§ 330. Чонишини худ дар забони адабии хозираи точик хеле сер­истеъмол буда, дар чунин мавридхо истифода мешавад: j

а) ифодаи субъекти амал: ...мехмонро... ба чорзону нишастан так- лиф карда, худ хам чорзону нишаст (Айнй). — Мархамат кунед, ба нон нигох кунед, — гуфта мехмонро ба нонхурй таклиф кард ва худ хам баробарн мехмон лукмаи нонеро ба дахон андохта... (Айни);

б) ифодаи сохибият: Ситорахо... аксн худро бо тамоми нурашон ба даруни ин куча меандозанд (Айни). Чашмахо моианди чашмхои ситамдидагоии давропи подшохй оби худро чакра-чакра мечаконанд (Айнй).

Чонишини худ хангоми нчрои вазифаи мазкур суффикси -хо ва бандакчонишинхои шахсй кабул мекунад:

..^бандиён...(ба гурухи сарбозони рузадорн ба замин афтида хучум карданд ва дар панч дакика хамаашонро бо тасман камарбандн худ- хошон дасту по баста ба замин гузоштандЛ (Айнй).

Эзох: Чонишини худ гайр аз ифодаи субъект ва сохибият барои таъкнди предмет ва замон низ истифода шуда, як навъ хусусияти хиссачагй зохир менамояд. Дар ин вазнфа вай ё пеш ва исму нонишин ва ё пас аз оп.\о вокеъ мешавад. Дар холатн аввал одатан бо нзофат, дар холати дуюм бе он меояд.

Дар давраи аввали инкишофи забоин адабии точик шакли ман худ, ту худ, у худ; мо худ, шумо худ, эшон худ истифода мешуд, вале дар забони адабии хозира асосан шакли дуюм ба кор бурда мешавад. Колиби анъанавй холо хеле кам, бештар дар афоризмхо дучор меояд: Ин вокеаро ба худи Гулнор гуфт (Айнй). Худи хамнн якруза кор нест?! (Айнй). Дар хакнкат худи май дехконй иакардаам (Айнй). Мо худ нарасидем, ту шояд бираси (Айнй).

V40iniiiiHHX0H хеш ва хештан муродифи чонишини худ мебошанд, аммо онхо пнебатан камистеъмол буда, асосан дар услуби бадей (беш­тар дар назм) нстифода мешаванд:/ )

Омадй, ёбн ту нони xeuipo, Зннда дорй худ чони хешро/

(Т у р с у н з о д а).

/ Ба ман афсона месозад, Маро аз хештан бетона месозад

(К а н о а т).

Ин замни кардаст аз даври кухан, Фикри оламро асирн хештан

(Т у р с у и з о д а)

ЧОНИШИНХОИ САВОЛЙ

/§ 331. Чонишинхои саволй предмету шахе ва ё аломату микдори онро бевосита ифода намекунанд, балки онхоро ба воситаи пуреиш му­айян месозанд. Чунончи: Кй омад?; Чй гуфт; Кадом одам; Чанд ки- тоб? ва хоказо. Фарки чонишинхои мазкур аз аигар чонишинхо, маса­лан, аз чонишинхои ишоратй он аст, ки предмети пуреиш, микдор, хне- лату сифатн он барои гуянда маълум нест ва у барои донистан савол медихад. Маънои чонишинхои саволиро чавоби шунаванда равшан ме­кунад:

• Кй омад? — Ахмад; — Чи харидй? — Китоб/— Чанд калам? Ду калам ва монандй инхо. Хусусияти дигари чонишинхои саволй ин аст, кн хамчунин бо интонациян махсус талаффуз мешаванд, хангоми истифодаи онхо имову ишора камтар истифода мешавад.

Дар забони точикй ба воситаи чонишинхои саволй предметхо ба гуруххо чудо мешаванд. Бо ёрии онхо ду гурухи предметхо — шахе ва гайрншахеро мукобил гузоштан мумкин аст. Нишонаи асосии онхо чонишинхои кй, чй, кихо, чихо мебошанд. Чонишинхои кй, кихо шахс­ро ва чонишинхои чй, чихо предметхои гайрншахеро ифода мекунанд^

[Чонишинхои саволй дорой категорняи шумора мебошанд, дар он­хо шуморахои танхо ва чамъ ба хамдигар мукобил гузошта мешаванд. Алом'атхон фарккунандаи категорняи шумора суффиксхои чамъбандй мебошанд: чонишинхои кй, чй, кадом исмхои танхо ва чонишинхои ки­хо, чихо, кадомхо исмхои чамъро далолат мекунанд: — Кй омад? — Муаллим; — Кихо омаданд? — Муаллимон.

Дар забони точикй калимахои кй, чй, кихо, чихо, кадом, кадомхо^ чанд, чаро, ку, кучо, кай, чй гуна, чй хел, чй сон, чй зайл, чй тарика, чй кадар, чй тавр ба сифатн чонишинхои саволй истеъмол мешаванд. Чо­нишинхои саволй содда( кй, чй, кай, кадом) ва таркибй (чй гуна, чй хел, чй сон) мешаванд.

Чонишинхои саволй аз якднгар бо хусусиятхон хоса фарк меку­нанд.

(Ч,онишини кй нисбат ба шахе кор фармуда мешавад ва дорой ху­сусиятхон зерни мебошад:

а) суффикси чамъбандй кабул мекунад: Дар хакикат, инхо кн.\о бошанд ва бар болои сароча ки хобида бошад?/ (Айнй);

б) бандаки хабарй кабул мекунад: ...ва «чавонбухориён» ⁴ гуфта ran мезаданд, инхо кихоанд? (Айнй);

в) дар таркибхои изофй одатан хамчун чузъи дуюм меояд: Хари киро пеш, пишаки киро пишт ва саги кнро тур гуфтем? (Айнй).

<У,онишинн чй. Ин чонишин нисбат ба исмхон гайришахе ба кор бурда мешавад. Бай хусусиятхон зерин дорад:

а) суффикси чамъбандй кабул мекунад: Кай намози шом мешавад ва дар ифтор чихо меху рем/ (Айнй);

б) барои ифодаи номуайянии предмет истифода мешавад:

• Чи буданашро сопи мефахми (Айнй). Ман бо чи умедхо cap- боз шуда будам (Айнй).

^онишини кадом. Ин чонишин вазифаи чудокунй дорад. Вай ода­тан пеш аз предмет омада, барон муайян намудани он хнзмат меку­над.

...ба кадом руз и худ шукр кунам? (Айнй). Хавлии у дар кадом гу- зар ва дар кадом куча будааст^ — гуфта пурсидам (Айнй).

Чонишини кадом шакли кадомин низ дорад, ки дар назм дучор мешавад:

Кадомнн боз тарсад аз укобе, Кадом оташ бнгирад рохи обе

(Турсунзода).

К адом и н бек суп дехаи бепосбон омад? (К,аноат).

Чонишини чанд барои муайян намудани микдори предмет истифо­да мешавад: Чанд сол гузаштааст? (Ниёзй). Ба чанд даромадй? (Ниёзй).

Чонишини ку барои пурсидани предмет истеъмол мешавад ва беш­тар мансуби назм аст:

Ку наели ту — мохпораи ту?

Ку шуълаи ту, шарораи ту?

(Каноат).

Чонишини чаро барон муайян намудани сабаби вокеъ шудаи ва ё нашудани амал истифод мешавад: — Чаро кй будан ва чй будани худ­ро руйрост намегуй? (Айнй). Чаро дар хона? (Рахим Чалил).

Чонишини кай замони ичрои амалро муайян мекунад: — Хуб. Мо- дарат кай мурд? (Айнй).

Чонишини кучо барон муайян кардани макони предмет истифода мешавад: У аз кучо рафтааст (Айнй).

§ 332. Дар забони точикй як гурух чонишинхои саволии таркибй истифода мешавад, кп аз чонишини аслии саволии чй ва калнмахои гуногун ба вучуд омадаанд: чй гуна, чй тавр, чй хел, чй навъ, чй сон, чй зайл, чй тарика, чй кадар. Пайдонши ин чонишинхо ба маънон уму­мии чонишинхои аслй вобаста аст. Хиссахои дуюм барои равшантар шудани объекти пурсиш ва хусусиятхои он ери мерасонад:

Ёдгор аз ин гуфтугузорхо пай бурд, кн бо кардани чй гуна «хиз- мат» уро озод мекардаанд (Айнй).

Хеч чпз не, ахволат чй тавр аст? — гуфт Ёдгор (Айнй). Ленин чй хел шуд, кн ту ин чо омади? (Сорбон).

Боз пайдо кунад, чй сон гапхо,

Кн хама арзро ба ёр кунад

(Турсунзо да).

Вале чй зайл аз гулуям гузашт, бехабар мондам (Сорбон). Берун чй кадар дар чушу хуруш бошад хам, акнун ягон бандие хам нест (Айнй).

ЧОНИШИНХОИ ИШОРЛТЙ

^ § 333. Чонишинхои ишоратй дар байни калимахон ишораткунанда мавкеи мухимро ишгол мекунанд ва як навъ шакли овозии имову ишо- рахо ба шумор мераванд. Бо ёрии чонишинхои ишоратй-гуянда хама гуна предметхоро аз байни хамчинсонашон чудо карда, диккати шуна- вандаро ба оихо чалб менамояд ва нишон медихад, ки минбаъд сухан дар бораи чй Меравад; бо ёрии чонишинхои ишоратй инчунин предме­ту ходисахое ишора мешаванд, ки дар бораи онхо пештар сухан раф­тааст. j

(Чонишинхои ишоратй серистеъмол мебошаид. Онхо калима, ибора «а чумлахо, хатто, мафхуми матнхои яклухтро иваз карда, ба гуфтор сабукиву мучазй мебахшанд.

Чонишинхои ишоратй гурухи кадимтарпни калнмахои ишорати мебошанд. Мувофики фарзияи забоншиносон, калимахон ишоратй, алалхусус, чонишинхои ишорати дар ибтидо маънон муетакил дошта- анд.^Ин калимахо давраи хеле тулонии никншофп забонро аз cap гу- заронпданд ва холо решай аслии онхоро таъин кардан душвор аст.

^Ч,онишинхои ишоратй нисбат ба шахсу гайришахс бетафовут ис­теъмол мешаванд: ин одам, ин калам, ин дарахт, им сухан ва монан­ди инхо/ <'

^Чонишинхои ишоратй категориям шахсу шумора надоранд)

334. Чонишинхои ишоратй аз руи сохт чор хеланд 1) содда: ин, он; 2) сохта: хамин, хамон; 3) мураккаб: ончунон, хамчунон, инчунин; 4) таркиби: ин гуна, ин хел ва г.

Хаман ии чонишинхо аз руи таърихи пайдоишашон аслй ва гайри- аслй мешаванд. Чонишинхои ишоратии аслй опхоеанд, ки хамчун чо- нишнни ишоратй дар замонхон хеле кадим ташаккул ёфтааид. Чони­шинхои ин ва он ба хамин гурух дохил мешаванд.

Ба чонишинхои ишоратии гайриасли чонишинхои сохта, мураккаб ва таркиби дохил мешаванд: хамин, хамон, инчунин ва гайра. Пайдон- ши ин чонишинхо ба даврахои ягонагии забонхои точикню форси ва инкишофи минбаъдаи забони точикй вобаста аст,)

Чонишини ишоратии ин дар забони точикй се вазифаи асосй до­рад:

а) вазифаи ишоратии хоса. Дар ин вазифа серистеъмол буда, до­рой хусусиятн сифати ва таъинотй мебошад: Ин хаёл, нн тасаввур ча- вонро дигар ба нншастап мачол падод (Айнй). Садом тараккотуруке, кн аз ба хам хурдани нн сангхо ...бархоста буд, ...дараро дар ларза андохт (Айнй);

б) вазифаи ивазкунй (анафори). Дар ин вазифа хусусняги пред­мети дорад:

Мурдаи инро хам ман гуронидам (Айнй). Инро гуфту каду бар­дошта... фуромада рафт (Айнй);

в) вазнфан мутаноснбй. Дар Нн вазифа ба сифати калимаи хам- нисбат дар таркиби сарчумла омада, такозо мекунад, ки фикрн ишо- рашуда ба воситаи чумлаи пайрав ифода шавад: Сабаби регхона номи- дани он ин аст, ки хамеша дар он чо per анбор карда мемонданд... (Айнй);

г) чонишини ин ба таври нлеонастнкй нстеъмол шуда, вазифаи му­химми услубию грамматикнро ичро мекунад: Коммунизм -ин чавоннн чахон аст.

Чонишини он аз руи мавкеъ, маъно ва вазифа ба чонишини ин монанд мебошад. Фарки асосии онхо ин аст, ки чонишини он баръакси ин ба предметхои масохатан дуртар ишора мекунад.

Медавад он хар тараф бо чустучу, Суп хар як рахгузар оварда ру.

(Турсунзода).