- •§ 5. Омузиши сохти фонстнкин забон ахамиятн калопи амалй ва назариявн дорад. Алокаи байни одамон чахд ба воснтаи овозчо вокеъ мегардад.
- •§ 9. Овозхои нутк дар таркнбн вохидхои маыюдоп ду вазифаро ичро мекунанд: калимасозй на калимафарккунй (маънофарккунй),
- •§ 18. Транскрипция вобаста ба максад ва тарзи нстифодя ду хел .Мешавад: а) фонетикй вя б) фонологи.
- •§21. Дар сохта шудянн садонокхои забони точикй забои ва лаб- хо иштирок мекунанд. Бниобар ин таснифи тавлидии садонокхо дар асоси хамин ду узв сурат мсгнрад.
- •§ 22. Забон хамчун узви фаъол ба ду тараф харакат мекунад: 8) аз иеш ба кафо ё аз кафо ба пеш (харакатн уфукй) ва б) аз поён ба боло ё аз боло ба поён (харакатн амудй).
- •§ 45. Нншонан фарккунандаи бардошт (харакати а.Чудии забон) садонокхон точикнро ба се гурухи микдоран нобаробар таксим мску-
- •§ 46. Нншонан лабишави дар зимни тазоди лаби-гайрилаби са- донокхоро ба ду гурухи баробар чудо мекунад: а) лабй — у, у, о ва гайрилабй — и, э, а.
- •§ 47. Системен хамсадохои забоин точнкнро бисту чор фонемаи зерни ташкил мснамояд: б, п, м, в, ф, д, т, з, с, н, л, ж, ш, ч, ч, р, й,
- •§ 57. Тавснфи еадонокхои забоин точикй дар бештари маврндхо ба тобншхои асосин опхо, ки дар талаффузн алохндаи садонокчо му-
- •§ 59. Садонокхои катори омехта. Фонемаи у садоноки каторн омехта, бардошти миёна ва лабист. Хангоми тавлнди ин садонок да-
- •§ 83. Табдилн фонетики дар забони хозираи точик ду навъ до- оад: табдили хамнишинй ва табдилн мавкей.
- •§ 91. Мохиитн фонетикин задаро воентахои фонетнкие муайян мекунанд, кн барои фарк кунониданн хичои зядянок аз хичохои бе- зала истифода бурда мешаванд. Ин воснтзхои фонетикй аз инхо ибо- ратанд:
- •§ 97. Вазнфан задан калима. Задан калима хамчун яке аз унсурхои системаи фонетикии забон вазифаи ба худ хос дорад.
- •§ 99. Ин гуна калимаю морфемахо вобаста ба чоишон нисбат ба калимахои заданок ба ду гурух чудо мешаванд:
- •§ 100. Ба гурухи проклигнкахо инчунин морфемахон зерин до- хил мешаванд:
- •§ 102. Интонация, хамчун ходисаи овозн забо::, ду чихати ому- зиш дорад: а) чи.Чати мухобироти (коммуникативн) ва б) чихати ифоданокй.
- •§ 105. Интонация аз воситахои мухимми ифодаи муносибатхон мантикии чумла мебошад. '
- •§ III. Тамдид суръати талаффузи порчахои нутки овозй (овозхо. Хичохо. Калимахо ва кайра) дар вохиди вакг низ яке аз ун- сурхон интонация мебошад. Сует ё босуръат талаффуз кардани пор-
- •§ 127. Гуфтори хабарн якгаркиба ва дутаркиба мешавад, ки хар кадоми онхо шаклхои тасдичн ва инкори доранд.
- •§ 141. Фарки задан таъкид аз задахон дигари фраза ва синтагма дар лахзахои зерни ошкор мегардад:
- •§ 101. Таркиби морфемавии калима Дар калимахои сохтан забони точикй ду павъи морфема мушохида мешавад: 1) морфеман решагй ва 2) морфемаи ёрнднханда.
- •§ 181/Исм дорой категориям морфологии муайяниву номуайянй мебошад, кн воситаи асосин ифодаи он артикли -е ба шумор меравад.
- •§ 184. Артикли -е2 хусусияти муайянкунй (ншоратй) дорад ва му- родифи он чонишинхои ишорагй ба шумор мераванд. Артикли -ег бо иемхое меояд, ки онхоро чумлахои пайрави муанянкунанда эзох ме- диханд:
- •§ 1!?7. Суффикси -гар дар исмсозй сермахсул буда, иемхои шахе месозад, ки маънохои гуногун доранд:
- •§ 198. Суффикси -гор дар забони хозираи точик каммахсул буда, 6а воситаи он аз исму асосхои феъл иемхон шахе сохта мешавад:
- •§ 219. Суффикси -истон (нас аз садонок -стон, дар назм инчунин -ситон).
- •§ 238. Барои ифодаи навозиш гохо суффиксхои -ча ва -ак, ё ки -ича ва -як дар як чо меоянд. Ин холат ба нутки гуфтугу хос мебошад ва гохо дар шакли ихтисор (ба чои -чаяк, -чек ё ки -чак) вокеъ мешавад:
- •§ 239. Маъной навозиш ба воситан калимаи чон низ ифода меёбад.
- •§ 241. Заминай асосии калимахои мураккаб вохидхои синтаксисй, пеш аз хама ибора мебошад. Аз хамин чихат калимасозии иемхои мураккаб масъалаи муносибати иемхои мураккаб ва иборахоро ба миён мегузорадл
- •§ 242. Иемхои мураккаби пайваст аз асосхои баробархукук бо роху воситахои гуногун ташкил меёбанд.
- •§ 243. Иемхои мураккабе, ки аз такрори бевоситаи калимахо сохта шудааид:
- •§ 224. Исмхое, ки аз такрори чузъхо. Иборатанд, инчунин бо интер- фикси -о- ташаккул меёбанд. Тарзи сохта шудани ин гуна иемхо чунин аст:
- •§ 245. Исмхои мураккаби пайваст, ки аз асосхои гуногун сохта шудаанд, вобаста ба тарзи васли чузъхо ва воситахои алокан онхо ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 246. Исмхое, ки ба воситаи интерфикси -у- таркиб меёбанд. Ин
- •§ 259. Ба исм гузаштани сифати феълй. Сифати феъЛй пн.З ба исм хеле зиёд гузашгааст.
- •§ 270. Аз чихати маъно ва аломатхон морфологй сифат ба ду гурухи калон чудо мешавад: аслй ва нисбй.
- •§ 306. Сифатхои мураккаби пайваст бо роххои зерин сохта мешаванд:
- •§ 310. Сифатхое, ки чузъхояшон аз хам чудо навишта мешаванд, таркиби ном доранд. Сифатхои таркиби бо чанд рох сохта мешаванд.
- •§ 313. Шумораи микдори микдори предметхоро мефахмонад вай инчунин ададхои абстрактро номбар мекунад. Шуморахои микдори аслй, тахминй ва касрй мешаванд.
- •§ 318. Шумораи тартиби тартиби предметхоро ифода мекунад. Шуморахои тартиби аз шуморахои аслй ба воситаи суффикси -ум (-юм) сохта мешаванд: панчум, шашум, хафтум ва монанди инхо: —
- •§ 330. Чонишини худ дар забони адабии хозираи точик хеле серистеъмол буда, дар чунин мавридхо истифода мешавад: j
- •§ 335. Чонишинхои ишоратии гайриасли микдоран зиёданд. Онхо аз чихати вазифа ба чонишинхои аслй умумият доранд.
- •§ 344. Дар забони точнкн шаклхои феълй микдоран бисьёр ва гуногун буда, системаи муайяни устувор доранд.
- •§ 345. Аз руи шахсу шумора тагьир ёфтани асоехо ва шаклхои за- монии феълхо тасриф номида мешавад. Тасрифи феълхо бо ёрии бан- дакхои феълй ва хабари ё флексияи феълй вокеъ мегардад.
- •§ 346. Дар тарзи тасрифи феълхо ва ифодаи шахсу шумора бо бан- дакхои феълй хусусиятхои зерин хамчун коидаи забони точикй ба эътн- бор шрифта мешаванд:
- •§ 347. Бандакхои хабарй (гайр аз шахси сеюми танхо) бо бандакхои шахсии феъл баробаранд. Бандаки хабарии шахси сеюми танхо аст мебошад. Бандакхои хабарй инхоянд:
- •§ 351. Префикеи на-/ма-/ ба феъл хамрох шуда, шакли инкор (манфй) месозад ва нашудани кору холеро мефахмонад: нарав, наги- рад, надид, намечунбад, кор намефармояд.
- •§ 352. Преф,икси ме- ба асосхои феълй хамрох шуда, шаклхои за- монии феъл месозад.
- •§ 358. Феълхо аз чихати воситаи ичрои амал ва муносибати бо он доштаи фоилу мафъул бевосита ва бавосита мешаванд.
- •§ 364. Тарзи мафъулии бавосита аз тарзи фоилии бевосита бо феълй ёридихандаи шудан сохта мешавад ва амали бо ягон восита ичрошударо мефахмонад.
- •§ 366. Феълхое, ки дар лахза ва худуди муайяни вакт вокеъ шудан ва ба анчом расидани амалу холати яккаратиро мефахмонанд*
- •§ 370. Феълй истодан. Ин феъл дар таркибхои феълй ба шаклхои замони гузаштаи наздик (истод), гузаштаи дур (истода буд), гузаштаи хикоягй (меистод) ва хозира-оянда (меистад) омада, потамо-
- •§ 384. Сигаи амрй изхори хохишу супориш, фармону таъкид ва водор кардан ба амалеро, ки нисбат ба шахеи дуюм гуфта шудааст, мефахмонад.
- •§ 386. Сигаи эхтимолии феъл дар бораи вокеъ шудан ё нашудани амалу холат аз руи тахмин, эхтимол, гумон ва шубха сухан кардани гуяндаро мефахмонад.
- •§ 388. Феълй замони гузаштаи наздик (гузаштаи оддй) аз асосй замони гузашта ва бандакхои феълй сохта мешавад. Шахси сеюми танхои ин феъл бо асосй замони гузашта баробар аст.
- •§ 389. Замони гузаштаи наклй аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи бандакхои хабарй сохта шуда, ба таври зср тасриф меёбад:
- •§ 391. Маънихои наклии замони гузашта бо чор шакли феъл ифода меёбанд.
- •§ 392. Феълй замони гузаштаи хикоягй аз асоси замони гузашта бо иловаи префикси ме- ва бандакхои феълй сохта мешавад. Гасрифн ин шакли феъл ба тарзи зерин аст:
- •§ 394. Тобишхои асосии маъной ва замонии ин шакли феъл дар матн равшан мушохида мешавад.
- •§ 395. Феълй замоии гузаштаи дур аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи шакли замони гузаштаи феълй ёридихандаи будан сохта шуда, ба таври зер тасрнф меёбад:
- •§ 396. Шакли гузаштаи дур низ дар мавридхои гуногун бо тобишхои гуногуии замопию маънои истеъмол мешавад, ки опхоро вобаста ба мазмуни матн муайян кардан мумкин аст:
- •§ 397. Замони гузаштаи дури наклй аз феълй хол (сифати феълии замони гузашта бо суффикси (-а) ва шакли феълй будан сохта мешавад. Тасрифаш:
- •§ 400. Феълй гузаштаи эх,тимолй амали воксъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи нагуши феълй ёридихандаи истодан таркиб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерин истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикеи ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасриф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикни худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 400. Феълй гузаштаи эхтимолй амали вокеъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи наклии феълй ёридихандаи истодан таркнб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерип истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикси ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасрнф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикин худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 407. Феълй фармоиш замони ояндаро ифода мекунад ва факат шахеи дуюми танхову чамъ дорад, ки шахеи танхои он асосй замони хозира хисоб меёбад наз—пазед (пазетон), хур—хуред/хуре- тон ва г.
- •§ 408. Шакли аористи феъл аз асосн замоин хозира бо иловаи бандакхои шахсии феъл сохта шуда, ба таври зер тасриф меёбад:
- •§ 417. Префикси фар- хамчун вариант айнап тобиши маъноии префикси фур-ро дорад: фаромадан//фуромадан, фаровардан//фуро- вардан:
- •§ 418. Дар забони адабии хозираи точик хангоми бо префиксхои шаклсози феълии ме- ва на- омадани феълхо мавкеи баъзе аз префиксхои калимасози феъл устувор, баъзеаш ноустувор аст.
- •§ 423. Феълхое, ки таркибашон аз хиссахои номии нутк ва феълхои ёридиханда иборат аст, феълхои таркибии номй шуморида мешаванд.
- •§ 424. Таркиби феълхои таркибии номй аз ду чузъ иборат аст: чузъи номй ва чузъи феълй.
- •§ 425. Чузъи номй хиссаи асосй ва сохибмаънои феълй таркибии номй буда, маънон феълро мукаррар ва муайян мекунад. Дар феъл- созй хиссаи сермахсул исм ва сифат мебошанд.
- •§ 428. Феълхое, ки чузъхои таркибиашон аз шаклхои гуногуни феълй иборат буда, хамчун як вохиди лугавй ё грамматикй ба хисоб гирифта мешаванд, феълхои таркибии феълй номида мешаванд.
- •§ 430. Масдар аз асоси замони гузаштаи феъл бо суффикси -ан сохта мешавад: хондан, дидан, гирифтан ва гайра.
- •§ 433. Масдар хамчун феъл ба хусусияти вобастакунии калимахо молик аст. Вай монандй феълхо калимахоро одатан бо пешоянду пасояндхо ба худ вобаста мекунад ва иборахои масдарй месозад:
- •§ 434. Масдар дорой ду намуди феъл аст: намуди мутлак ва давомнок.
- •§ 435. Масдар, чунон ки ишора шуд, бо хусусиятхои номии худ ба исм наздик аст, бинобар ин хамчун исми феълй дорой хусусиятхои зерин аст:л
- •§ 436. Масдар шакли кутох дорад, ки бо асоси замони гузаштаи феъл шаклан як аст. Масдархои кутох дар яке аз шаклхои феъл ва баъзе таркибхои феълии дигар пас аз калимахои модалй меоянд:
- •§ 438. Шакли таърихии сифати феълии замони хозира (бо суф- фикси-он) ду хусусият пайдо кардааст.
- •§ 444. Сифагхои феълии забони точикй ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 445. Сифатхои феълй монанди феъл дорой хусусиятн вобаста- кунй буда, калимахои дигарро ба худ тобеъ мекунанд:
- •§ 446. Сифати феълй намуди мутлак ва давомнокро хам ифода менамояд. Сифатхои феълии намуди мутлак, аичом ва натичанокии амалро нишон медиханд:
- •§ 450. Дар забони адабии хозираи точик сифатхои феълй аз ду асоси феъл ва масдар сохта мешаванд. Сифати феълй панч шакл дорад.
- •§ 451. Шакли сифати феълии замони хозира аз асоси замони хозираи феълхои гузаранда ва монда бо хамрох кардани суффикси -анда сохта мешавад:
- •§ 453. Сифатхои феълии замони хозира гузаранда (донанда, фахмапда, кашонанда, каркунанда, зинатдиханда) ва монда (чаханда, расанда, коркунанда( боранда, харакаткунанда) мешаванд.
- •§ 454. Сифатхои феълии замони хозира ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 455. Сифатхои феълии замони хозира хосияти бобастакунш феълй доранд.,Онхо монандй феълхо калимахои дигарро ба худ вобаста намуда, иборахои сифати феълии замони хозира месозанд:
- •§ 460. Сифатхои феълии замони гузашта гузаранда (партофта, навишта, дидагй, Еобаста кардагй, пешвоз гирифтагй) ва монда (хандида, омада, баромадагй, хобида, боридагй, нишастагй, руй додагй) мешаванд.
- •§ 461. Сифатхои феълии замони гузашта ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 465. Сифатхои феълии замони хозира-оянда факат дорой намуди давомнок буда, амалй бо хабарй чумла дар як замон вокеъша- вандаро мефахмонанд:
- •§ 467. Сифатхои феълии замони хозира-оянда хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 467. Вазифаи синтаксисии сифатхои феълии замони хозира-оянда, муайянкунанда мебошад:
- •§ 470. Сифатхои феълии замони хозираи муайян хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 476. Феълй холи замони хозира тарзи фоил дорад. Феълй холи тарзи фоил амали гузарандаест, ки бевосита ба объект равона мешавад. Объекти бевосита бо пасоянди -ро ва бе он меояд:
- •§ 478. Феълй хол хусусияти вобастакунии феълй дорад. Он калимахои дигарро хамчун феъл вобаста намуда, иборахои феълй хол месозад.
- •§ 479. Зарф хиссаи муста кили нутк, буда, аломати амал, предмет на аломати аломатро мефахмонад.
- •§ 507. Ба воситаи префиксхои бе-, но-, ба-, бо-, бар-, дар-, то- аз днгар хиссахои нутк зарф сохта мешавад. Аз инхо префиксхои бе- ва но- сермахсул мебошанд-
- •§ 513. Як гурухи зарфхои мураккаб ба воситаи инфикси -о-, -у-, -ма-, -ба- сохта мешаванд. Аз инхо инфикси -о- нисбат ба -у-, -ма-, -ба- серистеъмол аст.
- •§ 520. Пешояндхои забони адабии хозираи точик аз руи сохти морфологиашон ба гуруххои зерин таксим мешаванд:
- •§ 521. Ба гурухи пешояидхои аслии содда пешояидхои кадимта- рин дохил мешаванд, ки аз чихати пайдоиш дар забони хозира бо ягон хиссаи дигари нутк алока надоранд.
- •§ 524. Пешоянди дар ба маънои гуногуии масоха кор фармуда мешавад.
- •§ 525. Пешоянди бар бештар дар забони адабии китобй истифода шуда, маъно ва вазифахои гуногун дорад.
- •§ 526. Пешоянди бо гайр аз маънохои хамрохй ва воситаи ичро вобаста бо семантикаи исм ва феъл тобишхои иловагии маъно зохир мекунад.
- •§ 534. Пеши бо пешояндхои аслии ба, дар, аз низ кор фармуда мешавад ва ба суи касе ва ё предмете равона будани амалро мефахмонад:
- •§ 535. Сииопими пешоянди наздики пешоянди кариби//карибии (дар карибии, аз карибии) мебошад:
- •§ 537. Синонимхои пешоянди пушти — пешояндхои акиб, паси, кафои, паи, дунболи хам мустакилона ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, аз кор фармуда мешаванд:
- •§ 538. Пешоянди болои хам дар шакли содда ва хам дар шакли таркибй бо пешояндхои аслии ба, дар, бар, аз кор фармуда мешавад.
- •§ 539. Пешоянди руи хам алохида ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, бар, аз кор фармуда мешавад. Вай сатхи прсдметеро нишон медихад, ки «амал дар он вокеъ гардидааст ва ё нигаронида шудааст.
- •§ 540. Пешоянди зери алохнда ва бо пешояидхои аслии ба, дар, аз ба кор бурда мешавад. Вай предмете ва ё чоеро нишон медихад, ки амал дар таги он вокеъ мегардад:
- •II. Пешояндхои номие, ки муносибатхои замониро ифода мекунанд
- •§ 547. Ба ин гурух чунин калимахо дохил мешаванд: пеш, пас, кабл, мукаддам, баъд, кати, замон, хамон, эътиборан, боз.
- •§ 549. Пайвандак хиссаи ёридих,аидаи нутк буда, аъзохои чидаи чумла ва чумлахои соддаи таркиби чумлахои мураккабро ба хам алокаманд менамояд.
- •§ 550. Пайвандакхои забони адабии точик мувофики сохт ва таркиби морфологии худ содда, мураккаб за таркибй мешаванд.
- •§ 551. Пайвандакхоро мувофики вазифаи синтаксисиашон ба ду гурухи калон чудо менамоянд: пайвасткуиаида ва тобеъкунаьда.
- •§ 558. Хиссачахо аз бобати сохт содда ва таркибй мешаванд.
- •§ 581. Чумлахои хитобии эмоционалие, кн далел ва даъвою таъкид, такдир ва бахои эхсосиро ифода мекунанд, гурухи алохидаро ташкил менамоянд. Ин гурухи нидохо хиссиёту хаячонро мефахмонанд:
- •§ 582. Як гурух нидохои эмоционалй ба таркибхои устувор ва вохидхои фразеологй нисбат доранд- Онхо аз бобати маъно ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 584. Нидохои амрй аз руи маъно ва вазифа ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
- •§ 588. Гохо бо нидо хиссача хамрох меояд, ки оханги нидо пуркув- ват ва пуртаъсир мегардад:
- •3 Суму 10 тин.
§ 310. Сифатхое, ки чузъхояшон аз хам чудо навишта мешаванд, таркиби ном доранд. Сифатхои таркиби бо чанд рох сохта мешаванд.
Аз такрори хиссаи иомии нутк ва пешояндхои аслй: а) пешоян- ди ба. хонахои дарун ба дарун, иморатхои кабат ба кабат, амалхои тоза ба тоза, барфи тах ба тах: Дар амонаткасса пул хам дорам, кур- тахои шохии кабат ба кабат хам дорам!... — гуён Фотима чавоб дод (Айнй). У барои хар хумдон ба Усто-амак супорнш дода, накшахои тоза ба тоза мегирифт (Айнй). Хох он сабзу хуррам, пури долу дарахт бошад ва хох дар зери яху барфи тах ба таху тармахои овезон... (Улугзода); б) пешоянди дар (андар: муаммахои печ дар печ, гурезагихон пай дар пай, хонаи андармиён.
Аз сифатхои мураккаб бо рохи ба чузъи асосии онхо илова намудани калимаи эзохдиханда: духтари ордендор (мураккаб) — ордени лениндор (таркиби), бачаи пальтопуш (мураккаб) — пальтои чармин- пуш (таркиби).
Як гурух сифатхои мазкурро таркибхон изофй ташкил мекунанд. Дар ин гуна нборахо мустакилни маъно ва алокаи пзофии калимахо суст шуда, аз мачмуи онхо маъной нав фахмида мсшавад: хариди кам- харчи болонишин, тупии гули бодом, одами байни мардум, хавои ро- хати чон.
СИФАТХОИ УМУМИЧУЗЪ
§ 311. Дар забони точикй хелн днгари сифатхои таркиби дида мешавад, ки аз ду калимаи синоними ё мазмунан наздик иборат буда, яке аз онхо м ффемап сифатсозеро к.оул меиямоял. Манс>фи чуьин сифатхо ба хар ду чузъ баробар тааллук дошта, дар натича таркиби сифати Хамчузъ ташкил мешавад. Вазифан муттахидкуннро дар ин кабил сифатхо префикс, суффикс ва ё морфемахои мустакилмаъно адо мекунанд. Аз руи тарзи ташкил сифатхои мазкур ба ду гурух таксим мешаванд: а) сифатхои сохтаи умумичузъ ва б) сифатхои мураккаби умумн- чузъ.
Сифатхои сохтаи умумичузъ бо аффиисхои зерин сохта мешаванд: а) бо префиксхон -ба-, -бо-: умарои боаму дониш, чавони бахус- ну чамол; б) бо префикси бе-: бечорагони бекасу куй, бекилу кол, кам- багалони бечизу чора, насрхои бесару бун; в) бо суффикси -нок; марди ришу фашнок.
Чузъи умумии сифатхои мураккаб бо морфемахои маънодори зерин меояд: а) морфеман хуш- чавони хушкаду бает, одами хушка- ду комат, шахси хушхату савод:
Шокирчон чавони хушруй ва хушкаду бает буд, касе ки уро ме- дид, «боз як бори дигар бипам» мегуфт (Хаким Карим). ...ана хамин чавони хушкаду коматро ман калон кардагй (Толис); б) морфемаи пур-: духтари пурнозу нуз, садои пуртарсу ларз, суханони пурсузу гу- доз, гилеми пурнакшу нигор, рохи пурхаму печ: Аз ду барн рох то до- мани талхои дур киштзорхо ва богхои сабз гилеми пурнакшу нигори худро густурдаанд (Улугзода). Давлат факат хамин дафъа гуё донист, ки аз зинапояи фуромад, то чои кори у рохест басе дароз, пурхаму печ ва барои шитобкунанда нобоб (Рахим Чалил); в) морфемаи сер-; чой- хои серобу дарахт, хонаи серчизу чора.
Ба вазифаи ин гуна морфемахо феълхо ва сифатхои феълй низ меоянд: одамони айбу иснодгир, чои барфу боронгузар, духтари нозу нуз- дор, шипангхои накшу нигордор, пахтан хасу хошокомехта. ...ба пахтай хасу хошокомехта, ки дар доманаш буд, даст зада бозй карда дар як чо менишаст (Айнй). У мегуяд, ки... -чормагзе гуё дар гулуи Давлати хушу амбохта дармонда буд... (Рахим Чалил).
ШУМОРА
МАЪЛУМОТИ УМУМЙ
§ 312. Шумора хиссаи иомии нутк буда, микдор ва тартиби предметро ифода менамояд ва ададхоро номбар мекунад. Шумора ба са- волхои чй кадар ва чандум чавоб мешавад. Дар иборахои чахор китоб ва 425 рузи мехнат ададхои «4» ва «425» микдори предметхоро мефахмонанд. Дар ифодахои математикии «ду кара ду—чахор», «шашу хашт — чахордах» шуморахон ду, чахор, шаш, хашт, чахордах ададхоро ифода мекунанд. Дар иборахои курси сеюм, хонаи раками хаштум калимахои сеюм ва хаштум тартиби шумори предметхоро мефахмонанд.
Дар забони точикй калнмахое низ хастанд, ки ададхоро ифода на- 'кунанд хам, як андоза микдори предметхоро мефахмонанд. Ин кабил калимахо хиссахои гуногуни нутк шуда метавонанд. Масалан, дар ифодахои аксарият розй, акаллияти шумо, калимахои аксарият, акаллият мнкдорро мефахмонанд, вале онхо шумора не, балки нем мебошанд ва ба саволй кй?, кихо? чавоб мешаванд.
Калимахои чанд, хамон кадар, ки чонишин мебошанд, дар иборахои чанд китоб, хамон кадар китоб низ микдори предметро ифода мекунанд. Зарфхои андак, бисьёр ва гайра низ микдори предметро фахмо- нида метавонанд. Бо вучуди ин калимахои мазкур шумора шуда наме- тавонанд, зеро, чунон ки дар таърифн шумора гуфта шудааст, шумора аз адад ба вучуд меояд, микдор ва тартиби предметро бо адад ифода мекунад.
Дар забони точикй калимахои адади, яъне аз адад ба вучудомада хам хастанд, аммо онхо ба сабаби он ки шумораро ифода намекунанд, ба ин хиссаи нутк дохил намешаванд. .Масалан: «ду-ду», «дутой», «се- тон», «ягон-ягон» (зарф). Ин калимахо зохиран мнкдорро ифода на- моянд хам, ба шумора танхо аз чихати калимасозй роблта дошта, на микдори предмет, балки тарзи вокеъ гардидани амалро мефахмонанд.
Дар чумлахои «Дилором аз фанни забони модари имруз панч гн- рифт», «Зафарчои, раками чорро равшаптар иависед» калимахои панч ва чор шумора набуда, балки исм мебошанд, онхо мафхуми предметн гнрифтаанд, бинобар ин алохида истифода мешаванд. Шумора бошад аломати мнкдорнн предметхои хамчинеро бо адад мефахмонад. Микдор бе предмет вучуд надорад.
[ Шуморахо махсулн даврахои дуру дарози хаётн ннсонй мебошанд. Онхо дар даврахои бисьёр кадим мутобикн эхтиёчи чамъиятй пайдо шудаанд. Пайдоиш ва такомули шумора ва ба дарачаи имруза расидани он ба пайдоишу такомулот ва тараккиёти тасаввуроти адад дар гу- заштагони мо ва ёд гнрифтани тарзи шумори онхо вобаста мебошад.
Мафхуми адад ва шумур дар худи зиндагонии нчтимоии ннсон пайдо шуда, дар майнаи он инъикос ёфтааст. Ба нборати дигар, мафхуми адад ва шумориш ба майнаи одамон аз хаёт даромадаает. Оид ба ин масъала Ф. Энгельс гуфтааст: «Мафхумхои адад ва фигуряхо аз ким-кучое не, балки аз худи дуньёи вокей гирифта шудаанд. Дах ан- гушт, ки одамон бо онхо шумурдан, яъне нахустин амалиётн арифметик киро меомухтаанд, хар чи хам бошад, факат махсули озодн акл наме- бошад».
Хамаи калимахое, ки шумораро дар бар мегиранд, калимахои мус- такилмаъно мебошанд. Аммо дар забони хозираи мо онхо хеле мучар- рад пуда рафтааид. Масалан, ададхо ба мо дар бораи микдор танхо мафхумхои умумиро мефахмонанду бас. То ба онхо исми предметхоро хамрох накунем (чунончи, дах калам, бист сол, шаш хонанда) ададхо, аз чумла ададхои дах, бист, шаш дар иборахои мазкур маънии конкрет намегиранд. Умуман, мафхумхои мучаррад, аз чумла мафхуми адад, меваи замони чандинасра мебошанд.
Хамин тавр, шумора ва амали шумур ба мавчудияти предмет ва тачрибан хаётии инсон алокаманд мебошад. Ф. Энгельс навиштааст: «Барои шумурдан на танхо мавчуд будани чизхои шумурдашавапда, инчунин хангоми муоииаи ин чнзхо истеъдоде лозим аст, ки аз хамаи хусусиятхон онхо дур шуда тавонад. Ин истеъдод бо!над, натичаи та- раккин таърихне мебошад, ки ба тачрибаи дуру дарозе такья мекунад».
Микдори шумора мисли хама гуна забонхо дар забонн точикй низ зиёд нест. Шуморахо ба ном бурдани микдори бехади ададхо кодир бо- шанд хам, аз дигар хнссахои нутк бо он фарк мекунанд, ки хусусияти такроршанй па даврзанн доранд ва ба ин воснта калимахои микдоран кам вазифаи хеле бузургро ба чо меоранд. Дарвокеъ, хамаи шумора- хои то миллиардро (999 999 999) бо 21 калимаи решагй (як, ду, се, ча- хор, панч, шаш, хафт, хашт, нух, дах, бист, ей, чнхил, нанчох, шаст, хафтод, хаштод, навад, сад, хазор, миллион) ифода кардан мумкин аст.
Эзо\: Баъзе аз ин калимахо, масалан, калимахои як, бист, хафтод, миллион аслан решагй нестанд. Аммо калимахои решагй набуданн оихо акнун хис карда намешавад. Калимаи миллион каме пештар аз революция ба забони мо гузаштааст.
Шумора дар забоин точикй аломатхои морфологии зиёд надорад. Хусусиятхон синтаксисин вай нисбатан бартарй дорад. Шумора дар чумла муайянкунанда шуда меояд: панч чилд китоб.
ХЕЛХОИ ШУМОРА
Шуморахо ба ду гурухи калон таксим мешаванд: шуморахои мик- дорй ва шуморахои тартибй.
ШУМОРЛИ МИКДОРП