- •§ 5. Омузиши сохти фонстнкин забон ахамиятн калопи амалй ва назариявн дорад. Алокаи байни одамон чахд ба воснтаи овозчо вокеъ мегардад.
- •§ 9. Овозхои нутк дар таркнбн вохидхои маыюдоп ду вазифаро ичро мекунанд: калимасозй на калимафарккунй (маънофарккунй),
- •§ 18. Транскрипция вобаста ба максад ва тарзи нстифодя ду хел .Мешавад: а) фонетикй вя б) фонологи.
- •§21. Дар сохта шудянн садонокхои забони точикй забои ва лаб- хо иштирок мекунанд. Бниобар ин таснифи тавлидии садонокхо дар асоси хамин ду узв сурат мсгнрад.
- •§ 22. Забон хамчун узви фаъол ба ду тараф харакат мекунад: 8) аз иеш ба кафо ё аз кафо ба пеш (харакатн уфукй) ва б) аз поён ба боло ё аз боло ба поён (харакатн амудй).
- •§ 45. Нншонан фарккунандаи бардошт (харакати а.Чудии забон) садонокхон точикнро ба се гурухи микдоран нобаробар таксим мску-
- •§ 46. Нншонан лабишави дар зимни тазоди лаби-гайрилаби са- донокхоро ба ду гурухи баробар чудо мекунад: а) лабй — у, у, о ва гайрилабй — и, э, а.
- •§ 47. Системен хамсадохои забоин точнкнро бисту чор фонемаи зерни ташкил мснамояд: б, п, м, в, ф, д, т, з, с, н, л, ж, ш, ч, ч, р, й,
- •§ 57. Тавснфи еадонокхои забоин точикй дар бештари маврндхо ба тобншхои асосин опхо, ки дар талаффузн алохндаи садонокчо му-
- •§ 59. Садонокхои катори омехта. Фонемаи у садоноки каторн омехта, бардошти миёна ва лабист. Хангоми тавлнди ин садонок да-
- •§ 83. Табдилн фонетики дар забони хозираи точик ду навъ до- оад: табдили хамнишинй ва табдилн мавкей.
- •§ 91. Мохиитн фонетикин задаро воентахои фонетнкие муайян мекунанд, кн барои фарк кунониданн хичои зядянок аз хичохои бе- зала истифода бурда мешаванд. Ин воснтзхои фонетикй аз инхо ибо- ратанд:
- •§ 97. Вазнфан задан калима. Задан калима хамчун яке аз унсурхои системаи фонетикии забон вазифаи ба худ хос дорад.
- •§ 99. Ин гуна калимаю морфемахо вобаста ба чоишон нисбат ба калимахои заданок ба ду гурух чудо мешаванд:
- •§ 100. Ба гурухи проклигнкахо инчунин морфемахон зерин до- хил мешаванд:
- •§ 102. Интонация, хамчун ходисаи овозн забо::, ду чихати ому- зиш дорад: а) чи.Чати мухобироти (коммуникативн) ва б) чихати ифоданокй.
- •§ 105. Интонация аз воситахои мухимми ифодаи муносибатхон мантикии чумла мебошад. '
- •§ III. Тамдид суръати талаффузи порчахои нутки овозй (овозхо. Хичохо. Калимахо ва кайра) дар вохиди вакг низ яке аз ун- сурхон интонация мебошад. Сует ё босуръат талаффуз кардани пор-
- •§ 127. Гуфтори хабарн якгаркиба ва дутаркиба мешавад, ки хар кадоми онхо шаклхои тасдичн ва инкори доранд.
- •§ 141. Фарки задан таъкид аз задахон дигари фраза ва синтагма дар лахзахои зерни ошкор мегардад:
- •§ 101. Таркиби морфемавии калима Дар калимахои сохтан забони точикй ду павъи морфема мушохида мешавад: 1) морфеман решагй ва 2) морфемаи ёрнднханда.
- •§ 181/Исм дорой категориям морфологии муайяниву номуайянй мебошад, кн воситаи асосин ифодаи он артикли -е ба шумор меравад.
- •§ 184. Артикли -е2 хусусияти муайянкунй (ншоратй) дорад ва му- родифи он чонишинхои ишорагй ба шумор мераванд. Артикли -ег бо иемхое меояд, ки онхоро чумлахои пайрави муанянкунанда эзох ме- диханд:
- •§ 1!?7. Суффикси -гар дар исмсозй сермахсул буда, иемхои шахе месозад, ки маънохои гуногун доранд:
- •§ 198. Суффикси -гор дар забони хозираи точик каммахсул буда, 6а воситаи он аз исму асосхои феъл иемхон шахе сохта мешавад:
- •§ 219. Суффикси -истон (нас аз садонок -стон, дар назм инчунин -ситон).
- •§ 238. Барои ифодаи навозиш гохо суффиксхои -ча ва -ак, ё ки -ича ва -як дар як чо меоянд. Ин холат ба нутки гуфтугу хос мебошад ва гохо дар шакли ихтисор (ба чои -чаяк, -чек ё ки -чак) вокеъ мешавад:
- •§ 239. Маъной навозиш ба воситан калимаи чон низ ифода меёбад.
- •§ 241. Заминай асосии калимахои мураккаб вохидхои синтаксисй, пеш аз хама ибора мебошад. Аз хамин чихат калимасозии иемхои мураккаб масъалаи муносибати иемхои мураккаб ва иборахоро ба миён мегузорадл
- •§ 242. Иемхои мураккаби пайваст аз асосхои баробархукук бо роху воситахои гуногун ташкил меёбанд.
- •§ 243. Иемхои мураккабе, ки аз такрори бевоситаи калимахо сохта шудааид:
- •§ 224. Исмхое, ки аз такрори чузъхо. Иборатанд, инчунин бо интер- фикси -о- ташаккул меёбанд. Тарзи сохта шудани ин гуна иемхо чунин аст:
- •§ 245. Исмхои мураккаби пайваст, ки аз асосхои гуногун сохта шудаанд, вобаста ба тарзи васли чузъхо ва воситахои алокан онхо ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 246. Исмхое, ки ба воситаи интерфикси -у- таркиб меёбанд. Ин
- •§ 259. Ба исм гузаштани сифати феълй. Сифати феъЛй пн.З ба исм хеле зиёд гузашгааст.
- •§ 270. Аз чихати маъно ва аломатхон морфологй сифат ба ду гурухи калон чудо мешавад: аслй ва нисбй.
- •§ 306. Сифатхои мураккаби пайваст бо роххои зерин сохта мешаванд:
- •§ 310. Сифатхое, ки чузъхояшон аз хам чудо навишта мешаванд, таркиби ном доранд. Сифатхои таркиби бо чанд рох сохта мешаванд.
- •§ 313. Шумораи микдори микдори предметхоро мефахмонад вай инчунин ададхои абстрактро номбар мекунад. Шуморахои микдори аслй, тахминй ва касрй мешаванд.
- •§ 318. Шумораи тартиби тартиби предметхоро ифода мекунад. Шуморахои тартиби аз шуморахои аслй ба воситаи суффикси -ум (-юм) сохта мешаванд: панчум, шашум, хафтум ва монанди инхо: —
- •§ 330. Чонишини худ дар забони адабии хозираи точик хеле серистеъмол буда, дар чунин мавридхо истифода мешавад: j
- •§ 335. Чонишинхои ишоратии гайриасли микдоран зиёданд. Онхо аз чихати вазифа ба чонишинхои аслй умумият доранд.
- •§ 344. Дар забони точнкн шаклхои феълй микдоран бисьёр ва гуногун буда, системаи муайяни устувор доранд.
- •§ 345. Аз руи шахсу шумора тагьир ёфтани асоехо ва шаклхои за- монии феълхо тасриф номида мешавад. Тасрифи феълхо бо ёрии бан- дакхои феълй ва хабари ё флексияи феълй вокеъ мегардад.
- •§ 346. Дар тарзи тасрифи феълхо ва ифодаи шахсу шумора бо бан- дакхои феълй хусусиятхои зерин хамчун коидаи забони точикй ба эътн- бор шрифта мешаванд:
- •§ 347. Бандакхои хабарй (гайр аз шахси сеюми танхо) бо бандакхои шахсии феъл баробаранд. Бандаки хабарии шахси сеюми танхо аст мебошад. Бандакхои хабарй инхоянд:
- •§ 351. Префикеи на-/ма-/ ба феъл хамрох шуда, шакли инкор (манфй) месозад ва нашудани кору холеро мефахмонад: нарав, наги- рад, надид, намечунбад, кор намефармояд.
- •§ 352. Преф,икси ме- ба асосхои феълй хамрох шуда, шаклхои за- монии феъл месозад.
- •§ 358. Феълхо аз чихати воситаи ичрои амал ва муносибати бо он доштаи фоилу мафъул бевосита ва бавосита мешаванд.
- •§ 364. Тарзи мафъулии бавосита аз тарзи фоилии бевосита бо феълй ёридихандаи шудан сохта мешавад ва амали бо ягон восита ичрошударо мефахмонад.
- •§ 366. Феълхое, ки дар лахза ва худуди муайяни вакт вокеъ шудан ва ба анчом расидани амалу холати яккаратиро мефахмонанд*
- •§ 370. Феълй истодан. Ин феъл дар таркибхои феълй ба шаклхои замони гузаштаи наздик (истод), гузаштаи дур (истода буд), гузаштаи хикоягй (меистод) ва хозира-оянда (меистад) омада, потамо-
- •§ 384. Сигаи амрй изхори хохишу супориш, фармону таъкид ва водор кардан ба амалеро, ки нисбат ба шахеи дуюм гуфта шудааст, мефахмонад.
- •§ 386. Сигаи эхтимолии феъл дар бораи вокеъ шудан ё нашудани амалу холат аз руи тахмин, эхтимол, гумон ва шубха сухан кардани гуяндаро мефахмонад.
- •§ 388. Феълй замони гузаштаи наздик (гузаштаи оддй) аз асосй замони гузашта ва бандакхои феълй сохта мешавад. Шахси сеюми танхои ин феъл бо асосй замони гузашта баробар аст.
- •§ 389. Замони гузаштаи наклй аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи бандакхои хабарй сохта шуда, ба таври зср тасриф меёбад:
- •§ 391. Маънихои наклии замони гузашта бо чор шакли феъл ифода меёбанд.
- •§ 392. Феълй замони гузаштаи хикоягй аз асоси замони гузашта бо иловаи префикси ме- ва бандакхои феълй сохта мешавад. Гасрифн ин шакли феъл ба тарзи зерин аст:
- •§ 394. Тобишхои асосии маъной ва замонии ин шакли феъл дар матн равшан мушохида мешавад.
- •§ 395. Феълй замоии гузаштаи дур аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи шакли замони гузаштаи феълй ёридихандаи будан сохта шуда, ба таври зер тасрнф меёбад:
- •§ 396. Шакли гузаштаи дур низ дар мавридхои гуногун бо тобишхои гуногуии замопию маънои истеъмол мешавад, ки опхоро вобаста ба мазмуни матн муайян кардан мумкин аст:
- •§ 397. Замони гузаштаи дури наклй аз феълй хол (сифати феълии замони гузашта бо суффикси (-а) ва шакли феълй будан сохта мешавад. Тасрифаш:
- •§ 400. Феълй гузаштаи эх,тимолй амали воксъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи нагуши феълй ёридихандаи истодан таркиб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерин истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикеи ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасриф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикни худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 400. Феълй гузаштаи эхтимолй амали вокеъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи наклии феълй ёридихандаи истодан таркнб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерип истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикси ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасрнф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикин худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 407. Феълй фармоиш замони ояндаро ифода мекунад ва факат шахеи дуюми танхову чамъ дорад, ки шахеи танхои он асосй замони хозира хисоб меёбад наз—пазед (пазетон), хур—хуред/хуре- тон ва г.
- •§ 408. Шакли аористи феъл аз асосн замоин хозира бо иловаи бандакхои шахсии феъл сохта шуда, ба таври зер тасриф меёбад:
- •§ 417. Префикси фар- хамчун вариант айнап тобиши маъноии префикси фур-ро дорад: фаромадан//фуромадан, фаровардан//фуро- вардан:
- •§ 418. Дар забони адабии хозираи точик хангоми бо префиксхои шаклсози феълии ме- ва на- омадани феълхо мавкеи баъзе аз префиксхои калимасози феъл устувор, баъзеаш ноустувор аст.
- •§ 423. Феълхое, ки таркибашон аз хиссахои номии нутк ва феълхои ёридиханда иборат аст, феълхои таркибии номй шуморида мешаванд.
- •§ 424. Таркиби феълхои таркибии номй аз ду чузъ иборат аст: чузъи номй ва чузъи феълй.
- •§ 425. Чузъи номй хиссаи асосй ва сохибмаънои феълй таркибии номй буда, маънон феълро мукаррар ва муайян мекунад. Дар феъл- созй хиссаи сермахсул исм ва сифат мебошанд.
- •§ 428. Феълхое, ки чузъхои таркибиашон аз шаклхои гуногуни феълй иборат буда, хамчун як вохиди лугавй ё грамматикй ба хисоб гирифта мешаванд, феълхои таркибии феълй номида мешаванд.
- •§ 430. Масдар аз асоси замони гузаштаи феъл бо суффикси -ан сохта мешавад: хондан, дидан, гирифтан ва гайра.
- •§ 433. Масдар хамчун феъл ба хусусияти вобастакунии калимахо молик аст. Вай монандй феълхо калимахоро одатан бо пешоянду пасояндхо ба худ вобаста мекунад ва иборахои масдарй месозад:
- •§ 434. Масдар дорой ду намуди феъл аст: намуди мутлак ва давомнок.
- •§ 435. Масдар, чунон ки ишора шуд, бо хусусиятхои номии худ ба исм наздик аст, бинобар ин хамчун исми феълй дорой хусусиятхои зерин аст:л
- •§ 436. Масдар шакли кутох дорад, ки бо асоси замони гузаштаи феъл шаклан як аст. Масдархои кутох дар яке аз шаклхои феъл ва баъзе таркибхои феълии дигар пас аз калимахои модалй меоянд:
- •§ 438. Шакли таърихии сифати феълии замони хозира (бо суф- фикси-он) ду хусусият пайдо кардааст.
- •§ 444. Сифагхои феълии забони точикй ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 445. Сифатхои феълй монанди феъл дорой хусусиятн вобаста- кунй буда, калимахои дигарро ба худ тобеъ мекунанд:
- •§ 446. Сифати феълй намуди мутлак ва давомнокро хам ифода менамояд. Сифатхои феълии намуди мутлак, аичом ва натичанокии амалро нишон медиханд:
- •§ 450. Дар забони адабии хозираи точик сифатхои феълй аз ду асоси феъл ва масдар сохта мешаванд. Сифати феълй панч шакл дорад.
- •§ 451. Шакли сифати феълии замони хозира аз асоси замони хозираи феълхои гузаранда ва монда бо хамрох кардани суффикси -анда сохта мешавад:
- •§ 453. Сифатхои феълии замони хозира гузаранда (донанда, фахмапда, кашонанда, каркунанда, зинатдиханда) ва монда (чаханда, расанда, коркунанда( боранда, харакаткунанда) мешаванд.
- •§ 454. Сифатхои феълии замони хозира ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 455. Сифатхои феълии замони хозира хосияти бобастакунш феълй доранд.,Онхо монандй феълхо калимахои дигарро ба худ вобаста намуда, иборахои сифати феълии замони хозира месозанд:
- •§ 460. Сифатхои феълии замони гузашта гузаранда (партофта, навишта, дидагй, Еобаста кардагй, пешвоз гирифтагй) ва монда (хандида, омада, баромадагй, хобида, боридагй, нишастагй, руй додагй) мешаванд.
- •§ 461. Сифатхои феълии замони гузашта ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 465. Сифатхои феълии замони хозира-оянда факат дорой намуди давомнок буда, амалй бо хабарй чумла дар як замон вокеъша- вандаро мефахмонанд:
- •§ 467. Сифатхои феълии замони хозира-оянда хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 467. Вазифаи синтаксисии сифатхои феълии замони хозира-оянда, муайянкунанда мебошад:
- •§ 470. Сифатхои феълии замони хозираи муайян хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 476. Феълй холи замони хозира тарзи фоил дорад. Феълй холи тарзи фоил амали гузарандаест, ки бевосита ба объект равона мешавад. Объекти бевосита бо пасоянди -ро ва бе он меояд:
- •§ 478. Феълй хол хусусияти вобастакунии феълй дорад. Он калимахои дигарро хамчун феъл вобаста намуда, иборахои феълй хол месозад.
- •§ 479. Зарф хиссаи муста кили нутк, буда, аломати амал, предмет на аломати аломатро мефахмонад.
- •§ 507. Ба воситаи префиксхои бе-, но-, ба-, бо-, бар-, дар-, то- аз днгар хиссахои нутк зарф сохта мешавад. Аз инхо префиксхои бе- ва но- сермахсул мебошанд-
- •§ 513. Як гурухи зарфхои мураккаб ба воситаи инфикси -о-, -у-, -ма-, -ба- сохта мешаванд. Аз инхо инфикси -о- нисбат ба -у-, -ма-, -ба- серистеъмол аст.
- •§ 520. Пешояндхои забони адабии хозираи точик аз руи сохти морфологиашон ба гуруххои зерин таксим мешаванд:
- •§ 521. Ба гурухи пешояидхои аслии содда пешояидхои кадимта- рин дохил мешаванд, ки аз чихати пайдоиш дар забони хозира бо ягон хиссаи дигари нутк алока надоранд.
- •§ 524. Пешоянди дар ба маънои гуногуии масоха кор фармуда мешавад.
- •§ 525. Пешоянди бар бештар дар забони адабии китобй истифода шуда, маъно ва вазифахои гуногун дорад.
- •§ 526. Пешоянди бо гайр аз маънохои хамрохй ва воситаи ичро вобаста бо семантикаи исм ва феъл тобишхои иловагии маъно зохир мекунад.
- •§ 534. Пеши бо пешояндхои аслии ба, дар, аз низ кор фармуда мешавад ва ба суи касе ва ё предмете равона будани амалро мефахмонад:
- •§ 535. Сииопими пешоянди наздики пешоянди кариби//карибии (дар карибии, аз карибии) мебошад:
- •§ 537. Синонимхои пешоянди пушти — пешояндхои акиб, паси, кафои, паи, дунболи хам мустакилона ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, аз кор фармуда мешаванд:
- •§ 538. Пешоянди болои хам дар шакли содда ва хам дар шакли таркибй бо пешояндхои аслии ба, дар, бар, аз кор фармуда мешавад.
- •§ 539. Пешоянди руи хам алохида ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, бар, аз кор фармуда мешавад. Вай сатхи прсдметеро нишон медихад, ки «амал дар он вокеъ гардидааст ва ё нигаронида шудааст.
- •§ 540. Пешоянди зери алохнда ва бо пешояидхои аслии ба, дар, аз ба кор бурда мешавад. Вай предмете ва ё чоеро нишон медихад, ки амал дар таги он вокеъ мегардад:
- •II. Пешояндхои номие, ки муносибатхои замониро ифода мекунанд
- •§ 547. Ба ин гурух чунин калимахо дохил мешаванд: пеш, пас, кабл, мукаддам, баъд, кати, замон, хамон, эътиборан, боз.
- •§ 549. Пайвандак хиссаи ёридих,аидаи нутк буда, аъзохои чидаи чумла ва чумлахои соддаи таркиби чумлахои мураккабро ба хам алокаманд менамояд.
- •§ 550. Пайвандакхои забони адабии точик мувофики сохт ва таркиби морфологии худ содда, мураккаб за таркибй мешаванд.
- •§ 551. Пайвандакхоро мувофики вазифаи синтаксисиашон ба ду гурухи калон чудо менамоянд: пайвасткуиаида ва тобеъкунаьда.
- •§ 558. Хиссачахо аз бобати сохт содда ва таркибй мешаванд.
- •§ 581. Чумлахои хитобии эмоционалие, кн далел ва даъвою таъкид, такдир ва бахои эхсосиро ифода мекунанд, гурухи алохидаро ташкил менамоянд. Ин гурухи нидохо хиссиёту хаячонро мефахмонанд:
- •§ 582. Як гурух нидохои эмоционалй ба таркибхои устувор ва вохидхои фразеологй нисбат доранд- Онхо аз бобати маъно ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 584. Нидохои амрй аз руи маъно ва вазифа ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
- •§ 588. Гохо бо нидо хиссача хамрох меояд, ки оханги нидо пуркув- ват ва пуртаъсир мегардад:
- •3 Суму 10 тин.
§ 242. Иемхои мураккаби пайваст аз асосхои баробархукук бо роху воситахои гуногун ташкил меёбанд.
§ 243. Иемхои мураккабе, ки аз такрори бевоситаи калимахо сохта шудааид:
такрори исм:
Сонитар гап-гап баромад, ки Хошим Корвон... касам хурда буда- аст (Улугзода);
такрори асоси замони хозираи феъл: иурс-пурс, дор-дор, гир- гир. Гохо асоси якум дар шакли чамъ меояд: Розиён имшабро бо хан- даву бозй ва хурхо-хур гузарониданд (Айнй);
такрори асоси замони гузаштаи феъл: омад-омад;
исмхои таклидй асосан дар шакли такрор меоянд ва ба ин во- сита мафхумн предметии онхо ба давомнокии амалу холате, ки таклид- корона ифода мекунанд, омехта ва равшан зохир мешавад.
Ин гурухи иемхо дар ду шакл меоянд:
а) такрори хамон як калима: дукур-дукур, дакар-дакар, пичир-пи- чир, ках-ках, шир-шир;
Дукур-дукури аспхо торафт наздик мешуд (Улутзода). У бо даро- мада салом додани ман пичир-пичирашро монда, дастхояшро бар pv кашида ба саломн ман чавоб гардонд (Айнй).
Кард падрудам садои обшор, Ка\-ка.чи мастонаи кабки дари, Шир-шири оби равоии чуйбор.
(«Садои Шарк»);
б) кисмаи тагьир ёфтани чузъи дуюм. Дар ин гуна мавридхо ба чои садонокхон -а -и чузъи якум дар чузъи дуюм садоноки -у- меояд:
Вакар-вукур намекунад, тезтар номаша гуй (Улугзода). Тапар-ту- пури бисьёре карда гаштанд,— гуфт Хайдаркул, лекин аз кучо медо- нанд, ки ин кор кори кист (Икромй). Шалап-шулупи синазанй фазой майдонро фаро гирифта, то хеле рох шунида мешуд (Ирфон). Аз тара- ко-туруки ба хам хурдани сангхо... Одина саросемавор аз хоб бедор шуд (Айнй).
§ 224. Исмхое, ки аз такрори чузъхо. Иборатанд, инчунин бо интер- фикси -о- ташаккул меёбанд. Тарзи сохта шудани ин гуна иемхо чунин аст:
такрори исм: гирдогирд, давродавр;
такрори асоси замони хозираи феъл: даводав, кашокаш, кучо- куч, гурезогурез, ковоков, гирогир, хурохур, нушонуш ва f.
§ 245. Исмхои мураккаби пайваст, ки аз асосхои гуногун сохта шудаанд, вобаста ба тарзи васли чузъхо ва воситахои алокан онхо ба чанд гурух таксим мешаванд.
Исмхои мураккаби пайваст, ки чузъхояшон бе ягон морфема ба хам васл шудаанд, ин тарзи калнмасозй ду колиб дорад:
а) аз ду исм: галладона, каллапоча, ширбиринч, шабонаруз, парча- иалос, саломалек;
б) аз асосхои мукобилмаънои феъл: даро-баро, даромад-баромад.
§ 246. Исмхое, ки ба воситаи интерфикси -у- таркиб меёбанд. Ин
усул сермахсул буда, чунин колибхо дорад:
нему нем. Бо ин колиб хам исмхои конкрет ва хам исмхои маъно сохта мешавад: сарупо, сарулибос, сарутан, тирукамон, обуранг, ран- губор, хайрухуш:
Ман ротибаашро зиёд мекунам, дар хар иду айём сарупо медихам (Икромй). ... вай аз пули пасандозкардааш сарутани нав харид (Улугзода). ... монанди тирукамони хавой (кавси кузах) забони оташ гуно- гунранг метофг (Айнй). Хамаи ин асархо аз чихати мавзуъ, махорат ва забону обуранг дигар-дигаранд («Точикистонн советй»), Хасан им- сол дар мавсимхои кори бахорй ва тобистонй гохо ба танхой ба бог рафта, баъзе киштукорхоро карда, об дода, ё ки суфахои мевахушккуни- ро андовида омада бошад хам, кори мевагундориро ба танхой адо карда наметавонист (Айнй). Имшаб омадани ман хам аз хамнн вачх — ба шумо хайрхуш карда рафтанй хастам (Икромй);
исму асоси замони хозираи феъл. Дар ин колиб исмхои маънй сохта мешаванд, ки амалиёт ва холатро номбар мекунанд. Дар ин колиб исмхое истеъмол меёбанд, ки худ мафхуми харакат, амал ва холат буда, ба асоси феълии васлшавандаашон аз чихати маъно наздиканд:
Дар ин саёхатхо Ахмад-махдум ба кнтобат ва таълнфот машгул нашуда, факат рузи худро бо сайругашт дар дарунн полиз ва 6of.\o, бо мутолиа ё бо шунидани созу суруд ва гохо бо навохтани танбур, ки худ ба вай мутахассис буд, мегузаронид (Дйнй). Е ин кн Истад аз кораш омада нигохубин мекунад (Икромй). ...аз нима зиёди бурдубойи кимор- бозон бо номй чутал ба киссаи онхо медаромад... (Айнй);
асосхои замони хозираи феъл. Бо ин колиб исмхон абстракте сохта мешаванд, ки харакат ва амалу холатро мефахмонанд: пурсуков, равуой, афтухез, давутоз, доругир, шинухез ва гайра:
...номй уро аз сарбоз шунида ба пурсуков даромадам (Айнй). ...уро аз равуой кардан ба он чо манъ намуд... (Айнй). Ятнм бо хамин тарика монугир коркунй хамон руз то бегохй то лаби дарьё дах бор рафта омад (Айнй). Хайр, хафа нашав, ин гирудор дер давом намекунад (Икромй). Хама дар банди доругири туанд (Дехоти). ...дигарбора давуто зи Нунбул-Махдум дар кучахои шахр cap шуд (Айнй). Инхо имшаб монандй бойбачагони пештара шинухез мекарданд (Айнй).
Исмхои афтударафт ва бардорузан низ дар асосй хамин колибсохта шудаанд:
Пас аз ним соат афтударафт кардан халифа аз чои худ хсст... (Айнй). Махмади дар ибтндои афтударафт ба су и дарьё давнда рафта буд (Толис). Вай дар аробачаи пахлуии мотоцикле, ки дар рохи нохам- вор бардорузани бисьёре мекард... («Садои Шарк»);
асосхои замони гузаштаи феъл. Бо ин колиб исми маънй сохта мешавад, ки кору харакат, амалу холат ва муомилаву мусохибаро мефахмонад: шикастурехт, рафтуомад, гуфтушунид, додугирифт, заду- хурд, харидуфурухт ва гайра:
Дар айёми тобистон сарои Олимчоиро, ки вакфи ин Мадраса буд, таъмнр намудан ва шикастурехтхояшро дуруст кардан лозим шуд (Айнй). Дар вактхои дилгир шуданашон аз корхои харидуфурухт ва айшу нуши хонагй шаберо ин чо бе ташвиши зану фарзанд бо дустони хосашон гузаронида айш мекарданд (Айнй). Дар муддати ин се сол хар иду сайре, ки меомад, дар бурдуовард ба хонаи арус аз ман баробари он харче, ки падарам ба хонавории ман сарф карда буд, пул харч ме- шуд (Айнй). ...фарзандони худро ба омадурафт кардан ба ин 40 рох намедоданд (Айнй). Хиндухо додугирифти худро ба дафтаре намена- виштанд (Айнй). Оё дакикае ба гуфтушунид бо шум о сарфароз шуда метавонам ё не? (Икромй);
асосн замони хозира ва асосй замони гузаштаи феълУ бандубаст;
асосй замони гузашта ва асосй замони хозираи феъл. Бо ин колиб исми маънй сохта мешавад, ки кору харакат ва амалу холатро мефахмонад. Ин гуна иемхо аз як феъл ва ё аз феълхои гуногун таркиб меёбанд: кофтуков, куфтукуб, пухтупаз, гаштугузор, гуфтугу, руфтуруб, сухтусуз, тохтутоз, шустушуй, шиштухез, харидуфуруш, гуфтугузор, рафтуой, частухез ва гайра:
Аз руи кавли Хомидбек, Ахмад-Махдум хар руз сахар аз хоб хес- та, баъд аз шустушуй ба мутолиа ва ё китобат машрул мешуд (Айнй). Сарбози мусафед бо каравулони дарвозаи арк гуфтугу карду хамрохн Фируза берун баромад (Икромй). Аммо харчанд шахрро чустучу кар- данд, ягон каси шубханокро наёфтанд (Айнй). Онхо хама монандй зан- хои рус кушодаруй буданд ва бо мардон бемалол шиштухез мекарданд (Улугзода). Охир, пи рузи бозор, мо харидуфуруш дорем (Дехоти). ...Ман ба кофтукови Кдднров фармон додам («Садом Шарк»). Гуфтугу- зори сарнрохин мо бо хамин тамом мешуд (Айнй). Дар замонхон пеш аз ин туман дар дами тохтутози урганчиён будаасг (Айнй). Чавоникур- синишнн, ки аз гирифтугираш рохбар буданаш маълум мешуд, чорпоя- ро бо дасти худ тик-тик, карда, аз чои худ нимхез шуда гуфт:... (Айнй).
Исмхои мураккаби тобеъ
§ 247. Дар забони адабии точик тарзи тобеъ сермахсултарнн коли- би калимасозии исм ба шумор меравад. Дар исмхои мураккаби тобеъ яке аз чузъхои калима асосй буда, дигаре ба он тобеъ аст ва дар онхо муноснбатхои гуногуни чузъхо: муайянкунандагй, пуркунандагй, субъ- ектй ва холи мушохида мешавад.
Тахлили мукоисавии исмхои мураккаб ва иборахо нишон медихад, ки бисьёре аз калимахон мураккаб дар асл аз иборахои изофй ва гай- ринзофин исм ба амал омадаанд. Ин холат дар исмхои мураккабе, ки чузъхояшон муносибати муайянкунандагй доранд, равшан зохнр мешавад. Исмхои мураккаби тобеъ аз чихати муносибати чузъхояшон ба ду гурухи калон чудо мешаванд: 1) калимахое, ки чузъи якумашон асосй буда, чузъи дуюм ба он тобеъ мебошад ва 2) калимахое, ки чузъи дую- машон асосй буда, чузъи якум тобеи он аст.
Усули калимасозии исмхои мураккаби гурухи якум факки изофат ном дорад. Ин усулн калимасози дар натичаи афтидани баидаки изофй ва ба як калимаи мураккаб табдил ёфтани иборан изофй ба амал ома- дааст. Таваччух намоед: модари арус ва модарарус, хохари арус ва хо- харарус, сари лашкар на сарлашкар, сари сулола ва сарсулола, сари хавз ва сархавз, духтари хона ва духтархона.
Чузъи якуми исмхои мураккаб, ки аз иборахои изофй ба усули факки изофат сохта шудаанд, исм буда, чузъи асосй ба шумор мера- вад. Дар байни чузъхои ии гуна исмхои мураккаб муносибати муайянкунандагй мавчуд аст.
Аз чихати таркибн морфологй онхо ба се гурух таксим мешаванд: 1) исму исм, 2) нему сифат ва 3) исму сифати феълй.
Колиби якум сермахсул буда, калимахон бо ин колиб сохташуда аз чихати маъно ба хелхои зерин чудо мешаванд: I) номи шахе аз руи касб, мавкеи ичтимой, муносибат, хамрохй, дорой: мироб, миршаб, сарсулола, сарнасл, сароила, сармудир, сармухаррир, сарлашкар, модарарус, шарикдарс, сохибкор, сохивхонас 2) номи хашарот, предметхои гуногун: каллагусола, канатахта, канапахта, сарзамин, к^чабог, сархо- на, осиёб, сарпанча, каторбед, найшакар, лолаарусак, сарсузан, пуст- дунба, сарпиё?^ 3) номи амалу аломат, нстилохоти гуногуни фаннй: сархисоб, обру, руйхотир, сардафтар, сарбайт, сармашк, сараъзо. сар- чумла, сарахбор, сароханг, сарлавха, сармакола.
Дар забони точикй дар асосй ин колиб исмхои хос, бештар номи шахе низ сохта шудааст. Чузъи якуми ин гуна исмхои мураккаб номи шахе ва чузъи дуюмашон мавкеи ичтимой, гурухи этникй, лакаб, касб, шутл ва характерп онхоро мефахмонад: Туракулудайчй, Ниёзкончй, Каххоркурбошй, Хдкимкассоб, Нарзикулсаллох, Сирочдахбошй, Нура- корвон, Хидирхинд, Кодирсаркор, Руломкомандир, Чурамашшок, К.о- дирбуз, Хамдамфурма ва г.
§ 248. Дар забони точикй бо бандаки изофй ба номи писар хамрох кардани номи падар ходисаи маъмул мебошад, хамчун Бобои Содик (Бобо Содиков) Шарифи Бадал, Одили Комил, Рустами Дуст, Шарофи Ер, Рачаби Одина, Ахмадн Зариф, Зарифи Шариф. Аз баъзеи ин кабил номхо афтидани бандаки изофй ва ба ин восита ба як калима табдил ёфтани номи писару падар низ мушохида мешавад. Исмхои хоси ба ин рох таркибьёфтаи Бобосангии, Шарифбадал, Бобосодик, Иусратулле- махсум, Мирзоахмад, Нисормухаммад, Боболатиф басо машхуранд.
Колиби дуюми калимасозии факки изофат нисбат ба колибн якум каммахсул буда, маъной калимахон бо ин колиб сохташуда низ махдуд аст: 1) номи шахе аз рун мансабу вазифа, мавкеи ичтимой ва ишорач синну сол: козикалон, раискалон, сипахсолор; бобокалон, модаркалон, бачамайда; 2) номи хайвонот ва паррандагону чонварон: мургобй, са- гобй, гурбаполвон; 3) номи предметхои гуногунМаттакухна, калушкух- на, лубиёшурак, нахудшурак, себкок, хамиртуруш.
Ин тарзи калимасози дар исмхои хос низ мушохида мешавад: 1>- мурланг, Имомбикр, Каримдсвона, Дилоромкампир , Рузибадбурут, Дехнав
Колиби сеюм бемахсул буда, бо ин рох асосан номи таом сохта шудааст, ки чузъи дуюми он аз калимаи бирьён иборат мебошад: гушт- бирьён, картошкабирьён, карамбирьён, гандумбирьён, ордбирьён, на- худбирьён, тухмбирьён ва г.
Ба сифати чузъи дуюм инчунин сифатхои феълин -псчон ва -сухта низ омадаанд: ошикпечон, порусухта.
Эзох: Калимахои амсоли падархонда, модархонда, бародархонда, ки дар адабиётн классики дучор меоянд, дар забони адабин хозиран точик дар шакли падар- хонд, модархонд, бародархонд истифода мешаванд.
§ 249. Гурухи дучоми иемхои мураккаб ба иборахои гайринзофии исми хамнисбат мебошанд. Дар ин кабил иемхои мураккаб чузъи асоси па дар чои якум, балки дар чои дуюм меистад. Мисол: гармчашма, тундбод, тангкуча, гуррандашер, парокандалашкар, чорчуб. Ин колиби калимасозй дар забонн точикй сермахсул мебошад.
Таркиби морфологии иемхои мураккабе, ки аз иборахои гайринзофии исм таркиб ёфтаанд, чунин аст:
1) исму исм: гулоб, точикдухтар, шутурмург, мехмонхона, шабнам, симчуб, мургкабоб, гушткомбинат, сулхнома ва гайра. Бо ин колиб иемхои ифодакунандаи шахе, предмет ва иемхои маънй сохта мешавад. Дар ин тарзи калимасозй немхои зиёдеро ном бурдан мумкин аст, ки хамчун чузъи асоси ва серистеъмол истифода мешаванд ва вобаста ба му- носибаташ ба калимаи тобеъ тобишхои зиёди маъноиро ифода мекунад. Яке аз хамин гуна иемхо хона мебошад. Х,амаи калимахои мураккаби ифодакунандаи макон, ки чузъи дуюм ва асосашон -хона мебошад, як хел нестанд, онхо вобаста ба чузъи тобеашон вазифаи гуногунро адо мекунанд:
а) чузъи тобеъ шахсро далолат кунад, исми мураккаб чои мahifv- лият ва касбу корро ифода менамояд: устохона, охангархона, нонвой- хона. Иемхои мураккаби беморхона, мехмонхона, саисхона, бандихона ва амсоли инхо маконеро ифода мекунанд, ки махсуси иемхои чузъи тобеъ мебошад, яъне хусусиятн таъинотй доранд;
б) исмхое низ чузъи тобен -хона шуда метавонанд, ки хайвонот ва паррандагон, хашарот ва хазандагонро мефахмонанд. Дар чунин маврид исми мураккаб мафхуми икоматгохро ифода мекунад: молхона аспхона, гусфандхона, говхона, аккахона, кабутархона, кирмакхона, занбурхона ва гайра;
в) бештарини иемхои мураккабе, ки чузъи тобеашон предметро мефахмонад, чои чизнигохдорй, махфузгох ва анборро мефахмонанд: хе- зумхона, ангиштхона, порухона, когазхона ва амсоли инхо. Аммо баъзе иемхои мураккаб чон чизнигохдорй ё ки анбори прелметхоп дар чузъи тобеъ номбурда ба хисоб намераванд, балки хусусиятн таъинотй дорад. Чунончи, калимахои зинхона, кундахона, регхона, обхона ва амсоли инхо, ки арханстй мебошанд, махкамаю махбусхонахои замони амириро мефахмонанд;
г) чузъи тобен калимаи мураккаб аз номи хурок ва пушок низ иборат шуда метавонад, чунончи, ошхона, чойхона, майхона, нашъахона ва гайра;
д) чузъи тобеи иемхои мураккаб бо немхои маънй низ ифода меёбад. Вобаста ба маънои лугавии калимаи тобеъ исми мураккаб хамчун макони амалу харакат ва холату вазъият вокеъ мегардад: корхо- на, ганхона, дарехона, руслхона. Дар мисолхои туйхона, гамхона, мо- тамхона, базмхона, тамошохона немхои мураккаб асосан вобаста ба чузъи тобеъ макони холату вазъиятро мефахмонанд;
е) немхои мураккаби навъи дарвозахона, бо вучуди он ки чузъи асосиашон хона аст, маконро далолат намекунанд, чунки чузъхои тобеъ мувофики семантикаашон маконталаб нестанд. Дар ин калимахои мураккаб мавкеи предметн чузъи acocii ифода гардидаает.
Калимаи хона дар ифодаи макон гохо аз маънои маъмули луга- внаш дур меравад. Чунончи, дар мисолхои зерин на хона, балки чон ишголкардаи он калимахо хона ном гнрифтааст: гушхона, косахонаи cap, сархонаи чилим ва гайра. Дар баъзе калимахои мураккаб ин дур- равй ба чое мерасад, к и /хона хамчун муродифи суффикс зохнр мегардад. Ин холатро дар калимахое, ки барои ифодаи макон гохо калимаи хона ва гохо суффиксхои исми маконсоз кабул мекунанд, равшан ди- дан мумкнн аст: лойдо'н—лойхона, кохдон— коххона: , Дар хар се мох-чор мох, ки ба деха меравем, як шаб бо вай дар коххонаи бой мехобам (Лйнй). ... cap то сари онро ба дарозии хаждах метр ва пахнии се метр лойхона карданд (Ирфон);
сифату исм. Ин тарзи калимаеозин исмхои мураккаби тобеъ, ки чузъи асосй исм ва чузъи тобеъ сифат мебошад, сермахсул ва серис- теъмол аст: тирамох, гармсел, гармхона, тундбод, тангкуча, пасткуча, тафтбод, сурхоб ва г.
Исмхои мураккабе, ки бо ин колиб сохта шудаанд, шахе, предмет- хои конкрет ва ходнсахои олами хастй ва мафхумхон гуногунро бо ало- мату нишонахояшон ифода менамоянд: чавонзан, пирдухтар, девоиаба- чагон, ннмчамулло, яккаиисар, росткунча, хушьёрхона, гармсел, шум- хабар ва f. Исмхои мураккабе, ки чузъи якумашон хар- аст, бо хамнн колиб сохта шудаанд, чунки маънии этимологии он калон, бузург мебошад: харгуш, харчанг, харсанг, харбуза. Дар байни чузъи исмхои мураккабе, ки аз сифату исм сохта шудаанду шахсро ифода мекунанд, гохо садопоки а истифода мешавад: пирамард, пиразан. Ин калимахо дар шакли пирмард ва пирзан низ меоянд.
Дар ин колиби калимасозн сифатхои зерин серистеъмол мебошанд: яккаписар, яккаманор, яккабед, яккачуб, яккакорд, яккабог, яккахона, яккахочагй, яккачинор, яккабанд; майдаавбош, мандабуржуазия, май- дадехкон, майдадона, майдакосиб, майдалаганда, майдамиллат, майда- мулкдор, майдасавдогар; сиёхалаф, сиёхбед, сиёхгилем, сиёхгуш, сиёх- замин, сиёх,об, сиёхолу, сиёххок;
шумораву исм. Ин тарзи калнмасозй каммахсул аст. Калимахои мураккабе, ки бо ин колиб сохта шудаанд, номй хайвонот, пред- метхо, номй созу макомхо, номй рузхои хафта ва гайраро мефахмо- нанд: чорпо, чорбог, чордевор, чормагз, чорчуб, чоргох, чорзарб, чорсу, дутор, дугох, сетор, сегох, якшанбе, панчшанбе, садбарг, хазорпо ва гайра;
сифати феъливу исм: нарокандалашкар, гуррандашер, даранда- саг, бастакор, шикастапора, мурдахона. Ин тарзи калнмасозй дар нем бемахсул буда, дар сифат сермахсул аст, ки дар он чо сифати феълй чузъи асосй мешавад. Калимахои мураккаб шахе, хайвонот ва пред- метро ифода мекунанд.
§ 250. Гурухи сеюми исмхои мураккаб ба нборахои феълй хампне- бат мебошад. Дар ин гурухи калимахо муносибати амал ба предмет мушохида мешавад. Ин тарзи калнмасозй хеле кадимй буда, дар забони адабин хозираи точик низ сермахсул ба шумор меравад. Неологизм- Хои фалакпаймо, мохгард дар асоси хамнн колиб сохта шудаанд. Таркиби морфологии ин гурухи иемхо чунин аст:
1) исму асоси замони хозираи феъл. Аз исму асоси замони хозираи феъл кариб хамаи хелхон исм сохта мешавад, вале исмхои ифодаку- нандаи шахе гурухи асосиро ташкил медиханд. Онхо шахсро аз руи нхтиеос, касбу кор ва мант-лият ифода менамоянд. Ба кадом ихтисос ва касбу кор машгул будани шахсро чузъи помни калимаи мураккаб далолат мекунад: адабиётишнос, забоншинос, рохсоз, ро\зан, сабадбоф, колинбоф, сабзавоткор, сахифабанд, соатсоз, танурсоз, таърихнавис, таърихшииос, тиллоков, тунукабур, фолбин, футболбоз, футабоф, хази надор, тунукасоз, хаскаш, хоркаш, шонасоз, шонатарош, чуфтрон, ало- чабоф, коргузор, рахнамо, китобдор, рикобдор ва гайра. Аз асосхои феълй калимахои шинос, сое, навис, дуз, дор дар ин колиби калнмасозй серистеъмол хисоб меёбанд. Дар баъзе маврндхо асосхои феълй маънои лугавиашонро то як андоза сует карда, хатто, бо суффикси -чй
хамвазифа мешаванд: таърихшинос — таърихчй, пайшинос — пайчй, hj- шиiioc—изчй, хазинадор—хазиначй ва ганра.
Бо ин колиб исмхои гайришахе низ сохта мешавад. Дар ин гурухи иемхо хам муносибати чузъи асосй ба чузъи тобеъ хамчун муносибати амал ба объект вокеъ мешавад: сарпуш, сардуз, миёнбанд, гулбанд, хо- кандоз, шохбанд, чорчуб, оханраио, кахрабо, тахтабанд, аракчин, ток- бур, кафшпарто, дастгир, побанд, тарчеъбанд, таркиббанд. Дар калимахои дудбаро, дудкаш, гуломгард муносибати субъекту амал мушохида мешавад;
сифати феъливу асосй замони хозираи феъл. Ин гурухи иемхо дар колиби исму асосн замони хозираи феъл сохта шудаанд, чунки оч- хо дар муносибати объектй мебошанд, пас ин гуна сифатхои феълй субстантивация шудаанд: мурдашу, шикастабанд, шикастапайванд;
исму асосй замони гузаштаи феъл. Бо ин колиб исмхои шахе ва предметхои конкрет кам сохта мешаванд: падархонд, додархонд, фар- зандхонд, комзад, хорбаст, шохбаст. Аз исму асосн замони гузаштаи феъл исмхон маънй бештар сурат ёфтаанд: саргузашт, чашмдошт, ёд- буд, чамъомад, маънидод, нишондод, каламдод, талабдошт, салохдид, ёддошт, саромад, сарнавишт, саргузашт;
исму сифат.и феълии бо шакли -а. Ин колиб бемахсул мебошад: коргарзода, оббурда;
сифату асосй замони хозираи феъл. Ин колиб бемахсул буда, дар ин чо сифатхо субстантивация шудаанд: кухнадуз, дурбин, якка- банд.
КАЛИМАСОЗИИ ИСМХОИ СБНУЗЪА
§ 25}/Дар забони адабии хозираи точик иемхое, ки аз се чуъъи маънодор (асос) тартиб ёфта бошанд, кам нестанд. Тарзи ташаккули ин гурухи иемхо бо калимахои мураккабе, ки дар фаслхоп гузашта ди- дем, гохо мувофикат мекунад, гохо не.
1. Исмхои мураккаби сечузъа, ки дар колиби исмхои дучузъа сохта шудаанд. Дар ин гуна иемхо яке аз чузъхо (асосан дуюм) содда ва дигаре мураккаб мебошад: шашмакомхон, мардикорбача, сартарош- хона.у
z. Чузъи тобеи исми мураккаб шуда омадани ибора низ мумкин аст: Ясавулони дарбор мувофики фармоиши ампр намадисиёхпушонро ...чои додапд (Айнй). Ин тарзи калимасозй дар сифат нисбатан серис- теъмол аст: одами молимардумхур, гуштимургхур, хасиси чиркидан- донхур, гули намозишомкушо ва г.
УСУЛИ OMF-ХТАИ КАЛИМАСОЗИИ ИСМ
§ 252//Дар забони точикй иемхое хастанд, ки аз калимахои содда, сохта ва мураккаб, ки дар фаслхои гузашта дидем, таркибан фарк мекунанд. Ин гурухи иемхо ба ду ва ё зиёда асос ва аффиксхои калима- соз таксим мешаванд.)Албатта, хамаи онхо як хел нестанд ва ба гурухи калимахои бо усули омехта сохташуда дохил намешаванд. Ба воситаи ин усул аз ибора ва таркибхои гуногун ба воситаи суффиксхо калима сохта мешавад.IЧунончи, исмхои шабнишинй, хонадарой, тозаку- нй, мондашавй аз иборахои шаб нишасган, хона даромадан ва таркибхои тоза кардан, монда шудан ба воситаи суффикси -й сохта шудаанд. Дар ин кабил калимахо дар як вакт ба амал омадани хам васлшавии асосхо ва хам иштироки аффиксхоро ба хисоб гирифта, ин усули калимасозй омехта номида шуд.
\§ 253. Суффикси -й. Дар калнмасозии омехта суффикси -й сермахсул ва серистеъмол аст. Бо ин суффикс аз иборахои гуногун исми амал сохта мешавад:
нему асоси замоин хозиран феъл: рузгузаронй, хайвончаронй, чахормагзбозйЛ донашуракхурй, бозорравй, колхоздарой, тамошокунй, шиппасзанГ;; '
чонишини нафсии худ ва асоси замони хозиран феъл: худзанй, худмуайянкунй, худазобдихй;
ибораи изофй ва асоси замони хозираи феъл: мактабинавкушой, халвоисобунпазй, обихомнушй, обичушфурушй, занбуриасалпарварй, хакимардумхурй ва гайра: Самоворхонаи гузар чойхона набуд ва коби- ли нишастан хам набуд, балки як хонаи сиёхи дудолуди ифлос буд, ки вазифаи сохиби он танхо обичушфурушй буд, на чои тайёр (Айнй). Мулло Рузй аз обихомнушй хам маро манъ кард (Айнй). Хдлвоисобун- пазии Мирзо Абдулвохид... (Айнй). Аз дер кашидани мактабинавкушой дар деха Солех низ монаиди май дилтанг ва норозй буд (Улугзода);
А) пешоянду исм ва асоси замоин хозираи феъл: азмиёнравй, азнав- дузй, азназаргузаронй, бахисобгирй;
5) бо суффикси -й аз феълхон таркибии номи низ бо ии усул исми амал сохта мешавад: таъзимкунй, овезонкуий, мондашавй.
§ 254. Суффикси- -ак. Дар калимасозии омехта суффикси -ак сер- махсул аст. Ба воситан ин суффикс аз исм ва асоси замони хозираи феъл иемхои зерин сохта мешавад:
номи предмет: обпошак, атрпошак, муйчинак, халкддавак, бод- барак, либосовезак, мушгирак, хаткуркунак, кахваордкунак, лабсурх- кунак;
номи иаррандагоп ва чонварон: шабпарак, чархресак, тортанак, лойхурак, мохихурак ва гайра;
номи амал: гапгузаронак, нонхурак, байтбарак, хонаковак, гуш- гобак, яхмолак ва гайра.
§ 255.. Суффикси -а. Ба воситаи ии суффикс г.з шумораву исм исмхое сохта шудааст, ки номи предметро мефахмонад: панчшоха, чорчу- ба, себарга, дураха, чорраха, чоркунча, чорпоя, сепоя, дубайта, чорбай- та ва f.
§ 256. Суффикси -чи. Пи суффикс дар усулй омехтаи калимасозй каммахсул аст. Ба воситаи ин суффикс аз шумораву исм исми ифодакунандаи шахе сохта мешавад: садцентнерчй, хазоркилочй.
Садцентнерчии колхоз Хдлимахон боре гуфта буд... (Толнс). Дар ин колхоз хазоркилочиён кам нестанд («Садои Шарк»).
УСУЛ И МОРФОЛОГЙ-СИНТДКСИСЙ
§ 257. Бе хеч гуна морфемахои калимасоз аз як хиесаи нутк ба ди- гаре гузаштани калимахо яке аз усулхои машхури калимасозй мебошад.
Калимахои бо усули морфологи сохташуда аломатхои калимасозе доранд, ки ба кадом хиссаи нутк маисуб будани он калимаро далслэт мекунанд. Масалан, суффнксхои -зор ва -истон ба исм маисуб будани калимаро мефахмонанд: Аммо ин фикрро нисбат ба калимахои бо усули морфологй-синтаксисй (конверсия) сохташуда гуфтан мумкии пест. Дар алохидагй, берун аз матн ба кадом хиссаи нутк маисуб будани онхоро таъии кардан на хама пакт имконпазир аст. Масалан, баро- бари дидани калимаи баромад феъл ба хотири кас меояд, аммо ин калима на танхо феъл, балки нем хам мебошад. Вакте ки «Хуршед аз хона баромад» мегуем, албатта, баромад феъл аст, вакте ки «Барома- ди Хуршед дар мачлис ба хама маъкул шуд» мегуем, вай исм аст, на феъл. Меъёрн асосии таъин намудани калнмахое, ки аз як хиссаи нутк ба дигаре гузаштаанд, васеъшавии маънии калима, аз маънии махра- чаш берун рафтани калимаи муштак, парадигма ва муносибати он бо дигар калимахо мебошад.
§ 258. Ба исм гузаштани сифат. Сифат ба категорияи исм ав хама бештар ва пештар гузаштааст. Сабаби ба исм бештар дохил Шуданн сифат дар он аст, ки аз хамаи хиссахои дигари нутк ба нем вай паз- диктар мебошад. Сифат бе исм вучуд надорад. Сифатхо аломатхоеро ифода мекунанд, ки хоси ин ва ё он предмет мебошанд. Дар ин гуна мавридхо он аломат ба дарачае маълум мешавад, ки баробари ифодаи он предмети вай хам пеши назар меояд. Ин гуна сифатхо чои исмро озодона ншгол намуда, ба вазифан вай омадан мегиранд. Масалан, калимаи гадо аслан сифат аст, вай аломатн хоси иисои мебошад. Ин хо- сияти калима боиси аз исми худ тамоман чудо омадани он шудаао. Холо кариб ки одами гадо намегуянд, чункн худи гадо ин маъниро дар худ тачассум кардааст ва бе одам хам онро ба хуби ифода мекунад. Калимаи камбагал хам бе исм омада, хамон маъниро ифода мекунад: Камбагалхои чахонро муттахид бояд намуд (Лохутй) вале мустаки- лияти калимаи камбагал ба дарачаи калимаи гадо иарасидааст. Масалан, ибораи одами гадо сунъй менамояд, вале одами камбагал холо дар истеъмол аст. Хамнн тавр, сифатхо дар нстифодан дуру дароз бо хамон як нем ба дарачае забонзад мешавапд, ки бе он хам хамон маъниро нфода карда метавонанд.
Снфатхое, ки ба исм басо паздиканд ва ба фа.\мидани исми онх> як ишора кифоя аст, аз исмашон тамоман чудо шудаанд, ё ки муста- килона хам истифода мешаванд. Чунончн, калимахон махчабин, хубру, мохталъат, сия\абру ва монанди ннхо сифат бошапд хам, исмро ба ху- бй ифода мекунанд. Дар ин гуна калимахо ишора ба нем равшантар зохнр мешавад. Бе сабаб нест, ки ин кабил сифатхо бе исм хам ба таври фаровон истифода мешаванд:
Камоиабру, камоиатро бнбусам, Синоимижгон, синонатро бмбусам, Камандафкан, бигирам гесуятро, Садафдандон, лабонатро бнбусам.
(Л о х утй).
Дар лабони хубруён ханда хусни дигар аст, Чилваи ин бог хам дар позукн нозуктар аст.
(Лохутй).
Кариб хамаи снфатхое, ки ба инсон хосанд, хамчун исм истифода мешаванд. Албатта, дарачаи иемшавии опхо як хел нест. Исмшавии баъзен онхоро факат дар мавкеъхон муайян фахмидап мумкин аст. Аммо сифатхои зисде хастанд, ки онхо дар патнчаи нстифодан алохн- даи дурудароз асосап хамчун исм меоянд. Калимахон пир, кампир, ча- вон, девона, мает, махав, касал, бемор, бегона, азиз, кахрамон ва гайра ба хамин гурух дохил мешаванд. Калимахон качдум, дарозгуш, хор- пушт, сангпушт ва амсоли ипхо давраи гузаришро пурра тай намуда, комилан ба исм гузаштаанд вя холо касе чонвари качдум, хайвони дарозгуш ё харгуш, чонвари хорпушт ва чонвари сангпушт ва гайра на- мегуяд.
Вакте ки сифат ба исм мегузарад, ба тагьироти маъной дучор мешавад, вай пеш аз хама предметро мефахмонад. Вакте кп шоир «Ази- зам, номаатро мисли гул бигрифта бу кардам» мегуяд, бо калимаи азиз дар пеши назарп мо шахе намоён мешавад. Вайро бо мехмони азиз дар як катор гузоштан мумкин нест, чункн дар ин чо шахсро на азиз, балки мехмон ифода мекунад.
Сифат хамин ки ба исм гузашт, хамаи категорняхон онро кабул мекунад. Чунончи, дар мисолхои зерин сифатхои исм шуда категорияи чамъ, номуайянию ягонагиро кабул намудаанд, ки исм бо он аломатхо аз сифат cf>арк. мекунад:
Man ба павфикр чавонони ту ди.п бохтаам, Узбекистан, ба далерони ту дил бохтаам.
(Л о х у т и).
Сифати исмшуда шумора иа чонишинро ба худ ба воситаи изофа ва гохо бе он хам тобеъ намуда, ибораи исми месозад ва бо онхо муносибати атрибутивй пайдо мекунад, ки ба ин байта зикршуда ва нборахои се нафар далерон, ду мает мисол шуда метавонанд.
Сифатхое, ки ба нем мегузаранд, хусусияти сифатиашонро комилан гу.м намекунанд, ин холат хам дар маъно, хам дар шаклхои мор- фологй ва хам дар муносибати вай бо дигар калимахо зохир мешавад. Сифатхои предметонидашуда хам предмет ва хам аломати онро дар як- чоягй ифода мекунанд. Бисьёре аз еифатхо ба исм бо суффиксхои ка- лимасозашон гузаштаанд, кн нишонаи грамматикии онхо ба шумер мераванд. Дар зарбулмасали «Доно ба иморати сухан машрул аст, но- дон ба иморати бадан» суффикси -о ва префикси но- аслан сифат буда- ни калимахои доно ва нодокро нишон медиханд.