§ 219. Суффикси -истон (нас аз садонок -стон, дар назм инчунин -ситон).

Ин суффикс хам мисли суффикси -зор бо исм омада, макон ва фа­ровонии предмети асосии калимаро мефахмонад, аммо мавкеи истеъ- моли -истон ва -зор фаркхо низ дорад. Суффикси -истон:

а) аз исмхои ифодакунандаи халку миллат номхои чугрофй месо­зад: Точикистон, Узбекистан, Гурчистон, Мачористон, Хиндустон ва мо- нанди ннхо;

б) аз исми шахе номи муассиса сохтааст: бемористон;

в) бо исмхои конкрет омада, макон ва фаровонии предмети асоси- ашро ифода менамояд. Агар суффикси -истон бо исмхои ифодакунан­даи пабототу растанихо ва калимаи регу санг ояд, бо суффикси -зор хамвазнфа мешавад: гулистон, нахлистон, наистон, сарвистон, богистон, регистон, сангистон ва гайра.

Суффикси -истон аз иемхои копкрети дигар низ исм сохтааст, ки макону фаровонии предмети асосашро далолат мекунад: кабристон, го- ристон, лаълистон, мазористон, кухистон;

г) иемхои замони бахор ва шаб иемхои ягона бошанд хам, суффик­си -истон кабул менамояд: бахористон, шабистон;

д) бо енфатхон иемшудаи равшан ва торик низ меояд: торикистон, равшанистон:

Акси об будасту май хар суйро Чун сахаргох раишанистон дидаам.

(Т у р с у н з о д а);

е) суффикси -истон аз исми маънй низ исме сохтааст, ки маконро мефахмонад: андухистон;

ж) суффикси -истон бо исми маънии кор исми користон сохтааст, ки маънои корхои ачиб дорад.

§ 220. Суффикси -сор бемахсул аст, вай танхо бо чанд исми конк­рет омада, макон ва фаровонии онхоро мефахмонад: кухсор, чашмасор, шохсор.

§ 221. Суффикси -лох бемахсул мебошад, вай танхо бо чанд кали­ма омада, макон ва фаровонии онхоро нишон медихад: санглох, пустлох (девлох, рудлох, оташлох, архаистианд).

§ 222. Суффикси -бор бемахсул буда, танхо бо калнмаи чуй омада­аст: чуйбор (рудбор, архаистист).

§ 223. Суффикси -ина низ бемахсул буда, танхо дар сохтаии кали­махои ганчина мушохида шуд, ки макону фаровонии асосашро мефах­монад.

§ 224. Суффикси -шан бемахсул буда, танхо дар таркиби калимаи гулшан мушохида мешавад, ки макону фаровонии асосашро мефахмо­над.

§ 225. Суффчкси -но бемахсул буда, аз сифат исми макон сохта­аст: тангно, пахно; дар адабиёти классики фарохно ва дарозно низ ома­дааст.

§ 226. Суффикси -када бемахсул буда, аз немхои конкрет ва маънй исми макон сохтааст: майкада, оташкада, донишкада, зиёраткада:

Ру ят гули лол а шуду дил—ойинахона, Ин хона зиёраткадаи лоларухои аст.

(Р а х и м й).

Суффиксх;ое, ки исми маънй месозанд

Дар забони адабии хозиран точик дар калимасозии иемхон маънй (абстракт) суффнксхои -й, -гари, -иш, -ор, -гор, -о, -гонй, -ос//ас исти­фода мешаванд.

§ 227. Суффикси -й (-гй) дар исмсозй сермахсул мебошад; 1) суф­фикси -и//-гй аз енфатхон аслй исми аломат ва холат месозад: зебой, чолокй, тезй, осонй, гаронй, бешармй, ночорй, ноилочй, ноинсофй, ноко- мй, саводнокй, хушбахтй, шердилй, мардонагй ва г.;

2) суффикси -й (-гй) аз исм исм мгеозад: аз иемхои ифодакунандан касбу кор ва ихтисос иемхое месозад, ки амал ва сохаи фаъолиятро ме- фахмонанд: дехконй, косиби, шофёрй, инженерй, савдогари, коргарй, кирмакпарварй, чорводорй, шоирй, олимй ва г.;

б) аз калимахои хешутаборй ва дуст, душман иемхои ифодакунан­дан муносибат месозад: модарй, падарй, бародари, хохарй, дустй, душ- манГи.

в) аз калимахои мачози исми маънй месозад, ки аломат ва холат- ро мефахмонад: рубохй, мардй;

г) аз исмхои нфодакупандаи спину сол исме сохта мешавад, ки давраи дар решай калима номбаршударо ифода мекунад: кудакй, ча- вонй, арусй, келинчакй, нирй ва г.;

3. ба воситаи ин суффикс аз феълхои хает ва нест исми холат сох­та шудааст: хастй, нестй;^

4. бо суффикси -гй аз сифатхои феълй иемхое сохта мешаванд, ки аломату холат, амал ва соха и фаъолиятро номбар мекунанд: куфтагй, дилшикастагй, даррандагй, ресандагй, нависандагй, ронандагй ва г.;

§ 228. Суффикси -гари сермахсул буда: 1) аз исмхои гуногун, 2) си­фат ва 3) сифатхои феълй исми маънй месозад, кн аломат, холат ва амалро номбар мекунанд: одамгарй, сахтигарй, софигарй, сипохигари, мардигарй, калонигарй, истодагарй, зуригарй, босмачигарй, боигарй, боронгарй ва Faflpa:

Бо дидани шумо май хама чизро фаромуш кардаам, хатто одамга- риро (Айнй). Ману Азизхон бошем, бисьёр шод шудем, зеро км дер боз ягон дигаргунй ва навигариро орзу мекардем. Николаев сипохигари на- карда, бо мам хамту, монандй ошно муомила кард (Улугзода). Бой\о, кулакхо, муллохо, ки босмачигарй аз худи хамонхо cap зада буд, дар байни онхо ««гапчинй» карда мегаштанд (Рахим Чалил). ...истодагари карда, мукобилат намуда бошанд хам, дар охир мачбур шудаанд, ки габлхо, таблкубхо ва себандакхоро нартофта гурезанд (Айнй). К,озй Дониёлхочй, ки аз тарафи модар ба май хешигарй дорад ва худаш ода­ми хуби донишдуст аст, ахволи маро ба козикалон фахмонда, дар як мадрасаи бедарехона маро мударрис кунонид (Айнй).

Суффикси -гарй аз гуфтугу ба забони адабй дохил шудааст. Вай бардавомии амалро таъкид карда, бо ин тобиш аз суффиксхои -й (гй) фарк кунад хам, хамвазифагии ин суффиксхо аксар вакт равшан мушо­хида мешавад:

Босмачигй cap шуда буд... (Айнй).— Дина шаб аз сарп хирман гашта омада ба чогах даромадам ва дар хамин вакт ба хотирам расид, ки дар замони босмачигарй дараи Галаоху кургону курхонаи босмачихо буд (Рахим Чалил).

Бо суффикси -гарй аз калимаи сипохй исме сохга шудааст, ки пе- шаву мансаб ва касбро далолат мекунад. Одам хох сипохигарй куНад, хох имомй ва дуохонй, максад як лаб нони беминиат ёфта шнкам сер кардан аст. Ва хол он ки сипохигарй харчанд хурд ва ба дарачаи шо- гирдпешагй бошад хам... (Айнй).

§ 229. Суффикси -иш серистеъмол, вале каммахсул аст. Вай аз асо­сй замони хозираи феъл исми амал месозад: хониш, хориш, таркиш, ситоиш, сабз.иш, сузиш, вазиш, бахшиш, бахшоиш, бориш, нолиш, осо- иш, навозиш ва гайра. Дар иемхое, ки бо суффикси -иш сохта шуда­аст, давомнокин амал низ ифода меёбад:

Хучуми вахшиёнаи сагон, тозиши девонавори асп барои савор як холати пурхавферо пайдо кунонда буд (Айнй). Аммо чуби дарозн мак- табдор ба хама гушахои мактаб расо расида, сари халифаро молиш ме- дод (Айнй). Хар вакте кй ба чунбиш ва поякзанихои ман як тарафи курна аз болоям дур мешуд, он чавон охистаякак мепушонд... (Айнй).

Ба воситаи суффикси -иш аз феълхои таркибии номй, ба истиснои калимаи сарзаниш исм сохта нашудааст. Дар адабиёти классики .вари- анти ин суффикс -ишг (бадкуништ, ромишт) низ дучор мешавад.

§ 230. Суффикси -ор бемахсул буда, аз асосй замони гузаштаи феъл исми амал сохтааст: рафтор, гуфтор, куштор, сухтор, гирифтор.

§ 231. Суффикси -гор бемахсул буда, дар исмхои рузгор, ёдгор ва рафтагор дида мешавад, дуй аввал аз исму сеюмй аз сифатн феълй сох­та шудааст:

Ана дар хамин гуна як руз Махмуд бо як рафики худ аз бозори алаф фойтун савор шуда, рафтагори сайр гардида ба дарвозан Кавола мерасад (Айнй). Мо ба кишлоки Сучина рафтагор будем (Айнй).

§ 232. Суффикси -о бемахсул буда, аз сифат исми холат месозад: гармо, сармо.

§ 233. Суффикси -ос//-ас аз калимахои таклидй исм месозад: fhphoc, гичаррос, рижжос (ас), ялтос (ас), ялдаррас, чурукдос, хиширрос, фиш- шос (-ас), пичиррос ва Faftpa.

§ 234. Суффикси -гонй. Ии суффикс дар калимахои зиндагонй ва муждагонй мушохида мешавад.

§ 235. Суффикси -ат//-ят. Ин суффикс дар чанд калимаи точикй ва советии интернационалй дида мешавад, ки дар киёси калимахои арабй сохта шудаанд: рохбарият, партиявият, модалият.

§ 236. Суффикси -ия танхо дар калимаи точи кии бахория мушохи­да шуд, ки дар киёси калимахои арабй сохта шудааст.

Суффиксцои ифодакунандаи муносибати субъективй

§ 237. Барои ифодаи муносибатхои субъективона суффиксхои -ча, -ак ва вариантхои онхо истифода мешаванд. Ба воситаи ин суффиксхо тобишхои маъноии хурдй, навозиш, нахзанй, нописандй, хурдию иаво- зиш, хурдию пастзанй ва хурдию нописандй ифода мешавад.

Суффикси -ча бо исмхои конкрет омада, маънохои зеринро мефах- монад:

а) хурдй: муйсафед ба сари оташдон рафта, аз як дегча ба деги дигар бо обгардонча шарбат гузаронвда меистод ва бо белчаи кафгир- монанди сафед кардашуда даруни дегчахоро мекофт (Айнй). Дар тара- фи шаркии руи хавлй, дар пахлуи мадон як хоначаи пешайвондор буд... (Айнй). Рузе дар Шахрнсабз дар пеши дарбори амир Савдо бо либос- хои расмии худ ба лаби суфачае нишаста будааст (Айнй); ,

б) хурдй ва навозиш: Дар ин маънй суффикси-чи бештар бо исм­хои шахеи духтар па писар меояд, писарча аз духтарча номй худаш ва падару модарашро пурсид («Садои Шарк»).

Ин хусусияти махсусе, ки дар афту андоми ин духтарча менамуд, ин буд (Айнй). Духтарча аз модараш такрор ба такрор мепурсид, ки чаро амакаш ин кадар бнсьёр мехобад («Садои Шарк»), Соро ба писар- чаи худ нони аз хона бардошта овардагиашро ба об тар карда, хур- данд (Айнй).

Суффикси -ча дар ифодаи хурдию навозиш ва болндахотирй бо исм­хои Fafipiiiuaxc низ меояд:

Онхо аспхошонро чорхез гардонданд, самандча бошад, бо хамаи йурраи хамвораш рох мепаймуд («Садои Шарк»).

Нолаи дарьёчаи Варзоби мо Дошт мудом огахй аз хобн мо.

(T у р с у н з о д а);

в) дар исмхое, ки калонй ва хурдии онхоро таъин кардан мумкин нест, суффикси -ча болндахотирй, хушхолй ва нармгуфториро далолат

мекунад:

Амон дар хона шурбоча пухтааст (Икромй). Мудир, як справкача даркор шуд («Садои Шарк»);

г) ночизй, нописандй ва тамасхур:

...Вакте ки козикалон бо фармоиши амир дар паи ефтани шеърхои Хайрат афтод ва чизе ба даст дароварда натавонист, аз чор тараф шоирчахо ва шоиртарошон барон хушомад ба хизмати козикалон миён баста, бнсьёр шеърхои пастро бо тахаллуси «Хайрат» ба у бурда буданд (Айнй);

д) суффикси -ча бо исмхои хос низ меояд. Дар ин маврид суффикс хурдии шахсро аз руи пайкараш мефахмонад ва дар айни замон як навъ пастзанй ва тамасхурро хам ифода мекунад:

Дар ин сол монаиди порсола дарен дарехонагии чамоаи мо дар пе­шн домулло Икромча аз «Шархи Мул л о» бо коригии Рафурчон Махдум бояд мешуд (Айнй). ... онхо ба касе чнзе нагуфта, ба сари Рустамча гу- заштанд (Айнй). — Балота гирам. Мукаррамча! (Икромй).

...Суффикси -ича варианти суффикси -ча буда, бемахсул аст, вай бо як-ду исми конкрети гайришахс омада, хурдии асосашонро ифода менамояд:

'Aba даричаи мобайни хавлни хамсояро пушиду ба сун хона кадам монд (Икромй). Дар охурчаи гушаи пешгохии ин хона, ки даричааш хам он чо буд, чои мактабдорнишин буда... (Айнй).

...Суффикси -ак тобишхои маънонн зеринро нфода мекунад: а) наво- зиш. Ин вазифан асосии вай аст. Дар ин вазифа суффикси -ак бештар бо исмхои шахе, аз чумла исмхои хос меояд:

Пас, чанд гох он писаракро хамрох шрифта мегардад (Икромй). Духтаракатон ба бозор равед, майлаш... (Улугзода). Пиразан чавони наврасро навозишкорона «набераякам» мегуфт. Амонакам калон шавад, бас (Ортиков). Ба маънии навозиш бо исмхои гайришахс омадани суф­фикси -ак камтар дучор мешавад:

Дер нишасту дилакаш тамг шуд, Хест чу оху ба сари сайг шуд.

(Т у р с у и з о д а);

б) нописандй, тамасхур:

Кали Курбон духтараки нотавонро чуй гунчишкак бардошту ба до- ду фарьёди у ахамият надода, ба дахлез баровард (Икромй). Лабу лунчакатро бод хурад, нахостани ту акнун дер шуд (Улугзода). Ягон мургаки содда пайдо шаваду маро ба зери каноташ гирад, мага]» бад мешавад? («Садои Шарк,»).

Суффикси -ак (-акак) дар исмхои маънй карибиву наздикиро да­лолат мекунад:

Хамааш шуда чанд рузакак пеш Кучеренко аз запаш мактуби са- ломатй шрифта буд (Рахим Чалил).