Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Забони точики(китоб).docx
Скачиваний:
2225
Добавлен:
09.11.2019
Размер:
1.47 Mб
Скачать

§ 100. Ба гурухи проклигнкахо инчунин морфемахон зерин до- хил мешаванд:

а) бандякхои феъли: -ам, -й, -ем, -ед, апд: хондам, хбнди, хйн- данд;

б) бандакчоимшинхо; -ам, -ат, аш, -амон, -ашон, -атон: дустам, номааш. фармоишатон;

п) бандакхои хабарй: хпндаам, хбндаи. хондаем,

г) феълхои ёриднхандаи будан. шудан, намудан ва амсоли ин- хо: у дар пеши ман калон шуд. кор кард ва то ба дарачаи ранен чамоа боло бардошта шуд. Он номаро дустам навишта буд;

д) насояндхои ро. барин, -боз, -кати/,'кати: хопаро, барф барин, дер боз, дустам кати;

е) хнссачахол инкорй ва саволин -чн, -а:

— Ахмад — бародари дусти шумо-чй? Муаллимро мешиипсед-а?

ж) хиссачахои эмоционалин -дия, -да, -р, ку, -куя: Ин мард бс шумо шинос-ку? Шучо хам гуфтсд-дия! Ип ганро дигар нагусд-с';

з) пайвандаки паихами -у (-йу, -ву): Мо биеьёр кучаву ла;гк£- чахоро бурида гузашта. окибат ба хавлй расидем (Айнй);

и) пайвандаки юбеъкунапдаи ки гуфтам. ки меояд.

Бандаки иэофн (марди окил), аломати номуайянни -е (шахсе.... мардс, кн ин ганро гуфт, рафг); -о-и нидо (шоиро, Саъдиё), маъ-. мулан, боа да талаффуз мешаванд.

ИНТОНАЦИЯ

§ 101. Чумла (j уф тор) аз як с якчанд калимаи бо хам алока­манд иборат мешавад. аммо калимахои ба хам марбут ган.чо дар су- пате игон маъно ё фикрро ифода карла метанонал, ки бо ягой инто­нация (хабари, саволй, амрй) талаффуз шавад: Карорро хонд. Ка- рорро хондй? Карорро хонед.

Чумлахон мазкур аз вохндхои якхелаи лугавню грамматики ибо­рат мебошанд, аммо онхо хар кадом тобеи ичтонацняи муайян гар- дида, маыюхои гуногунро ифода мекунанд. Мохияти фонологии ин­тонация низ дар хамин асг.

Интонация унсури зарурии нутки овозн мебошад. Нутк бе инто нация намешавад. Рангорангии маъно ва ифоданокии нуткро инто^ нация таъмнн менамояд. Махз интонация бофти овозии чумларо, он чнзеро, ки .тар унсурхои лугавню грамматики ннъикте" на мешавад ба вучуд медрад, зеро модалияти чумла танхо ба воситаи интонация ифода мешавад. Вехуда нест, ки маъное. ки интонация ифода меку­над, баъзан хилофн маънон умумин вохндхои Лугавню грамматнкин таркиби чумла мебошад: Кнтобро оварди? Ха, овардам! (яъне, не, наовардам).

Интонация ба туфайли нмконияги фаровонаш дар ифодан то­бишхои модалн навъхон гуногун дорад. Хар як чумла вобасга ба мухиту мароми нугк метавонад, бо интонациям пуреиш, хабар, хо- хнш, амр, хнтоб, ангезиш, накл, тааччубу тахайюр. таъкнду хохиш огохню тахлид. илтичою тамаино. супориш, маслихат. бетарафшй хавасмандй, пи до, инкор. даъват, муконса ва гайра гуфта шавад. Навъхон интонация маъмудан дар чанд гип (.гурухи асосй) муттахид мешаванд. Ин гуруххои асосй барои ха'ман сохибони забон фахмо ва умуМи буда. мубодилаи афкори байнн онхоро таъмип менамоянд. Тобишхои дигари интонация, кн ба мухиту матн, хусуснитхои фар- дии нутк ва гайра вобаста мебошанд, зухуроти гуногунп хамин тип хои асосй мебошанд. Мавчудияти навъхон асосй нмконият медихад. ки мо онхоро аз тобишхои сершуморашон чудо карла, тазодхои про- содиро дар низоми ипгопацнонин забои ошкор созем ва систем,зи фонологии забонро пурратар тавагф намоем.

§ 102. Интонация, хамчун ходисаи овозн забо::, ду чихати ому- зиш дорад: а) чи.Чати мухобироти (коммуникативн) ва б) чихати ифоданокй.

Дар чихати мухобирот сяхм ва имкониятхои интонация дар ифо- даи маъно.хои гуногун — хабар, пуреиш, амр, нотамомин фикр ва воситахои фонетикни ташкили онхо тахкик мешавад. Дар чихати ифоданоки нмкомнятн ба воситаи интонация ифода шудани эхеосоти рухни гуянда (кахр,- ХурСаядй, тЗЗччуб ва гайра) омухта мешавад.

Чихати дутоун интонация хамеша бо маънон умумии чумла Ro6ae- та нест, зеро бо вучуди маъно ва оханги умумиаш чумла (масалан, чумлаи «Собир омад») метавонад, бо тобишхои таассуф, кахр, та- аччуб, таъкнд, хурсандй ва гайра талаффуз шавад ва ид ба маънон умумии он халал намерасонад. Бо вучуди ин масъалаи ифоданокии интонация мавзуи бахеи забпншиносист, зеро он бо категориям м-:>- далнят вобаста аст

§ 103. Интонация вазифахои гуногунро адо мекунад. Интонация аз воситахои асосии фарк кунонидани хелхон асосии чумла мебошад Вобаста ба макгадн гуфтор се дели асосии од фарк карда меша­вад: 1) хабавй: Кпшту кори бахорн ба ох Ир расид; 2) саволй: Шумо аз таътил кай баргаштеа? 3) амрй: Машгулнятро соагн дах cap ку- нед!

Дар фарк, кунонидани хел чои гуфтор интонация бо воситахои лексикмю грамматики хамкорй мекунад, вале ин вазифаро муст а пи­лона низ ичро карда метанонал:

  1. Дари хонаро куиюд.

  2. Дари хонаро кушод?

Дари хонаро кушоед!

Дар фарк кулонидани тинхон (хелхои) асосии гуфтор хаман ун­сурхои интонация иштирок дошта бошанд хам, роли асоснро наво (мелодика) мебозад. Назъхон гуногуни гуфтор на танхо аз руи ба- ландин умумии лахни асосии овоз, балки аз рун гарзу чои тагьир, самту суръатн днгаршавни хаттн умумии наво низ фарк мекунанд. Тагьирн наво тарххои гуногуни интонацияро ба вучуд меорад.

Се на in,и асосии чухобнрог хабар, иурсиш ва амр аз рун та­рххои ннтонанияи худ аз якдигар фарк кунанд хам, дар байнн инто­нация па навъхои чумла мувофикати том дида намешавад.

§ 101. Ин1У111.-1иия_бд_ гифяти воситаи алокан синтаксисй низ не тифода м с ш а шлСБа з и ф а и сннтаксисин интонация дар чумлахои му- раккаб равшантар зохнр мегардад. Дар ин маврид интонация дар якчоягй бо воситахои дигари грамматики дарачаи алокан унсурхои чумларо ифода мекунад Агар воситахои грамматики тарзи а.тока ва муносибатн маъноию сиитакснсни кисмхои чумларо ифода намо- янд, интонация'танхо дарачаи алокамандин унсурхои чумларо ни- шон медихад. Алокан наздики кисмхои чумлан мураккаб дар ба- ландшавни назои хичои охири чузъи аввал ва мавчудиятн танфисн кутохмуддат, ало<каи сусттарн кисмхои чумлан мураккаб дар паг.т- шавии навон охири чузъи якум ва танфисн нис.батаи'тулонй зохнр ме­шавад:

Занг зада шуд. Хама ба сннф даромадаид.

Занг зада шуд, хама ба синф даромадаид.

Занг кн зада шуд, хама ба сннф даромадаид.

Макоми интонация дар ифодаи алокан сннтакг.игии калимахо махсусан дар он маврндхое бнсьср калон аст, ки очонимняи грамма тики фахмнданн мазмунн чумларо душвор мегардонад. Дар чунин мавридхо интонация алокамандона бо матни умуми маънои чумла ва муиосибату алокахой сиитакснсни чузьхои таркиби онро муайян менамояд.