- •§ 5. Омузиши сохти фонстнкин забон ахамиятн калопи амалй ва назариявн дорад. Алокаи байни одамон чахд ба воснтаи овозчо вокеъ мегардад.
- •§ 9. Овозхои нутк дар таркнбн вохидхои маыюдоп ду вазифаро ичро мекунанд: калимасозй на калимафарккунй (маънофарккунй),
- •§ 18. Транскрипция вобаста ба максад ва тарзи нстифодя ду хел .Мешавад: а) фонетикй вя б) фонологи.
- •§21. Дар сохта шудянн садонокхои забони точикй забои ва лаб- хо иштирок мекунанд. Бниобар ин таснифи тавлидии садонокхо дар асоси хамин ду узв сурат мсгнрад.
- •§ 22. Забон хамчун узви фаъол ба ду тараф харакат мекунад: 8) аз иеш ба кафо ё аз кафо ба пеш (харакатн уфукй) ва б) аз поён ба боло ё аз боло ба поён (харакатн амудй).
- •§ 45. Нншонан фарккунандаи бардошт (харакати а.Чудии забон) садонокхон точикнро ба се гурухи микдоран нобаробар таксим мску-
- •§ 46. Нншонан лабишави дар зимни тазоди лаби-гайрилаби са- донокхоро ба ду гурухи баробар чудо мекунад: а) лабй — у, у, о ва гайрилабй — и, э, а.
- •§ 47. Системен хамсадохои забоин точнкнро бисту чор фонемаи зерни ташкил мснамояд: б, п, м, в, ф, д, т, з, с, н, л, ж, ш, ч, ч, р, й,
- •§ 57. Тавснфи еадонокхои забоин точикй дар бештари маврндхо ба тобншхои асосин опхо, ки дар талаффузн алохндаи садонокчо му-
- •§ 59. Садонокхои катори омехта. Фонемаи у садоноки каторн омехта, бардошти миёна ва лабист. Хангоми тавлнди ин садонок да-
- •§ 83. Табдилн фонетики дар забони хозираи точик ду навъ до- оад: табдили хамнишинй ва табдилн мавкей.
- •§ 91. Мохиитн фонетикин задаро воентахои фонетнкие муайян мекунанд, кн барои фарк кунониданн хичои зядянок аз хичохои бе- зала истифода бурда мешаванд. Ин воснтзхои фонетикй аз инхо ибо- ратанд:
- •§ 97. Вазнфан задан калима. Задан калима хамчун яке аз унсурхои системаи фонетикии забон вазифаи ба худ хос дорад.
- •§ 99. Ин гуна калимаю морфемахо вобаста ба чоишон нисбат ба калимахои заданок ба ду гурух чудо мешаванд:
- •§ 100. Ба гурухи проклигнкахо инчунин морфемахон зерин до- хил мешаванд:
- •§ 102. Интонация, хамчун ходисаи овозн забо::, ду чихати ому- зиш дорад: а) чи.Чати мухобироти (коммуникативн) ва б) чихати ифоданокй.
- •§ 105. Интонация аз воситахои мухимми ифодаи муносибатхон мантикии чумла мебошад. '
- •§ III. Тамдид суръати талаффузи порчахои нутки овозй (овозхо. Хичохо. Калимахо ва кайра) дар вохиди вакг низ яке аз ун- сурхон интонация мебошад. Сует ё босуръат талаффуз кардани пор-
- •§ 127. Гуфтори хабарн якгаркиба ва дутаркиба мешавад, ки хар кадоми онхо шаклхои тасдичн ва инкори доранд.
- •§ 141. Фарки задан таъкид аз задахон дигари фраза ва синтагма дар лахзахои зерни ошкор мегардад:
- •§ 101. Таркиби морфемавии калима Дар калимахои сохтан забони точикй ду павъи морфема мушохида мешавад: 1) морфеман решагй ва 2) морфемаи ёрнднханда.
- •§ 181/Исм дорой категориям морфологии муайяниву номуайянй мебошад, кн воситаи асосин ифодаи он артикли -е ба шумор меравад.
- •§ 184. Артикли -е2 хусусияти муайянкунй (ншоратй) дорад ва му- родифи он чонишинхои ишорагй ба шумор мераванд. Артикли -ег бо иемхое меояд, ки онхоро чумлахои пайрави муанянкунанда эзох ме- диханд:
- •§ 1!?7. Суффикси -гар дар исмсозй сермахсул буда, иемхои шахе месозад, ки маънохои гуногун доранд:
- •§ 198. Суффикси -гор дар забони хозираи точик каммахсул буда, 6а воситаи он аз исму асосхои феъл иемхон шахе сохта мешавад:
- •§ 219. Суффикси -истон (нас аз садонок -стон, дар назм инчунин -ситон).
- •§ 238. Барои ифодаи навозиш гохо суффиксхои -ча ва -ак, ё ки -ича ва -як дар як чо меоянд. Ин холат ба нутки гуфтугу хос мебошад ва гохо дар шакли ихтисор (ба чои -чаяк, -чек ё ки -чак) вокеъ мешавад:
- •§ 239. Маъной навозиш ба воситан калимаи чон низ ифода меёбад.
- •§ 241. Заминай асосии калимахои мураккаб вохидхои синтаксисй, пеш аз хама ибора мебошад. Аз хамин чихат калимасозии иемхои мураккаб масъалаи муносибати иемхои мураккаб ва иборахоро ба миён мегузорадл
- •§ 242. Иемхои мураккаби пайваст аз асосхои баробархукук бо роху воситахои гуногун ташкил меёбанд.
- •§ 243. Иемхои мураккабе, ки аз такрори бевоситаи калимахо сохта шудааид:
- •§ 224. Исмхое, ки аз такрори чузъхо. Иборатанд, инчунин бо интер- фикси -о- ташаккул меёбанд. Тарзи сохта шудани ин гуна иемхо чунин аст:
- •§ 245. Исмхои мураккаби пайваст, ки аз асосхои гуногун сохта шудаанд, вобаста ба тарзи васли чузъхо ва воситахои алокан онхо ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 246. Исмхое, ки ба воситаи интерфикси -у- таркиб меёбанд. Ин
- •§ 259. Ба исм гузаштани сифати феълй. Сифати феъЛй пн.З ба исм хеле зиёд гузашгааст.
- •§ 270. Аз чихати маъно ва аломатхон морфологй сифат ба ду гурухи калон чудо мешавад: аслй ва нисбй.
- •§ 306. Сифатхои мураккаби пайваст бо роххои зерин сохта мешаванд:
- •§ 310. Сифатхое, ки чузъхояшон аз хам чудо навишта мешаванд, таркиби ном доранд. Сифатхои таркиби бо чанд рох сохта мешаванд.
- •§ 313. Шумораи микдори микдори предметхоро мефахмонад вай инчунин ададхои абстрактро номбар мекунад. Шуморахои микдори аслй, тахминй ва касрй мешаванд.
- •§ 318. Шумораи тартиби тартиби предметхоро ифода мекунад. Шуморахои тартиби аз шуморахои аслй ба воситаи суффикси -ум (-юм) сохта мешаванд: панчум, шашум, хафтум ва монанди инхо: —
- •§ 330. Чонишини худ дар забони адабии хозираи точик хеле серистеъмол буда, дар чунин мавридхо истифода мешавад: j
- •§ 335. Чонишинхои ишоратии гайриасли микдоран зиёданд. Онхо аз чихати вазифа ба чонишинхои аслй умумият доранд.
- •§ 344. Дар забони точнкн шаклхои феълй микдоран бисьёр ва гуногун буда, системаи муайяни устувор доранд.
- •§ 345. Аз руи шахсу шумора тагьир ёфтани асоехо ва шаклхои за- монии феълхо тасриф номида мешавад. Тасрифи феълхо бо ёрии бан- дакхои феълй ва хабари ё флексияи феълй вокеъ мегардад.
- •§ 346. Дар тарзи тасрифи феълхо ва ифодаи шахсу шумора бо бан- дакхои феълй хусусиятхои зерин хамчун коидаи забони точикй ба эътн- бор шрифта мешаванд:
- •§ 347. Бандакхои хабарй (гайр аз шахси сеюми танхо) бо бандакхои шахсии феъл баробаранд. Бандаки хабарии шахси сеюми танхо аст мебошад. Бандакхои хабарй инхоянд:
- •§ 351. Префикеи на-/ма-/ ба феъл хамрох шуда, шакли инкор (манфй) месозад ва нашудани кору холеро мефахмонад: нарав, наги- рад, надид, намечунбад, кор намефармояд.
- •§ 352. Преф,икси ме- ба асосхои феълй хамрох шуда, шаклхои за- монии феъл месозад.
- •§ 358. Феълхо аз чихати воситаи ичрои амал ва муносибати бо он доштаи фоилу мафъул бевосита ва бавосита мешаванд.
- •§ 364. Тарзи мафъулии бавосита аз тарзи фоилии бевосита бо феълй ёридихандаи шудан сохта мешавад ва амали бо ягон восита ичрошударо мефахмонад.
- •§ 366. Феълхое, ки дар лахза ва худуди муайяни вакт вокеъ шудан ва ба анчом расидани амалу холати яккаратиро мефахмонанд*
- •§ 370. Феълй истодан. Ин феъл дар таркибхои феълй ба шаклхои замони гузаштаи наздик (истод), гузаштаи дур (истода буд), гузаштаи хикоягй (меистод) ва хозира-оянда (меистад) омада, потамо-
- •§ 384. Сигаи амрй изхори хохишу супориш, фармону таъкид ва водор кардан ба амалеро, ки нисбат ба шахеи дуюм гуфта шудааст, мефахмонад.
- •§ 386. Сигаи эхтимолии феъл дар бораи вокеъ шудан ё нашудани амалу холат аз руи тахмин, эхтимол, гумон ва шубха сухан кардани гуяндаро мефахмонад.
- •§ 388. Феълй замони гузаштаи наздик (гузаштаи оддй) аз асосй замони гузашта ва бандакхои феълй сохта мешавад. Шахси сеюми танхои ин феъл бо асосй замони гузашта баробар аст.
- •§ 389. Замони гузаштаи наклй аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи бандакхои хабарй сохта шуда, ба таври зср тасриф меёбад:
- •§ 391. Маънихои наклии замони гузашта бо чор шакли феъл ифода меёбанд.
- •§ 392. Феълй замони гузаштаи хикоягй аз асоси замони гузашта бо иловаи префикси ме- ва бандакхои феълй сохта мешавад. Гасрифн ин шакли феъл ба тарзи зерин аст:
- •§ 394. Тобишхои асосии маъной ва замонии ин шакли феъл дар матн равшан мушохида мешавад.
- •§ 395. Феълй замоии гузаштаи дур аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй бо иловаи шакли замони гузаштаи феълй ёридихандаи будан сохта шуда, ба таври зер тасрнф меёбад:
- •§ 396. Шакли гузаштаи дур низ дар мавридхои гуногун бо тобишхои гуногуии замопию маънои истеъмол мешавад, ки опхоро вобаста ба мазмуни матн муайян кардан мумкин аст:
- •§ 397. Замони гузаштаи дури наклй аз феълй хол (сифати феълии замони гузашта бо суффикси (-а) ва шакли феълй будан сохта мешавад. Тасрифаш:
- •§ 400. Феълй гузаштаи эх,тимолй амали воксъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи нагуши феълй ёридихандаи истодан таркиб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерин истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикеи ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасриф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикни худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 400. Феълй гузаштаи эхтимолй амали вокеъшудаеро мефахмонад, ки гуянда дар бораи он бо шубхаю тахмин, гумону эхтимол сухан меронад (ниг. Сигаи эхтимолй).
- •§ 402. Феълй хозираи давомдор (муайян) аз шакли феълй холи (сифати феълии) феълй асосй ва шакли гузаштаи наклии феълй ёридихандаи истодан таркнб меёбад. Тасрифаш чунин аст:
- •§ 403. Шакли хозираи давомдори феъл барои ифодаи маънихои зерип истеъмол мешавад:
- •§ 404. Феълй замони хозира-оянда аз асосй замони хозира бо иловаи префикси ме- сохта шуда, бо бандакхои феълй тасрнф меёбад. Масалан:
- •§ 405. Феълй замони хозира-оянда шакли муштаракест, ки бо мохияти грамматикин худ тобиши маъноии хар се замонро ифода карда метавонад. Чунин тобишхои маъной дар матн муайян мешаванд.
- •§ 407. Феълй фармоиш замони ояндаро ифода мекунад ва факат шахеи дуюми танхову чамъ дорад, ки шахеи танхои он асосй замони хозира хисоб меёбад наз—пазед (пазетон), хур—хуред/хуре- тон ва г.
- •§ 408. Шакли аористи феъл аз асосн замоин хозира бо иловаи бандакхои шахсии феъл сохта шуда, ба таври зер тасриф меёбад:
- •§ 417. Префикси фар- хамчун вариант айнап тобиши маъноии префикси фур-ро дорад: фаромадан//фуромадан, фаровардан//фуро- вардан:
- •§ 418. Дар забони адабии хозираи точик хангоми бо префиксхои шаклсози феълии ме- ва на- омадани феълхо мавкеи баъзе аз префиксхои калимасози феъл устувор, баъзеаш ноустувор аст.
- •§ 423. Феълхое, ки таркибашон аз хиссахои номии нутк ва феълхои ёридиханда иборат аст, феълхои таркибии номй шуморида мешаванд.
- •§ 424. Таркиби феълхои таркибии номй аз ду чузъ иборат аст: чузъи номй ва чузъи феълй.
- •§ 425. Чузъи номй хиссаи асосй ва сохибмаънои феълй таркибии номй буда, маънон феълро мукаррар ва муайян мекунад. Дар феъл- созй хиссаи сермахсул исм ва сифат мебошанд.
- •§ 428. Феълхое, ки чузъхои таркибиашон аз шаклхои гуногуни феълй иборат буда, хамчун як вохиди лугавй ё грамматикй ба хисоб гирифта мешаванд, феълхои таркибии феълй номида мешаванд.
- •§ 430. Масдар аз асоси замони гузаштаи феъл бо суффикси -ан сохта мешавад: хондан, дидан, гирифтан ва гайра.
- •§ 433. Масдар хамчун феъл ба хусусияти вобастакунии калимахо молик аст. Вай монандй феълхо калимахоро одатан бо пешоянду пасояндхо ба худ вобаста мекунад ва иборахои масдарй месозад:
- •§ 434. Масдар дорой ду намуди феъл аст: намуди мутлак ва давомнок.
- •§ 435. Масдар, чунон ки ишора шуд, бо хусусиятхои номии худ ба исм наздик аст, бинобар ин хамчун исми феълй дорой хусусиятхои зерин аст:л
- •§ 436. Масдар шакли кутох дорад, ки бо асоси замони гузаштаи феъл шаклан як аст. Масдархои кутох дар яке аз шаклхои феъл ва баъзе таркибхои феълии дигар пас аз калимахои модалй меоянд:
- •§ 438. Шакли таърихии сифати феълии замони хозира (бо суф- фикси-он) ду хусусият пайдо кардааст.
- •§ 444. Сифагхои феълии забони точикй ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 445. Сифатхои феълй монанди феъл дорой хусусиятн вобаста- кунй буда, калимахои дигарро ба худ тобеъ мекунанд:
- •§ 446. Сифати феълй намуди мутлак ва давомнокро хам ифода менамояд. Сифатхои феълии намуди мутлак, аичом ва натичанокии амалро нишон медиханд:
- •§ 450. Дар забони адабии хозираи точик сифатхои феълй аз ду асоси феъл ва масдар сохта мешаванд. Сифати феълй панч шакл дорад.
- •§ 451. Шакли сифати феълии замони хозира аз асоси замони хозираи феълхои гузаранда ва монда бо хамрох кардани суффикси -анда сохта мешавад:
- •§ 453. Сифатхои феълии замони хозира гузаранда (донанда, фахмапда, кашонанда, каркунанда, зинатдиханда) ва монда (чаханда, расанда, коркунанда( боранда, харакаткунанда) мешаванд.
- •§ 454. Сифатхои феълии замони хозира ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 455. Сифатхои феълии замони хозира хосияти бобастакунш феълй доранд.,Онхо монандй феълхо калимахои дигарро ба худ вобаста намуда, иборахои сифати феълии замони хозира месозанд:
- •§ 460. Сифатхои феълии замони гузашта гузаранда (партофта, навишта, дидагй, Еобаста кардагй, пешвоз гирифтагй) ва монда (хандида, омада, баромадагй, хобида, боридагй, нишастагй, руй додагй) мешаванд.
- •§ 461. Сифатхои феълии замони гузашта ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 465. Сифатхои феълии замони хозира-оянда факат дорой намуди давомнок буда, амалй бо хабарй чумла дар як замон вокеъша- вандаро мефахмонанд:
- •§ 467. Сифатхои феълии замони хозира-оянда хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 467. Вазифаи синтаксисии сифатхои феълии замони хозира-оянда, муайянкунанда мебошад:
- •§ 470. Сифатхои феълии замони хозираи муайян хамчун феъл ду тарз доранд: тарзи фоил ва тарзи мафъул.
- •§ 476. Феълй холи замони хозира тарзи фоил дорад. Феълй холи тарзи фоил амали гузарандаест, ки бевосита ба объект равона мешавад. Объекти бевосита бо пасоянди -ро ва бе он меояд:
- •§ 478. Феълй хол хусусияти вобастакунии феълй дорад. Он калимахои дигарро хамчун феъл вобаста намуда, иборахои феълй хол месозад.
- •§ 479. Зарф хиссаи муста кили нутк, буда, аломати амал, предмет на аломати аломатро мефахмонад.
- •§ 507. Ба воситаи префиксхои бе-, но-, ба-, бо-, бар-, дар-, то- аз днгар хиссахои нутк зарф сохта мешавад. Аз инхо префиксхои бе- ва но- сермахсул мебошанд-
- •§ 513. Як гурухи зарфхои мураккаб ба воситаи инфикси -о-, -у-, -ма-, -ба- сохта мешаванд. Аз инхо инфикси -о- нисбат ба -у-, -ма-, -ба- серистеъмол аст.
- •§ 520. Пешояндхои забони адабии хозираи точик аз руи сохти морфологиашон ба гуруххои зерин таксим мешаванд:
- •§ 521. Ба гурухи пешояидхои аслии содда пешояидхои кадимта- рин дохил мешаванд, ки аз чихати пайдоиш дар забони хозира бо ягон хиссаи дигари нутк алока надоранд.
- •§ 524. Пешоянди дар ба маънои гуногуии масоха кор фармуда мешавад.
- •§ 525. Пешоянди бар бештар дар забони адабии китобй истифода шуда, маъно ва вазифахои гуногун дорад.
- •§ 526. Пешоянди бо гайр аз маънохои хамрохй ва воситаи ичро вобаста бо семантикаи исм ва феъл тобишхои иловагии маъно зохир мекунад.
- •§ 534. Пеши бо пешояндхои аслии ба, дар, аз низ кор фармуда мешавад ва ба суи касе ва ё предмете равона будани амалро мефахмонад:
- •§ 535. Сииопими пешоянди наздики пешоянди кариби//карибии (дар карибии, аз карибии) мебошад:
- •§ 537. Синонимхои пешоянди пушти — пешояндхои акиб, паси, кафои, паи, дунболи хам мустакилона ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, аз кор фармуда мешаванд:
- •§ 538. Пешоянди болои хам дар шакли содда ва хам дар шакли таркибй бо пешояндхои аслии ба, дар, бар, аз кор фармуда мешавад.
- •§ 539. Пешоянди руи хам алохида ва хам бо пешояндхои аслии дар, ба, бар, аз кор фармуда мешавад. Вай сатхи прсдметеро нишон медихад, ки «амал дар он вокеъ гардидааст ва ё нигаронида шудааст.
- •§ 540. Пешоянди зери алохнда ва бо пешояидхои аслии ба, дар, аз ба кор бурда мешавад. Вай предмете ва ё чоеро нишон медихад, ки амал дар таги он вокеъ мегардад:
- •II. Пешояндхои номие, ки муносибатхои замониро ифода мекунанд
- •§ 547. Ба ин гурух чунин калимахо дохил мешаванд: пеш, пас, кабл, мукаддам, баъд, кати, замон, хамон, эътиборан, боз.
- •§ 549. Пайвандак хиссаи ёридих,аидаи нутк буда, аъзохои чидаи чумла ва чумлахои соддаи таркиби чумлахои мураккабро ба хам алокаманд менамояд.
- •§ 550. Пайвандакхои забони адабии точик мувофики сохт ва таркиби морфологии худ содда, мураккаб за таркибй мешаванд.
- •§ 551. Пайвандакхоро мувофики вазифаи синтаксисиашон ба ду гурухи калон чудо менамоянд: пайвасткуиаида ва тобеъкунаьда.
- •§ 558. Хиссачахо аз бобати сохт содда ва таркибй мешаванд.
- •§ 581. Чумлахои хитобии эмоционалие, кн далел ва даъвою таъкид, такдир ва бахои эхсосиро ифода мекунанд, гурухи алохидаро ташкил менамоянд. Ин гурухи нидохо хиссиёту хаячонро мефахмонанд:
- •§ 582. Як гурух нидохои эмоционалй ба таркибхои устувор ва вохидхои фразеологй нисбат доранд- Онхо аз бобати маъно ба чанд гурух таксим мешаванд.
- •§ 584. Нидохои амрй аз руи маъно ва вазифа ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
- •§ 588. Гохо бо нидо хиссача хамрох меояд, ки оханги нидо пуркув- ват ва пуртаъсир мегардад:
- •3 Суму 10 тин.
§ 318. Шумораи тартиби тартиби предметхоро ифода мекунад. Шуморахои тартиби аз шуморахои аслй ба воситаи суффикси -ум (-юм) сохта мешаванд: панчум, шашум, хафтум ва монанди инхо: —
Дар р^'зхои панчум, шашум, хафтум ва хаштуми март дар дарунн арк хам чои холй намонд (Айнй)у Соли сию якум ба Вахш кучида ома- дсм (Улугзода). Лекнн тири дугами муаллим, ки дархол пас аз тири якум баромада буд, Мансурбойро аз по афтонд (Икромй).
Гохо барон таъкнд ва обу ранги услубй дар шуморахои тартиби суффикси сифатсози -ин-ро пеш аз-ум меоваранд, ки таъсири кадимии тарзи калимаеозин шуморахон тартибиро ба хотир меорад.
Эзох: Дар забони пахлавн шумораи тартибй факат бо суффикси снфатсозй -ин сохта мешуд. Масалан, панчумро ианчумин, хаштумро х,аштумин мегуфтаанд. Агар аз чихати маънй ва махсусан аз чихати грамматика наздик будани шумораи тартибй ва сифатро ба назар гирем, масъала равшан мегардад:
Ана, холо чурьат пайдо кардааст ва якумин мактуби худро ба падарам мефи- ристонд (Икромй). Дар гушан аз хама дуртарн наздн печка панчумин иштироккунан- даи мачлис Х,ошнм-корвон чойгир буд (Улутзода).
Дар навишт гохо суффикси -ум-и шуморахон тартнби афтнда ме- монад: Дар 22 мохн октябри соли 1928 дар \авои Тошкент як хунукии аз одат^берун руй дод (Айни). Рузн 20 апрели соли 1931 Рашпдов як- каву танхо кишлокхоро днда-дида, ннхоят ба кишлоки Гулистон омада расид (Икромй).
Баъзан предмети шумури шуморахон тартибн меафтад, аммо вай ба туфайли матн тасаввур карда мешавад:
Ходнсахои 28—29-ро аз cap гузаронида истода дар ин чо хам хато хурдан, албатта, аз камсаводнст (Икромй).
Дар мисолхои мазкур на танхо предмети шумур афтидааст, инчу- нин ададхои 1928, 1929 низ ихтисор шуда, дар шакли 28 ва 29 омада- анд, ки ин хам ба туфайли матн дарк карда мешавад. Дар забони точикй калимаи иктнбосии аввал ба чанд маънй, аз чумла ба чои шумораи тартибии якум низ ба кор бурда мешавад:
Хикояи авиалаашро у дар 17-солагиаш навишта буд. Баъзан ба калимаи аввал, чунон, ки дар калимаи якум дидем, суффикси -ин-ро хамрох мекунанд:
Дафъаи аввалин дар интернат Мо кнтоби саводро дидем, Аввалин бор номй Ленинро Аз алнфбон хеш бншнидем.
(Т у р с у и з о д а).
Дах сол пеш аз ип ман аз забони аввалин устоди худам Пваниц- ский номй Ленинро дар ин чо шунида будам (Рахим Налил).
Чунон ки баъзан аз сифати нисбй бо суффикси -ин овозй -н- афтнда мемонад (масалан, мисин-мисй, оханин-оханй), хамчуннн аз шуморахон тартибй хам, ки суффикси ин доранд, гохо овозй н меафтад ва калимахои якумин, дахумин, шакли якумй, дахумй-ро мегиранд:
Инженер аз ин су.канхо ва аз он шаходатномаи расми фахмидааст, ки акли ин одам халалдор нест, яъне девона нест, бннобар ин у саволи аввалиашро бо охангн чиддй ва таьбнрхои дигар такрор кардааст (Айнй).
Шуморахои тартибй асосан пас аз предмети шумур меоянд. Шуморахон тартибй бо суффикси -ин одатаи пеш аз предмети шумур меояд, ки ин холат дар мисолхои боло дида шуд.
Шуморахои тартибии дуюм, сеюм шакли дуввум, саввум низ доранд.
Эзох: Шуморахои тартибй бо ракамхои румй низ меояд дар ин хол суффнк- си -ум навишта намешапад, вале дар пакти хондан ба ракамхои рнмй суффикси (-ум, -умин) хамрох карда мешавад: Масалан, съезди Н-ро, съезди дуввум, съезди XXVI-po съезди бнету шашум гуфта мехонанд.
НОНИШИН
МАЪЛУМОТИ УМУМЙ
(' § 319. Чонишин ба гурухи хнссахои номии нутк мансуб бошад хам, аз дигар калимахои ин гурух аз чихати маъно ва хусусиятхон грамматики фарк мекунад. Чонишин предмет ва аломати онро бевосита ифода намекунад, балки ба онхо танхо ишорат менамояд. Чунончи, предмети алохидае бо номй ин вучуд надорад, вале хангоми зарурат хама гуна иемхо бо чонишини ин иваз шуда ва ё бо он ишорат ёфта метавонанд.
/Чонишин одатан ба чои ягон хиссаи номии нутк ва зарф кор фар- муда мешавад. Аммо хамаи чонишинхо кобилияти ивазкунй надоранд. Хатто чонишинхои аслии шахеи шахсхоро иваз карда наметаврианд. Аз хамин чихат чонишинро чунин таърнф кардан мумкин аст:-Щонишин хиссаи номии нутк буда, предмет па аломатхон онро нишон медихад, вале онхоро бевосита ифода намекунад. Чонишин ба чои исм, сифат ва шумора меояд^!
^онишинхо ду хусусияти мухнм доранд: аввалан, онхо аз руи баъзе аломаташон калимаи мустакилмаъно буда, дар матн нисбат ба калимахои ёридиханда мустакилтар вокеъ мешаванд ва аъзои чумла шуда, калимахои дигарро тобеъ мекунанд: Ман гуфтам, китоби ту, хамаи одамон ва f.; сониян, онхо дорой баъзе хусусиятхон калимахои ёридиханда мебошанд: хамеша ба калимахои мустакил алокаманд шуда ме- оянд. Ин ду чихат ба маънон чонишинхо, кн нихоят абстракт мебошад, зич алокаманд аст. \
Бииобар ин барои равшан шудани маънои чонишин ма¥н, имову ишора ва шароити сухан кумак мекунанд. Матн ба кадом предмет вобаста будани чонишинро муайян мекунад. Масалан, матни поён нмко- иият медихад, муайян кунем, ки ман (оне, ки дар аввалн чумла омадааст) ба исми Алй Махсум алокаманд мебошад: Тобистон шуд, ман ба сайри Самарканд рафтам, — гуфта Алй Махсум ба ман саргузашти худро накл карда буд (Айнй). Дар ин холат мафхуме, ки чонишини ман дар бар кардааст, маълум аст. Вале имконияти матн баъзан мах- дуд мебошад, чунки гохо вай нопурра оварда мешавад. Ииро хам бояд кайд кард, ки шахе ё предмете, ки чонишин ба он алокаманд аст, дар матн баъзан дар фосилаи зиёдтар вокеъ мегардад.)Дар ин маврид хам бо кумаки матн маънои чонишинро дарк кардан мумкин аст. Ин холат дар асархои тарчумаихрлй бештар мушохида мешавад. Гохо исме, ки чонишин вобастаи он аст, умуман зикр намешавад. Бо ёрии имову ишора гуянда шунавандаро' ба предмете, ки чонишин ба он алокаманд аст, шинос менамояд. Ба воситаи имову ишора бештар маънон чонишинхои ишоратй муайян карда мешавад.
(Воситаи сеюм — шароити сухан бештар ба воситаи суолу чавоб сурат мегирад. Чунончи, дар чумлаи Кй аз Москва омад? маънои чонишини саволии кй номаълум аст, зеро исме, ки бо чонишини кй алока дорад, муайян нест. Вале баробари гнрифтанн чавоб маънои чонишин равшан мешавад"!)
^Чснишинхо дар забони точикй аз чихати микдор аз дигар хиссахон номии нутк крмтар бошанд хам, дар нутк хеле сернстеъмоланд.
^Чонишинхо дар чумла мисли дигар гурухи калимахо чои муайян доранд. Чонишинхои шахси дар таркиби изофй асосан дар Чои дуюм омада, муайянкунандаи сохибн мешаванд: китоби ман, калами ту, даф- тари у. Баъзе аз чонишинхои шахсй хамчун чузъи асосии ибора низ меоянд: мани мискин, мани бечора. Шаклхои энклитикии чонишинхои шахсй бо исмхо, сифатхо, шуморахо, чонишинхо, феълхо, зарфхо, не- шояндхо ва пайвандакхо истеъмол мешаванд: китобам, зебоят, якат, танат, гуфтааш, агарат, барояш ва хоказо. Чонишини нафсии худ дар таркиби изофй асосан дар чои дуюм ва гохо дар чои якум меояд: китоби худ, худи ман, худи шумо. Чонишини таъинии хама пеш аз исм ва гохо пас аз он истифода мешавад: хамаи одамон, одамон хама. Чои чонишини таъинии хар, чонишини инкории хеч, чонишини номуайянни фалон, чонишинхои саволии кадом, чанд ва чонишинхои ишоратии ин, он, хамин, хамон асосан таъин аст. Онхо одатан пеш аз калимаи асосй меоянд: хар одам, хеч парранда, фалон кахрамон, кадом инсон, ин рафик ва монанди инхо./
§ 320. Чонишинхо аз рун истифодаашон дар матн хусусиятхои хос доранд. Чунончн, чонишини шахси якуми танхо мефахмонад, ки гуянда ва объекти фикр як аст. Чонишини шахси дуюм ягонагии адресати ама- лу предмети фикрро мефахмонад. Шахси сеюм нишон медихад, ки предмети мухокима бидуни шахси якуму адресати амал аст. Бо ёрии чонишинхои ишоратй замони вукуи амалхо пайваст мешавад. Ягонагии объекти фикри гуянда ба воснтаи чонишини нафсй кайд мегардад. Чонишинхои таъинй хосияти таъинотй доранд. Чонишинхои саволй мефах- монанд, ки гуянда дар байни предметхо ягон муносибатро чуён аст.
^Чонишинхои забони точикй аломатхои морфологй надоранд. Аз ин ру, онхоро аз руи сохти морфологиашон ба гурухи муайян чудо кардан душвор. аст. Чонишинхоро аз чихати калимасозй хам ба гуруххо чудо кардан имконнопазир аст, чунки хар кадоми онхо аз ин чихат аз якдигар фарк мекунад. Масалан, чонишинхои шахсй ва нафсй воситан муайяни калимасозй надоранд, вале чонишинхои ишорати, таъинй, саволй, номуайянй ва манфп ба рохи махсус сохта мешаванд^
Чонишинхо дар забони точикй асосан аз руи маъно тасниф мешаванд, албатта, дар ин маврид калимасозии онхо ба эътибор шрифта мешавад.
Чонишин хамчун хиссаи иомии нутк хусусияти унвонй дорад, вале бар хилофи исму сифат ходисахои сермаъной, омонимй, синонимй, антонимй ба калнмахои чонишини хос нест.
ХЕЛХ.ОИ чонишин
/ § 321. Чонишинхо, ки предмет, аломат ва микдорро шпион меди- ханд, мувофики ин хусусияти худ ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
Чонишинхои предмети: ман, ту, у, вай, мо//моён//мохо, шумо// •//шумоён//шумохо, худ, кй, чй, кихо, хеч чй, хеч кй, фалонй; ин, он, хамин, хамон.
Чонишинхои сифатй: ин, он, хамин, хамон; чунин, кадом, чй хел, чй навъ ва гайра. Инхо аломат ва хусусияти предметро нишон меди- ханд.
Чонишинхои микдорй: чанд, чандин, чй кадар, ин кадар, хамон кадар ва гайpay
чонишинхои ШАХСЙ
322. Чонишинхои шахсй дар байни чонишинхо мавкеи махсусро ишгол мекунанд.
Истилохи «чонишинхои шахсй» мафхуми танг ва васеъ д^рад Дар мафхуми танг он чонишинхои хоси шахсиро ифода мекунад. Ин гурухи чонишинхоро чонишинхои шахсии I ва 11 ташкил медихаид. Ба маънои васеъ ба чонишинхои шахси чонишинхое дохил мешаванд, ки кобилвдти шахсро иваз кардан доранд, кисми ин гуна чонишинхо бо мурури замой аз хисоби чонишинхои дигар, аз чумла аз чонишинхои ишоратй ва аз хиссахои чудогонаи нутк, ба вучуд омадаанд. Чонишинхои шахси ба се шахе чудо мешаванд: шахси якум — гуянда: ман, мо (мохо, моён); шахси дуюм — шунаванда: ту, шумо (шумохо, шумоён); шахси сеюм - гоиб: у, вай, онхо//онон, вайхо.
Чонишинхои шахси якуму дуюм аз руи баъзе хусусият аз чонишинхои шахси сеюм фарк доранд. Маънои шахсхои 1 ва 11 дар мавридн су- хан тагьир меёбад, онхо хангоми гуфтугу, мубодилан афкор чои якди- гарро иваз мекунанд, яъне гуянда шунаванда ва баръакс шунаванда гуянда мешавад. Аз ин ру, онхо бар хилофи чонншипи шахси III барои ифодаи мафхуми нисбатан доимй кобпл нестанд, чункн объектхои дои- мне, ки ба воситан чонишинхои ман, ту, мо, мохо, моён, шумо, шумохо, шумоён ифода мешуда бошанд, вучуд надоранд. .Масалан, ман коби- лияти ахборн дошта бошад хам, объекти он доимо иваз мешавад. Маънои он танхо дар мавриди сухан, дар шаронти муайян вокеъ мешавад/ Вале чонишиии шахси III чунин хусусият надорад. Объекти он, бо ву- чуди он ки гуянда ва шунаванда дар хусусй он чизе мегуянд, тагьир намеёбад.
/Чонишинхои шахей аз руи иштироки узви босира ду хел мешаванд: дидашаванда (шахси I, II) ва диданашаванда (шахси ill).
§ 323. Дар забони точикй чонишинхои мо, шумо, он кас баробари маънои аслй тобишхои фурутанию хоксорй ва эхтиромро хам ифода менамоянд. Ба маънои эхтиром истеъмол ёфтани чонишинхо бештар ба синну сол, маком ва мавкеи чамъиятни мусохнб алокаманд аст^,
Чуфтхои мутакобнле, ки муносибатхои субъективонаи гуяндаро ифода мекунанд, бо роххон гуногун сурат гирифтаанд.
1. Ба тарзи тагьирн маънои чонишинхо. Чонишнихо бо мурури за- мон шаклан тагьир наёфта бошанд хам, маънои онхо васеъ шудааст. Чонишинхои ман, ту, мо, шумо узви ин гурух мебошанд. Дар нн чо чуфтхои мутакобилаи ман — мо, ту — шумо сурат гирпфтаанд, ки дар ин гурух чонишини ман дар шароитн муайян тобишхои манмапию та- каббур, вале чонишини мо хоксорию фурутанй, чонишиии ту тобиши тахкир, вале чонишини шумо хурмату эхтиромро ифода мекунад.
2/Ба воситаи ибора. Иборахои ин кас, он кас, хамин кас, хамон кас тобиши маънои пайдо карда, хамчун чонишин истифода мешаванд ва аз руи ифодаи тобиши субъективй бо чонишинхои шахси III (у, вай) гурухи мукобнлро ташкил медихаид. Ин чо чунин гуруххо сурат мегиранд: ин кас — вай, он кас —у, он кас —вай; хамон кас —у, хамон кас—вай. Дар ин гуруххо чонишинхои у, вай дар баъзе шаронти нутк тобиши гайриэхтиромй зохир намоянд, таркибхои ин кас, он кас, хамин кас, хамон кас, баръакс, барои эхтироми шахси сеюми танхо истеъмол мешаванд./
3. Ба воситаи калнмахое, ки аз хисоби дигар хиссахои нутк дар шароитхон муайян чонишТтн мешаванд. Калимахои банда, камина, факир, заиф ва монанди инхоро ба ин гурух дохил кардан мумкин аст. Онхо аз руи маънои чонишиниашон дар катори чонишини шахси якуми чамъ [чо] гирифта, фурутанию шикастанафеиро мефахмонанд.
§ 324. Чонишинхои шахей аз руи ифодаи шахсу гайришахс гурухи мутакобилро ташкил медихаид. Ин маънй асосан дар доираи чонишинхои шахси сеюми танхо дида мешавад ва ба воситан чонишинхои $ ва вай ифода мегардад. Чонишини у бо мурури замой хамчун чонишини соф шахей мукаррар гашта, нисбат ба шахе истифода мешавад, вале чонишини вай хам шахе ва хам гайришахсро далолат мекунад. Аз ин ру, вай танхо дар маънои дуюмаш бо чонишиии у дар гурухи мутакоби- ла меояд. Винобар ин у ва вай-ро гурухи мутакобилаи нопурра номи- дан мумкин аст.
§ 325. Чонишинхои шахеи аз руи категорияи шумора хам гурухи мутакобиларо ташкил медиханд. Дар ин чо ду масъала кобили тавач- чУх аст: 1) системаи шаклхои категорияи шумора ва 2) тарзи ифодаи категорияи шумора дар чонишинхо.
Категорияи шумораи чонишинхо асосан ба воситаи ду гурухи шаклхо ифода мешавад: а) ба воситаи чонишинхои ман, ту, у, вай (шумораи танхо) ва б) ба воситаи чонишинхои мо, шумо, онхо, инхо (шумораи чамъ). Шаклхои моён, мохо, шумоён низ мавчуданд, кн шумораи чамъро ифода мекунанд.
Эзох: Нуфти мутакобнлаи сонй дар аввали ташаккули забони адабни точик мавчуд набуд. Мувофики нишондоди материалхои назм ва наср чонишинхои мо ва шумо то асри XI суффикси чамъбандй кабул накардаанд. Танхо аз асри XI cap шуда чонишинхои зикршуда бо таклнди иемхо ба воситаи суффикси чамъбандии -ён (варнанти -он) дубора чамъ баста шудаанд. Ин ходнеа дар чараёни инкишофи забони точнкй тадричан вусъат ёфт. Шахеи якуми чамъ хам барон кабулн суффикс имкон пайдо кард, кн дар натича микдори шаклхои чамъи бевосита зиёдтар шуд. Масалан, моён, мохо, шумоён, шумохо. Ин шаклхо аз р>'и таърихи пайдоиш ба ду гурух чудо мешаванд: а) шаклхое, кн нестар сурат ёфтаанд: моён, шумоён ва б) шаклхое, ки нисбатаи дертар сохта шуданд: мохо, шумохо. Мувофики нишондоди материали маъ- хазхо шаклхои гурухи «дуюм» дар забони точикй асосан аз асри XIX мавкеъ пайдо карда, бо мурурн замон серистеъмол шудаанд. Ба ин маънй, шаклхои шумоён, шумохо, моён, мохо дар забони точикй тадричан мустаъмал гардндаанд.
Дар забони адабни точик чуфтн мутакобнлаи номбурда сеаъзо мебошад. Дар он шахсхои I ва I! ба ду гурухи шаклхо аз руи ифодаи категорияи шумора мукобил меистанд: ман, ту, мо, шумо; ман, ту, моён, мохо, шумоён, шумохо; мо, шумо, моён, мохо, шумоён, шумохо. Гуруххои якум ва дуюмро шартан чуфтн мутакобнлаи пурра ва гурухи сеюм- ро чуфти мутакобнлаи нопурра номидан мумкин аст, чунки аьзохои аввали чуфти сеюм, яъне мо, шумо факат дар шароитн муайянн нутк, муфрад гашта, бо шаклхои сохта дар гурухи мутакобнла вокеъ мешаванд.
§ 326. Категорияи шумора дар иемхо асосан дар натичаи мукобил гузоштанн шакли аслин калимахо бо шаклхои морфемадор таъин карда мешавад. Масалан: хона—хонахо, мард—мардон. Ба ин маънй, дар доираи иемхо ду навъи вохидхо ба хамдигар гурухи мутакобиларо ташкил медиханд, ки асоси онхо як аст. Вале дар чонишинхо масъала ба андозае дигар аст. Дар ин чо ду навъи калимахои гуногунасос бо хам мукобил меистанд: ман, ту, у, вай ва мо, шумо, моён, онхо, онон. Дар ин гурух мисли иемхо вохидхо хамасос нестанд. Чунончи, ман шакли танхой мо ва мо шакли чамъи ман нест, ту шакли танхой шумову инхо ва онхо шакли чамъи у, вай, нестанд.
§ 327. Чонишинхои шахеи мисли феълхои тасрифи категорияи шахе доранд. Масалан, чонишини ман шахеи I, ту шахеи II ва у, вай шахеи сеюмро ифода мекунад. Аммо категорияи шахеи чонишинхо назар ба феълхо бо рохи дигар ифода мешавад. Категорияи шахеи феълхо ба воситаи морфемахон релятивй бо рохи грамматики сурат мегирад, вале чонишинхо ин гуна категорияи грамматики надораид. lllaxc дар чонишинхо ба воситаи калимахои алохида, бо рохи лексики ифода мешавад.
Чонишинхои шахей бо хусусиятхои хоси худ зз якдигар фарк ме- кущЬнд:. ман шахеи якум, ту шахеи дуюм, у ва вай шахеи сеюми тан- хоро ифода мекунанд. Чонишини шахеи якуми танхо—ман вакте ки бо пасоянди -ро меояд, овозй н аз он фуругузор мешавад: Маро рузе хн- коят кард бобо (Турсунзода).
Чонишини вай вазифан ишоратй низ дорад, Дар ин вазнфа он пеш аз предмет вокеъ мегардад: Назар! Хархотро ба вай еобот бар (Айнй).
Дар забони точикй нборахои ин кас ва он кас вазифан ч^онишиин шахеи сеюми танхоро ичро карда, бо чонишинхои у ва вай мурофид мешаванд. Онхо дар ип маврид хамчун воситаи ифодаи эхтнром зохир мешавацц. Ибораи ин кас ба шахсе далолат мекунад, ки ба мусохиб хамхалка ё наздик аст, вале шахсе, ки бо ёрим ои кас ифода мешавад, аз доираи еухбат берун ва дур мебошад: Агар ин касро ба хонаат ба- рй, хеч набошад, як асп савор карданат даркор аст (Айнй). Дили он кас хам хамеша ба тарафи шумост (Айнй).
Иборахои ин шахе, он шахе, хамин шахе, хамон кас, ин одам бо иборахои ин кас ва он кас муродиф мебошанд. Онхо хам шахеи сеюми танхоро ифода мекунанд. Фарк, дар он аст, ки иборахои мазкур аз руи нфодаи муносибатхои субстантивй бо чонишинхои у ва вай гурухи му- такобиларо ташкил надода, бо онхо хамвазифа мешаванд. Ин иборахо шахеи сеюми танхоро ифода ва таъкид менамоянд:
Едгор барои днлчуй, хам барон сабук кардани дарди танхоии худ ба сари ин шахе рафта... (Айнй). Биё, Дохунда, ба сари хизмат бира- вем, — гуфта гап-гани Ёдгорро бо он шахе бурида, хамрохаш шрифта бурд (Айнй). Мухаммад Назар кадре забони русиро медонад, хамии шахсро пеш андозем, хуб мешавад, гуфт касе (Айнй). — Ха, холо ду сол боз акан Салимбой ранен шурои кишлок... пареруз омада буданд, хо ана хамон кадуи калонро хамон кас овардаанд (Рахим Чалил). Едгор дид, кн аз чашмони ин одам об мерезад (Айнй). — Чои мукаррарии ин одам кучост? (Айнй). Эшони козикалон чаро ба ин гуна нохаккори- Хои ин одам ran намезананд? (Айнй).
Калимахои мо (моён, мохо), шумо (шумоён, шумохо) инхо, онхо, онон, хаминхо, хамонхо гурухи чонишинхои шахсии шумораи чамъро ташкил медиханд.
Мо. Чонишини мо шахеи якуми чамъро ифода мекунад, ки маънои аслй ва асосии ин чонишин мебошад:*— Дуруст асг, кн хар кадоми мо дар мавридаш хуни нохак кардаем (Айнй). Мо муллоён дар рохи сало- тии зоти олй... чони худро фидо мекунем (Айнй).
Чонишини мо нисбат ба шахеи якуми танхо низ истеъмол мешавад. Дар ин вазифа вай тобишхои маъноии хоксорию фурутаниро ифода мекунад:
Духтарн точик, эй уммеди кул, Тухфаи моро намо лутфан кабул!
(Т у р с у и з о д а).
Моён ва мохо. Чонишинхои м0^н ва мохо аз чонишини мо ба воситаи суффиксхои чамъбандй ташкил ёфтаанд ва шахеи якуми чамъро ифода мекунанд:
Ту Дохунда, агар яке аз моён боши, аз марг тарсиданро ба миен
наоварда... (Айнй).
Балки у мегуфт: моён дустем, Мисли ду магзе. ки дар як пустей.
(Турсунзода).
Шумо. Чонишини шумо шахеи дуюми чамъро мефахмонад: Шумо хар ду якдигарро хуб мешиносед (Айнй).
Ин чонишин нисбат ба шахеи дуюми танхо дар нфодаи эхтиром ва одоби муошарат низ истифода мешавад:
Едгорбой, шумо хам агар хамин коидаи моро аз ёд набароред, хамеша сандуки мо барои шумо кушодааст (Айнй).
— Хама аз худи шумост, Алимардонбег! Шумо, кн яке аз хиз- матгорн содики чонсупорн чаноби мир мебошед, дили он кас хам хамеша ба тарафи шумост (Айнй).
Шумохо. Ин шакл аз чонишини шумо ва суффикси чамъбандии
-хо сохта шудааст:
Шумохо ба пеши чаноби Кушбегй ва козикалон равед (Айнй). Шумохо ачаб ода мои и побовар будаед (Айнй).
J 60
Чонишинхои шахси сеюмн чамъ аз чонишинхои шахси сеюми тан хо ва чонишинхои ишоратй ба воситан суффиксхои чамъбаидй ташкил меёбанд. Хусусияти фарккунандаи чонишинхои ин гурух аз чонишинхои шахси якум ва дуюми чамъ ин аст, ки нисбат ба шахсу гайришахс бетафовут истеъмол мешаванд:
...хамаи бандиснро як-як аз назар гузаронид ва ба зиндонбон гуфт:—Инхо намешаванд (Айнй). Сабаби «обхона» номиданн ин хабсхонахо ин буд, ки инхо хам монанди обхона... бадбуй... буданд (Айнй). Мешавад ояндан онхо аён — Пеши чашми ман чу дуньёи калон (Турсунзода). Хучаии... аз кисаи худ як даста калид бароварда бо яке аз онхо сандукро кушод... (Айнй). Як гурух колхозчиён завк кардаид ва хак, хам доштанд, ки завк кунанд. Онон чи доранд? Онон аз ин пеш хам як бор ба ман хучум карда буданд (Хаким Карим). То дари кучаи хавлии Пулод хам онхое, ки хонахояшон дар хамон тараф буд, хам ононе, кн мебоист ба кафо гашта раванд, омаданд... (Рахим Чалил). Вайхо планн пахтасупориро барзиёд ичро карданд («Точикис- тони советй»),
Инхо ахмак бошанд хам, ману туро хаминхо сер мекунанд ва обо- дии дуньё хам бо хаминхост (Айнй) . Миёни инхо аз руй бо як камар- банди шол, ки вайро гилембофони Каркй махсусан барои хаминхо бофта буданд, баста буд (Айнй). Ин кулчахоро... хамонхо меоранд (Хаким Карим). Агар мо тарсем, монанди замони амир боз хамонхо моро поймол карда мегиранд (Хаким Карим).
БАНДАКЧОНИШИНХОИ ШАХСЙ-СОХИБЙ
328. Бандакчонишинхои шахсй-сохибй хам маънон семантикй доранд ва хам маъной грамматикй, онхо хам сохибият ва хам шахсро далолат мекунанд.
Бандакчонишинхои шахсй-сохибй категорняи шумора доранд. Категориям шумора бар хилофи чонишинхои шахсй дар шаклхои энклитикии онхо бо рохи грамматикй ифода мешавад. Бандакчонишинхои шахсй-сохнби алохида истеъмол намешаванд, балки мпсли суффиксхо ба калима васл мешаванд.
Бандакчонишинхо се шахе доранд: шахси I ам, -амон; шахси II—ат, -атои; шахси III—аш, -ашон.
/Бандакчонишинхои шахси-сохибй хусусиятхои хос низ доранд: -ам. Ин бандакчонишин шакли энклитикии чонишини шахси якуми танхо буда, ба охири хиссахои гуногуни нутк, бештар ба исм васл мешавад ва сохибняту нисбатро ифода мекунад^
/Даст бурдам, монд дастам дар хаво, Поз модар дошт як даетн маро^
(К а н о а т).
(Аспам набошад, модагов ва барзаговам хаст^(Айнй). -ат. Ин морфема шакли энклитикии чонишини шахси дуюми танхо мебошад ва бо исм (бештар), сифат, чонишин, феъл, масдар ва зарф омада, сохибият ва объектн амалро мефахмонад!)Дар нн вазифа ба чонишини дуюми танхо ва чонишини нафсй муродиф аст: амлокдорат дузд, хокимат дузд, амират дузд, вазират дузд, козию раисат дузд! Шуниди? (Айнй). Зудтар бифрист, кн хонандагонат интизор —Дар тамоми руи олам дустонат интизор.
Цпсми хурдатро ба пушти \индукуш — К" хаво дод. аз чй мегардй хамуш?
161
11-322
Зиндагй партофтат бехайру хуш Дар паси кухи баланди Хиндукуш
(Турсунзода).
/Эй додари мсхрубони Норак, Ин рузи муборакат муборак^
(Каи оа т).
«Магар ту нашунидай?! — Чиро? — Туи худатро (Айнй); Кй бу- данат маълум шуд (Айнй); Шинос менамой, аммо намедонам ки дар кучоят дидаам (Айнй).
/Бандакчонишини -ат дар забони точикй дар мавридхои алохида нисбат ба гайришахс низ истеьмол мешаваду
Изн дех, як дам нишинам дар барат, Сер бинам мавчхои дилбарат
(К а н о а т).
Хайр, лй шахри Львова нозанин, Ташнаи дидори руят меравам
(К, а и о а т).
/ -аш. Морфемаи -аш (-яш) шакли энклнтикии чонишини шахси сеюми танхо мебошад. Як хусусиятн мухимми -аш ин аст, ки нисбат ба иемхон шахсу гайришахс ва иемхои хосу чине баробар истеьмол мешавад. Ин бандакчонишин кариб бо хамаи хиссахои нутк омада, со- хибият ва объектро ифода мекунад:
...базур хезонда ба сари хирман фиристодамаш (Айнй).
'Иишинад, хешро ранчур созад, Зи нурн дидагонаш дур созад
(К а и о а т).
С Барои хурмати муи сафедаш, Ки хар тораш чу ик рохи сафед аст^ (К. а н о а т).
Бахшамаш ду китъаи машхурро, Кигъахои саркашу магрурро
(Турсунзода).
Собнр чорубро ба чояш гузошта, мехост биравад (Айнй). Монанди касе, ки аз хоби сахт баногох бедораш карда бошанд, ба худ ларзид... (Айнй).
-амон. Ин бандакчонишин шахси якуми чамъро мефахмонад ва аз руи вазифа ба бандакчонишини шахси якуми танхо хеле наздик аст. Вай мисли -ам ба хиссахои гуногуни нутк васл шуда, сохибиятро далолат мекунад:
Бобохоямон мегуянд, ки дар замини шур найшакар набояд кошт (Рахим Чалил). Агар ба ман як арра, як теша ва як сухой ёфта ди- хй, — гуфт Едгор, —ман хамаамонро дар 15 руз халос мекунам (Айнй) -атон. Ин бандакчонишин шахси дуюм и чамъро мефахмонад, аз руи маъно бо чонишини шумо муродиф мебошад. Вай ба хиссахои гуногуни нутк васл шуда, сохибнят, таъинот ва таъкидро ифода ме кунад:
— Бояд гандуматон панч ман меомад (Айнй). Ба сабаби махрум монданатон аз ин тамошои муфти табий, ал- батта, гамгин мешавед... (Айнй).
-ашон (-яшон) шахси сеюми чамъро ифода мекунад ва мисли ди- iар бандакчонишинхои шахсй-сох,ибй ба хиссахои гуногуии нутк, васл мешавад:
Ба он кас хам мовути ин чакманро такьягохдшон шайх Абдулазиз аз Истамбул фиристода будааст (Айни). Хама якбора аз чой часта дубора либосхояшонро пушида, ми'ёнхошонро баста, ба хизмат хозир истоданд (Айнй). Х,иидуён чубхои дар даст доштаи худхошонро бо як оханги муитазам ба якдигарашон зада... (Айни). Хамаашонро дар як руз гирифта ба дор меовезанд (Айнй). «...як хаки кот и рахматанге- занд, ки ман дар бедорй мебинамашон» (Айнй). ...бе он ки чи гуфта- нашон маълум шавад... (Айни).
ЧОНИШИНХОИ НАФСЙ
329. Чонишинхои нафсй ба шахсе ишора мекунанд, ки дар ша- роити муайяни нутк ичрокунандаи амал мебошад. Бинобар ин онхо ба чонишинхои шахсй наздиканд. Микдори чонишинхои нафсй дар забони точикй зиёд нест. Ба ин гурух калимахои худ, хеш ва хештан дохил мешаванд. -