- •§ 5. Омузиши сохти фонстнкин забон ахамиятн калопи амалй ва назариявн дорад. Алокаи байни одамон чахд ба воснтаи овозчо вокеъ мегардад.
- •§ 9. Овозхои нутк дар таркнбн вохидхои маыюдоп ду вазифаро ичро мекунанд: калимасозй на калимафарккунй (маънофарккунй),
- •§ 18. Транскрипция вобаста ба максад ва тарзи нстифодя ду хел .Мешавад: а) фонетикй вя б) фонологи.
- •§21. Дар сохта шудянн садонокхои забони точикй забои ва лаб- хо иштирок мекунанд. Бниобар ин таснифи тавлидии садонокхо дар асоси хамин ду узв сурат мсгнрад.
- •§ 22. Забон хамчун узви фаъол ба ду тараф харакат мекунад: 8) аз иеш ба кафо ё аз кафо ба пеш (харакатн уфукй) ва б) аз поён ба боло ё аз боло ба поён (харакатн амудй).
- •§ 45. Нншонан фарккунандаи бардошт (харакати а.Чудии забон) садонокхон точикнро ба се гурухи микдоран нобаробар таксим мску-
- •§ 46. Нншонан лабишави дар зимни тазоди лаби-гайрилаби са- донокхоро ба ду гурухи баробар чудо мекунад: а) лабй — у, у, о ва гайрилабй — и, э, а.
- •§ 47. Системен хамсадохои забоин точнкнро бисту чор фонемаи зерни ташкил мснамояд: б, п, м, в, ф, д, т, з, с, н, л, ж, ш, ч, ч, р, й,
- •§ 57. Тавснфи еадонокхои забоин точикй дар бештари маврндхо ба тобншхои асосин опхо, ки дар талаффузн алохндаи садонокчо му-
- •§ 59. Садонокхои катори омехта. Фонемаи у садоноки каторн омехта, бардошти миёна ва лабист. Хангоми тавлнди ин садонок да-
- •§ 83. Табдилн фонетики дар забони хозираи точик ду навъ до- оад: табдили хамнишинй ва табдилн мавкей.
- •§ 91. Мохиитн фонетикин задаро воентахои фонетнкие муайян мекунанд, кн барои фарк кунониданн хичои зядянок аз хичохои бе- зала истифода бурда мешаванд. Ин воснтзхои фонетикй аз инхо ибо- ратанд:
- •§ 97. Вазнфан задан калима. Задан калима хамчун яке аз унсурхои системаи фонетикии забон вазифаи ба худ хос дорад.
- •§ 99. Ин гуна калимаю морфемахо вобаста ба чоишон нисбат ба калимахои заданок ба ду гурух чудо мешаванд:
- •§ 100. Ба гурухи проклигнкахо инчунин морфемахон зерин до- хил мешаванд:
- •§ 102. Интонация, хамчун ходисаи овозн забо::, ду чихати ому- зиш дорад: а) чи.Чати мухобироти (коммуникативн) ва б) чихати ифоданокй.
- •§ 105. Интонация аз воситахои мухимми ифодаи муносибатхон мантикии чумла мебошад. '
- •§ III. Тамдид суръати талаффузи порчахои нутки овозй (овозхо. Хичохо. Калимахо ва кайра) дар вохиди вакг низ яке аз ун- сурхон интонация мебошад. Сует ё босуръат талаффуз кардани пор-
- •§ 127. Гуфтори хабарн якгаркиба ва дутаркиба мешавад, ки хар кадоми онхо шаклхои тасдичн ва инкори доранд.
- •§ 141. Фарки задан таъкид аз задахон дигари фраза ва синтагма дар лахзахои зерни ошкор мегардад:
- •§ 101. Таркиби морфемавии калима Дар калимахои сохтан забони точикй ду павъи морфема мушохида мешавад: 1) морфеман решагй ва 2) морфемаи ёрнднханда.
- •§ 181/Исм дорой категориям морфологии муайяниву номуайянй мебошад, кн воситаи асосин ифодаи он артикли -е ба шумор меравад.
- •§ 184. Артикли -е2 хусусияти муайянкунй (ншоратй) дорад ва му- родифи он чонишинхои ишорагй ба шумор мераванд. Артикли -ег бо иемхое меояд, ки онхоро чумлахои пайрави муанянкунанда эзох ме- диханд:
- •§ 1!?7. Суффикси -гар дар исмсозй сермахсул буда, иемхои шахе месозад, ки маънохои гуногун доранд:
- •§ 198. Суффикси -гор дар забони хозираи точик каммахсул буда, 6а воситаи он аз исму асосхои феъл иемхон шахе сохта мешавад:
- •§ 219. Суффикси -истон (нас аз садонок -стон, дар назм инчунин -ситон).
- •§ 238. Барои ифодаи навозиш гохо суффиксхои -ча ва -ак, ё ки -ича ва -як дар як чо меоянд. Ин холат ба нутки гуфтугу хос мебошад ва гохо дар шакли ихтисор (ба чои -чаяк, -чек ё ки -чак) вокеъ мешавад:
- •§ 239. Маъной навозиш ба воситан калимаи чон низ ифода меёбад.
- •§ 241. Заминай асосии калимахои мураккаб вохидхои синтаксисй, пеш аз хама ибора мебошад. Аз хамин чихат калимасозии иемхои мураккаб масъалаи муносибати иемхои мураккаб ва иборахоро ба миён мегузорадл
- •§ 242. Иемхои мураккаби пайваст аз асосхои баробархукук бо роху воситахои гуногун ташкил меёбанд.
- •§ 243. Иемхои мураккабе, ки аз такрори бевоситаи калимахо сохта шудааид:
- •§ 224. Исмхое, ки аз такрори чузъхо. Иборатанд, инчунин бо интер- фикси -о- ташаккул меёбанд. Тарзи сохта шудани ин гуна иемхо чунин аст:
- •§ 245. Исмхои мураккаби пайваст, ки аз асосхои гуногун сохта шудаанд, вобаста ба тарзи васли чузъхо ва воситахои алокан онхо ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 246. Исмхое, ки ба воситаи интерфикси -у- таркиб меёбанд. Ин
- •§ 259. Ба исм гузаштани сифати феълй. Сифати феъЛй пн.З ба исм хеле зиёд гузашгааст.
- •§ 270. Аз чихати маъно ва аломатхон морфологй сифат ба ду гурухи калон чудо мешавад: аслй ва нисбй.
- •§ 306. Сифатхои мураккаби пайваст бо роххои зерин сохта мешаванд:
- •§ 310. Сифатхое, ки чузъхояшон аз хам чудо навишта мешаванд, таркиби ном доранд. Сифатхои таркиби бо чанд рох сохта мешаванд.
- •§ 313. Шумораи микдори микдори предметхоро мефахмонад вай инчунин ададхои абстрактро номбар мекунад. Шуморахои микдори аслй, тахминй ва касрй мешаванд.
- •§ 318. Шумораи тартиби тартиби предметхоро ифода мекунад. Шуморахои тартиби аз шуморахои аслй ба воситаи суффикси -ум (-юм) сохта мешаванд: панчум, шашум, хафтум ва монанди инхо: —
- •§ 330. Чонишини худ дар забони адабии хозираи точик хеле серистеъмол буда, дар чунин мавридхо истифода мешавад: j
- •§ 335. Чонишинхои ишоратии гайриасли микдоран зиёданд. Онхо аз чихати вазифа ба чонишинхои аслй умумият доранд.
- •§ 344. Дар забони точнкн шаклхои феълй микдоран бисьёр ва гуногун буда, системаи муайяни устувор доранд.
- •§ 345. Аз руи шахсу шумора тагьир ёфтани асоехо ва шаклхои за- монии феълхо тасриф номида мешавад. Тасрифи феълхо бо ёрии бан- дакхои феълй ва хабари ё флексияи феълй вокеъ мегардад.
- •§ 346. Дар тарзи тасрифи феълхо ва ифодаи шахсу шумора бо бан- дакхои феълй хусусиятхои зерин хамчун коидаи забони точикй ба эътн- бор шрифта мешаванд:
- •§ 347. Бандакхои хабарй (гайр аз шахси сеюми танхо) бо бандакхои шахсии феъл баробаранд. Бандаки хабарии шахси сеюми танхо аст мебошад. Бандакхои хабарй инхоянд:
- •§ 351. Префикеи на-/ма-/ ба феъл хамрох шуда, шакли инкор (манфй) месозад ва нашудани кору холеро мефахмонад: нарав, наги- рад, надид, намечунбад, кор намефармояд.
- •§ 352. Преф,икси ме- ба асосхои феълй хамрох шуда, шаклхои за- монии феъл месозад.
- •§ 358. Феълхо аз чихати воситаи ичрои амал ва муносибати бо он доштаи фоилу мафъул бевосита ва бавосита мешаванд.
- •§ 364. Тарзи мафъулии бавосита аз тарзи фоилии бевосита бо феълй ёридихандаи шудан сохта мешавад ва амали бо ягон восита ичрошударо мефахмонад.
- •§ 366. Феълхое, ки дар лахза ва худуди муайяни вакт вокеъ шудан ва ба анчом расидани амалу холати яккаратиро мефахмонанд*
- •§ 370. Феълй истодан. Ин феъл дар таркибхои феълй ба шаклхои замони гузаштаи наздик (истод), гузаштаи дур (истода буд), гузаштаи хикоягй (меистод) ва хозира-оянда (меистад) омада, потамо-
- •§ 384. Сигаи амрй изхори хохишу супориш, фармону таъкид ва водор кардан ба амалеро, ки нисбат ба шахеи дуюм гуфта шудааст, мефахмонад.
- •§ 386. Сигаи эхтимолии феъл дар бораи вокеъ шудан ё нашудани амалу холат аз руи тахмин, эхтимол, гумон ва шубха сухан кардани гуяндаро мефахмонад.
- •§ 388. Феълй замони гузаштаи наздик (гузаштаи оддй) аз асосй замони гузашта ва бандакхои феълй сохта мешавад. Шахси сеюми танхои ин феъл бо асосй замони гузашта баробар аст.
- •§ 389. Замони гузаштаи наклй аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи бандакхои хабарй сохта шуда, ба таври зср тасриф меёбад:
- •§ 391. Маънихои наклии замони гузашта бо чор шакли феъл ифода меёбанд.
- •§ 392. Феълй замони гузаштаи хикоягй аз асоси замони гузашта бо иловаи префикси ме- ва бандакхои феълй сохта мешавад. Гасрифн ин шакли феъл ба тарзи зерин аст:
- •§ 394. Тобишхои асосии маъной ва замонии ин шакли феъл дар матн равшан мушохида мешавад.
- •§ 395. Феълй замоии гузаштаи дур аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи шакли замони гузаштаи феълй ёридихандаи будан сохта шуда, ба таври зер тасрнф меёбад:
- •§ 396. Шакли гузаштаи дур низ дар мавридхои гуногун бо тобишхои гуногуии замопию маънои истеъмол мешавад, ки опхоро вобаста ба мазмуни матн муайян кардан мумкин аст:
- •§ 397. Замони гузаштаи дури наклй аз феълй хол (сифати феълии замони гузашта бо суффикси (-а) ва шакли феълй будан сохта мешавад. Тасрифаш:
- •§ 400. Феълй гузаштаи эх,тимолй амали воксъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи нагуши феълй ёридихандаи истодан таркиб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерин истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикеи ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасриф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикни худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 400. Феълй гузаштаи эхтимолй амали вокеъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи наклии феълй ёридихандаи истодан таркнб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерип истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикси ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасрнф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикин худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 407. Феълй фармоиш замони ояндаро ифода мекунад ва факат шахеи дуюми танхову чамъ дорад, ки шахеи танхои он асосй замони хозира хисоб меёбад наз—пазед (пазетон), хур—хуред/хуре- тон ва г.
- •§ 408. Шакли аористи феъл аз асосн замоин хозира бо иловаи бандакхои шахсии феъл сохта шуда, ба таври зер тасриф меёбад:
- •§ 417. Префикси фар- хамчун вариант айнап тобиши маъноии префикси фур-ро дорад: фаромадан//фуромадан, фаровардан//фуро- вардан:
- •§ 418. Дар забони адабии хозираи точик хангоми бо префиксхои шаклсози феълии ме- ва на- омадани феълхо мавкеи баъзе аз префиксхои калимасози феъл устувор, баъзеаш ноустувор аст.
- •§ 423. Феълхое, ки таркибашон аз хиссахои номии нутк ва феълхои ёридиханда иборат аст, феълхои таркибии номй шуморида мешаванд.
- •§ 424. Таркиби феълхои таркибии номй аз ду чузъ иборат аст: чузъи номй ва чузъи феълй.
- •§ 425. Чузъи номй хиссаи асосй ва сохибмаънои феълй таркибии номй буда, маънон феълро мукаррар ва муайян мекунад. Дар феъл- созй хиссаи сермахсул исм ва сифат мебошанд.
- •§ 428. Феълхое, ки чузъхои таркибиашон аз шаклхои гуногуни феълй иборат буда, хамчун як вохиди лугавй ё грамматикй ба хисоб гирифта мешаванд, феълхои таркибии феълй номида мешаванд.
- •§ 430. Масдар аз асоси замони гузаштаи феъл бо суффикси -ан сохта мешавад: хондан, дидан, гирифтан ва гайра.
- •§ 433. Масдар хамчун феъл ба хусусияти вобастакунии калимахо молик аст. Вай монандй феълхо калимахоро одатан бо пешоянду пасояндхо ба худ вобаста мекунад ва иборахои масдарй месозад:
- •§ 434. Масдар дорой ду намуди феъл аст: намуди мутлак ва давомнок.
- •§ 435. Масдар, чунон ки ишора шуд, бо хусусиятхои номии худ ба исм наздик аст, бинобар ин хамчун исми феълй дорой хусусиятхои зерин аст:л
- •§ 436. Масдар шакли кутох дорад, ки бо асоси замони гузаштаи феъл шаклан як аст. Масдархои кутох дар яке аз шаклхои феъл ва баъзе таркибхои феълии дигар пас аз калимахои модалй меоянд:
- •§ 438. Шакли таърихии сифати феълии замони хозира (бо суф- фикси-он) ду хусусият пайдо кардааст.
- •§ 444. Сифагхои феълии забони точикй ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 445. Сифатхои феълй монанди феъл дорой хусусиятн вобаста- кунй буда, калимахои дигарро ба худ тобеъ мекунанд:
- •§ 446. Сифати феълй намуди мутлак ва давомнокро хам ифода менамояд. Сифатхои феълии намуди мутлак, аичом ва натичанокии амалро нишон медиханд:
- •§ 450. Дар забони адабии хозираи точик сифатхои феълй аз ду асоси феъл ва масдар сохта мешаванд. Сифати феълй панч шакл дорад.
- •§ 451. Шакли сифати феълии замони хозира аз асоси замони хозираи феълхои гузаранда ва монда бо хамрох кардани суффикси -анда сохта мешавад:
- •§ 453. Сифатхои феълии замони хозира гузаранда (донанда, фахмапда, кашонанда, каркунанда, зинатдиханда) ва монда (чаханда, расанда, коркунанда( боранда, харакаткунанда) мешаванд.
- •§ 454. Сифатхои феълии замони хозира ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 455. Сифатхои феълии замони хозира хосияти бобастакунш феълй доранд.,Онхо монандй феълхо калимахои дигарро ба худ вобаста намуда, иборахои сифати феълии замони хозира месозанд:
- •§ 460. Сифатхои феълии замони гузашта гузаранда (партофта, навишта, дидагй, Еобаста кардагй, пешвоз гирифтагй) ва монда (хандида, омада, баромадагй, хобида, боридагй, нишастагй, руй додагй) мешаванд.
- •§ 461. Сифатхои феълии замони гузашта ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 465. Сифатхои феълии замони хозира-оянда факат дорой намуди давомнок буда, амалй бо хабарй чумла дар як замон вокеъша- вандаро мефахмонанд:
- •§ 467. Сифатхои феълии замони хозира-оянда хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 467. Вазифаи синтаксисии сифатхои феълии замони хозира-оянда, муайянкунанда мебошад:
- •§ 470. Сифатхои феълии замони хозираи муайян хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 476. Феълй холи замони хозира тарзи фоил дорад. Феълй холи тарзи фоил амали гузарандаест, ки бевосита ба объект равона мешавад. Объекти бевосита бо пасоянди -ро ва бе он меояд:
- •§ 478. Феълй хол хусусияти вобастакунии феълй дорад. Он калимахои дигарро хамчун феъл вобаста намуда, иборахои феълй хол месозад.
- •§ 479. Зарф хиссаи муста кили нутк, буда, аломати амал, предмет на аломати аломатро мефахмонад.
- •§ 507. Ба воситаи префиксхои бе-, но-, ба-, бо-, бар-, дар-, то- аз днгар хиссахои нутк зарф сохта мешавад. Аз инхо префиксхои бе- ва но- сермахсул мебошанд-
- •§ 513. Як гурухи зарфхои мураккаб ба воситаи инфикси -о-, -у-, -ма-, -ба- сохта мешаванд. Аз инхо инфикси -о- нисбат ба -у-, -ма-, -ба- серистеъмол аст.
- •§ 520. Пешояндхои забони адабии хозираи точик аз руи сохти морфологиашон ба гуруххои зерин таксим мешаванд:
- •§ 521. Ба гурухи пешояидхои аслии содда пешояидхои кадимта- рин дохил мешаванд, ки аз чихати пайдоиш дар забони хозира бо ягон хиссаи дигари нутк алока надоранд.
- •§ 524. Пешоянди дар ба маънои гуногуии масоха кор фармуда мешавад.
- •§ 525. Пешоянди бар бештар дар забони адабии китобй истифода шуда, маъно ва вазифахои гуногун дорад.
- •§ 526. Пешоянди бо гайр аз маънохои хамрохй ва воситаи ичро вобаста бо семантикаи исм ва феъл тобишхои иловагии маъно зохир мекунад.
- •§ 534. Пеши бо пешояндхои аслии ба, дар, аз низ кор фармуда мешавад ва ба суи касе ва ё предмете равона будани амалро мефахмонад:
- •§ 535. Сииопими пешоянди наздики пешоянди кариби//карибии (дар карибии, аз карибии) мебошад:
- •§ 537. Синонимхои пешоянди пушти — пешояндхои акиб, паси, кафои, паи, дунболи хам мустакилона ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, аз кор фармуда мешаванд:
- •§ 538. Пешоянди болои хам дар шакли содда ва хам дар шакли таркибй бо пешояндхои аслии ба, дар, бар, аз кор фармуда мешавад.
- •§ 539. Пешоянди руи хам алохида ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, бар, аз кор фармуда мешавад. Вай сатхи прсдметеро нишон медихад, ки «амал дар он вокеъ гардидааст ва ё нигаронида шудааст.
- •§ 540. Пешоянди зери алохнда ва бо пешояидхои аслии ба, дар, аз ба кор бурда мешавад. Вай предмете ва ё чоеро нишон медихад, ки амал дар таги он вокеъ мегардад:
- •II. Пешояндхои номие, ки муносибатхои замониро ифода мекунанд
- •§ 547. Ба ин гурух чунин калимахо дохил мешаванд: пеш, пас, кабл, мукаддам, баъд, кати, замон, хамон, эътиборан, боз.
- •§ 549. Пайвандак хиссаи ёридих,аидаи нутк буда, аъзохои чидаи чумла ва чумлахои соддаи таркиби чумлахои мураккабро ба хам алокаманд менамояд.
- •§ 550. Пайвандакхои забони адабии точик мувофики сохт ва таркиби морфологии худ содда, мураккаб за таркибй мешаванд.
- •§ 551. Пайвандакхоро мувофики вазифаи синтаксисиашон ба ду гурухи калон чудо менамоянд: пайвасткуиаида ва тобеъкунаьда.
- •§ 558. Хиссачахо аз бобати сохт содда ва таркибй мешаванд.
- •§ 581. Чумлахои хитобии эмоционалие, кн далел ва даъвою таъкид, такдир ва бахои эхсосиро ифода мекунанд, гурухи алохидаро ташкил менамоянд. Ин гурухи нидохо хиссиёту хаячонро мефахмонанд:
- •§ 582. Як гурух нидохои эмоционалй ба таркибхои устувор ва вохидхои фразеологй нисбат доранд- Онхо аз бобати маъно ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 584. Нидохои амрй аз руи маъно ва вазифа ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
- •§ 588. Гохо бо нидо хиссача хамрох меояд, ки оханги нидо пуркув- ват ва пуртаъсир мегардад:
- •3 Суму 10 тин.
§ 1!?7. Суффикси -гар дар исмсозй сермахсул буда, иемхои шахе месозад, ки маънохои гуногун доранд:
аз иемхои конкрет иемхои шахе месозад, ки касбу хунарро ме- фахмонанд: шишагар, шамшергар, чармгар, сузангар, суратгар, халво- гар, охангар, наългар, мисгар ва fafipа. Ин гуна иемхо аз шакли якуми сифати феълй ва исми амал низ бо суффикси -гар сохта шудааид: pexiarap, шустагар, савдогар, коргар;
аз иемхои маънй нем месозад, ки шахсро аз руи хислату кирдо- раш номбар мекунад: HFMorap, ошубгар, размгар, имдодгар, горатгар;
аз немхои маънй, бештар исми амал исм месозад, ки шахсро вобаста ба амалиёт, машгулият ва харакаташ нишон медихад." тар- биятгар, созишгар, маслихатгар, даъвогар, варзишгар:
...мо монанди як ислохгар ба миёна даромада, ом одамро днда, уро розй мекунем... (Айнй).
Ман аз пахлавомоми чанговарам, Бувад рухи Рустам химоятгарам.
(Д е ^ о т й).
Хамдаме ку, ки дардн дил гуяд, Ку ягон маслихатгари хубе?
(Туреу и з о д а).
Эзох: Калимаи бозигар дар шакли бозингар низ меояд. Дар забони адабй \ар ду шакли ин калима вомехурад. Таркиби морфологии ин калима чунин аст, асоси аслии вай феъ.пи фармоиш боз буда, бо -й исми абстракта бозй сохта шудааст ва аз он бо суффикси -гар исми шахе — бозигар ба амал омадааст. Азбаски овозх,ои и ва г аз чихати махрач ба \ам хеде наздиканд, бо такозои талаффуз дар байни онхо хамсадои н омада, тарзи талаффузро сабуку равонтар гардоидааст.
§ 198. Суффикси -гор дар забони хозираи точик каммахсул буда, 6а воситаи он аз исму асосхои феъл иемхон шахе сохта мешавад:
аз исмхои маънй исми нав сохта мешавад, ки а) шахсро аз рун амалиёту машгулняташ мефахмонад: хизматгор, мададгор, ситамгор; б) холат ва ба таъсири амале мондани шахсро нишон медихад: гуна\- гор;
аз асосн замони хозираи феъл бо суффикси -гор исме сохта мешавад, ки шахсро аз рун ихтисоеу машгулият ифода менамояд: омуз- гор, талабгор, фурушгор; ин гуна нем аз асосй замони гузаштаи феъл низ сохта мешавад: хостгор.
§ 199. Суффикси -бон. Дар забони адабии хозираи точик морфемаи -бон маънои лутавии худро бархам дода, ба категориям суффикси ка- лимасоз гузаштааст. Ба категорняи калимасоз гузаштани -бон дар калимахои мизбон, нигохбон, бодбон ва соябон равшан зохир мегардад.
Суффикси -бон аз исмхои конкрет исми нав месозад, ки шахсро аз руи касбу кор ва машгулият ифода мекунад ва тобиши назорат дорад1 богбон, галабон, осиёбон, саройбон, дарбон, тарозубон ва f.; калимаи дидбон аз асосй замони гузаштаи феъл сохта шудааст. Рав, Махкам дар чои Сафар дидбон шуда ист (Улугзода).
Суффикси -бон инчунин номй чиз сохта аст, вале дар он маънои фоилият пурра мушохида мешавад: бодбон, соябон.
§ 200. Суффикси -ор бемахсул аст. Вай аз асосй замони хозира иа гузаштаи феъл: 1) исми шахе месозад, кн онро аз руи амал ва шутл мефахмонад: харидор, иарастор; 2) исми амал ва холат месозад: гуфтор, сухтор, падидор (шакли рехтаи кирдор), гирифтор
§ 201. Суффикси -ур//-вар дар исмсозй бемахсул мебошад; вай аз исмхои маънй исми нав месозад, ки шахсро аз руи хислату кобилият мефахмонад: муздур, муздвар, суханвар, шиновар.
Тарбият дар хакки хар муздур мебоисг кард, Душманонашро зи fbm ранчур мебонст кард.
(С а р в а р).
Имруз пешан боди хунхур so.'ihmoh Додан азобн чои ба хар муздвар бувад.
(С а р в а р).
§ 202. Суффикси -во//-вой бемахсул буда, танхо дар калимаи нон- во//нонвой дида мешавад, ки бо исм омада, касбро мефахмонад.
§ 203. Суффикси вода танхо дар калимаи хонавода мушохида мешавад.
§ 204. Суффпкси-андар бо исмхои шахе омада, мупосибат (кунияг) -ро мефахмонад: медарандар, падарандар, писарандар.
§ 205. Суффикси -навард аз исмхои конкрет исми нав месозад, ки ихтисос ва касбу хунарро мефахмонад: кухнавард, дарьёнапард, бахр- навард, мохнавард, сайёранавард, кайхоннавард.
СУФФИКСХОС, КИ НОМИ ЧИЗ МЕСОЗАНД
§ 206. Суффикси -а (-я) сермахсул буда, аз хиссахон гуногуни нутк исм месозад: 1) аз иемхо бештар исми монандй:гуша, дандона, дара, димога, забона, шоха, хавза ва raflpaj/2) аз сифатхо исме, ки предмет- хоро аз руи аломаташон ифода менамояд: сабза, сафеда, талха, туну- ка, шура; 3) аз шумора исми нфодакупандаи вохиди вакт ва узви ин- сон: хафта, даха, чилла, панча; 4) аз асосй замони хозираи феъл: а) предмети воситаи амал: мола, куба, овеза; б) исми ифодакунандаи натичаи амал: шукуфа, реза (резан нон); в) исми амал ва холат: буса, нола, ханда: 5) аз калимахои таклидй номй асбоб ва амалу холат: Fap- гара, шакшака, дагдага, кахкаха, гулгула, шаршара.
§ 207. Суффикси -ак сермахсул буда, аз хиссахон гуногуни нутк нем месозад:
1) аз исмхои конкрет номй предмет, ки ба асосаш аз ягон чихат монанд будапро мефахмоиад: айнак, гавхдрак, забонак, дастак, гушак, сузанак ва г.; 2) аз исмхои цондор номй чоиварон: харак, кирмак; 3) аз исмхои амал номй бемори: хоришак; 4) аз сифат номй чонварои, хаша- рот, чиз ва амалу аломат: хомушак, таррак, курак, нагзак, каччак; 5) аз асосп замоин хозираи феъл номй асбоб ва амал: галтак, бандак, чинак; 6) аз калимахои таклидй номй бозичахо ва амал: карсак, хуш- так, пуфак, чирчирак.
§ 208. Суффикси -ча аз исмхои конкрет номй чиз, чоиварон ва тер- мини забоншиносй сохтааст: олуча, токча, остинча, думча, дулча, мурча, хиссача. Бо ин калима аз сифати ало номй газвор сохта шудааст: алоча.
§ 209. Суффикси -она (-ёна) дар иемсозй каммахсул аст, бештари- ни иемхо бо -она аз сифат гузаштаанд. Ин суффикс аз исмхои конкрет ва маънй исме месозад, ки асбоб, музд, тухфа ва инъомро мефахмонад: тозиена, шомиёна, бобоёна, мохона, мухрона, котибона, туёна, хизма- тона ,идона, байъона, шукрона ва гайра:
Ман охир иди пап дар хона дорам, Па халки кишиарам идона дорам.
(Турсун зода).
...ба хар кадомашон дахсумй пешакй байъона хам медиханд (Ир- фон). ...аз он дах танга яктангагй ба одамн кушбегй ва котнб «хизма- тона» ва «котибона» гуён дода, хашт тангаи бокимондаро дар байни худ такснм мекарданд (Айнй).
§ 210. Суффикси -ок бемахсул буда, а) аз асоси замоин хозираи феъл ва б) калимаи таклидй номй предмет, беморй ва амал сохтааст: хурок, пушок, сузок, хуррок.
§ 211. Суффикси пона//-вона бемахсул буда. аз исмхои конкрет номй асбоб месозад: дгетпона, ангуштпона.
§ 212. Суффикси-тарин (-тар) низ бемахсул буда, дар исмсозй ба суффикси -пома хамвазифа мебошад: ангушгарин.
§ 213. Суффикси -ол бемахсул буда, аз исми конкрет помп узви бадан месозад, ки монандиро ифода мекунад: чангол, дунбол.
§ 214. Суффикси -акй дар исмсозй бемахсул буда, ба воситаи он аз калимаи таклидй номй амал сохта шудааст: тарсакй.
§ 215. Дар калимаи обила унсури -ила хамчун суффикс ба назар мерасад, ки аз исми конкрет номй касалй сохтааст.
§ 216. Суффикси -дон сермахсул буда, аз исмхои конкрет исми зар- финт, иоми асбоб месозад: алавдон, хокистардон, дегдон, сиёх,идон, ка- ламдон, нондои, намакдон, шамъдон, тухмдон, яхдон, кахдон, галладон, патрондон, папиросдон.
Як гурух суффиксхо барои сохтани исмхои ифодакунандаи макон истифода мешаванд.
§ 217. Суффикси -гох сермахсул мебошад. Вай аз хиссахои гуногуии нутк исм месозад: ,
1): а) аз исмхои конкрет: бозоргох, бандаргох, гулугох, камаргох, лангаргох,, лашкаргох, нахчиргох, сайдгох,, урдугох ва гайра;
Ба воситаи суффикси -rax, ки вариантн фонетикин суффикси -гох мебошад, аз исми замопи шаб нем л макон—шабгах, сохта шудааст, ки муносибати онро ба асоси калима нишон медихад, яъне макони ама- лиёт гаштани ин исм ба шаб тааллук. дорад, на ба вактн дигар:
Дар пеши болохонаи хучаини чарчиифуруш, ки мехмонхона ба шумор мерафъ, як шабгахе (руи хавлии болобомии болояш кушода) буд, ки бошандагони он чо шабхои гарми тобнетонро дар он чо гузаронда ва дар хамон чо хам мехобиданд (Айнй);
113
8—322
ки макони амалу холат ва машгулнягро мефахмонад: чилогох,, чанггох, чавлонгох,, курбонгох., катлгох, кароргох, шикоргох., тамошогох,, сайр- гох, саёхаггох, размгох, базмгох, паногох, машваратгох,, коргох, икомат- гох.: интихобгох, идгох, зиёратгох,, дарсгох ва гайра.
Дар забони точикй бо суффикси -иш аз асосй замони гузаштаи феъл исмхои зиёде сохта шудааст. Аз ин исмхо бо суффикси -гох исмхои макон сохта мешаванд, ки онхо макони амал, машгулият, мавксъ ва чои истик.омат, хамчунин номи муассисахоро далолат мекунанд: резпш- гох, ситоишгох, намоишгох, гардишгох, парастишгох, буришгох, бошиш- гох, омузишгох, донишгох;
аз сифат исми макон месозад, кн хусусияти таъииотй дорад, вале дар ин вазифа вай танхо, бо чанд калима меояд: оромгох, амонгох, хилватгох;
аз асосй замони хозира ва гузаштаи феъл исми макон месозад, ки чои амалнёт, таваллуд ва рохи харакатро мефахмонад: истгох, гу- резгох,, гузаргох,, нишастгох,, даромадгох, баромадгох, фаромадгох, зод- гох.
§ 218. Суффикси -зор. 1) Ба воснтаи ин суффикс аз исмхои ифо- дакунандаи растанию наботот исмхое сохта мешаванд, ки макон ва фа- ровонии асосй калимаро мефахмоианд: тутзор, токзор, себзор, сакса- вулзор, нокзор, нихолзор, найзор, лолазор, дарахтзор, гулзор, хаданг- зор, арчазор, анчирзор, анорзор, ангурзор, шафтолузор, пахгазор, хорзор алафзор, сабзазор ва гайра.
2) Бо ёрии суффикси -зор инчунин аз исмхои ифодакунандаи предметхои шу.мурданашаванда ва ё шумурдаиашои аз имкон дур псмхое месозанд, ки макон ва фаровонии асосй худро далолат мекунанд: Нои ту шураю регзор, ба богу чаман гуро чй кор? (УлутзоДа).
Хчрита ин заминро дар ту.чу и асрн нав шуд пав, Чунон сайёразоре шуд...
(«С а д о и Шар к»).
Калимаи хароба худ исми макон бошад хам, суффикси -зор кабул мекунад. Дар ин хол маконро ифода кардани суффикси -зор ба чои дуюм гузашта, хусусияти услубй пайдо мекунад ва ифодаи фаровонии асосй калима вазифан асосии вай мешавад:
Рохи 50-сола — рохи аз харобазорхо ба ободонй, ба боги дилкушо мубаддал кардани Вата пи азизи мо, рохи аз каъри зиллат ба куллахой баланди иззат ва камолот баромадани хамаи одамонн советй мебо1иад (Турсунзода).
Калимаи хандазор, ки бо суффикси -зор сохта шудааст, номи холат аст, ки ба ииятхои услубй сохта шудааст: Ин кор, аз як тараф, бисьёр харч ва ташвиш талаб кунад, аз тарафи дигар, ин кори мо, ки хануз мувофики матлуб натнчаи хуб доданаш маълум мест, дар шахр овоза шуда, дар байни мардум хандазор мешавем (Айнй).