аст. Вобаста ба хамин ду навъч табдилро фарк, мекунанд: а) табдилн анъанани ё таърихй ва б) табднли зинда (ё муосир).
§ 82. Табднли таърнхиро дар заминаи масолех.и забони муосир (еннхроий) шарх додан мумкин нест. Онро танхо таърих муайян мекунад. Сабаби табднли фонетики дар асос.и маводл забоин муосир муайян карда мешавад. Хамин тарик хамаи бадалшавнхо аз нуктаи назари диахрони зинда мебошанд, вале аз днди синхронй фярк меку нанд.
Фарки дигари табдили таърихй аз фонетики ин аст, кн табдилл фонетикй вазифаи морфологй надорад, аммо табдили таърихй вазифаи .морфолош дорад, масалан, ба воситаи табдил фарк кардани асосхои фсълй/паз//пухт, суз//сухт, хур//хурд ва гайра/. Хамчуннн табдили таърихй дар хат ифода меёбад, вале табдили фонетики ни гуна имкон надорад.
Табдили таърихи яке аз мавзуъхон бахеи таърихи забон аст. Дар ин чо мо бо оварданл чанд мисол махдуд мешавем.
а) Табдилн садонокхо:
у//а: бурд//бар, пухт//наз, шуд//шав;
у//о: суиурд//супор, шумурд,'/шумор, буд//бош, намуд//намо; у//у: шуст//шуй, гуфт//гуй ва гайра.
б) Табдилн хамсадохо:
з//хт: дуз//духт, суз//сухт, паз//пухт, соз// сохт, гудоз/7 гудзхт, на- воз//навохт;
в//ф: ков//кофт, рав//рафт; б//фт: куб//муфт, руб//руфт, тоб/.'тофт; р//шт: дор//дошт, гузор//гузошт; й//ст: шуй//шуст, чуй//чуст: руй//русг, х//ст: хох//хос.т, чах,''/част, рах//раст.