§ 259. Ба исм гузаштани сифати феълй. Сифати феъЛй пн.З ба исм хеле зиёд гузашгааст.

Сифати феълй ба категориям исм бо хамон шаклхои морфологии хоси худ мегузарад. Масалан, калимаи гургхурда суффикси калимасо­зн -а, дар калимаи хоианда суффикси калнмасозй -анда ва дар кали­маи меомадагй суффикси -гй ва префикси ме-, дар калимаи хурданй суффикси калимасозн -й мушохида мешавад, ки онхо хоси сифати феъ­лй мебошанд. Сифатхои феълии зиёдеро номбар кардан мумкин аст, ки тамомаи ба нем гузаштаанд, ё кн бо ягон маъниашон гтурра ба исм гузаштаанду Со маънии дигарашон хаиуз пурра нагузаштаанд. Маса­лан, калимахои парранда, дида (ба маънои чашм), муайянкунанда та­момаи ба исм гузаштаанд, аз сифати феълй дар онхо танхо шакли зохи- рн ва колиби калимасозиашон боки мондааст. Калимахои нависанда ва хоианда маънои худро баео васеъ кардаанд. Ин калимахо ба маъ­нои носиру нозим ва талабаву толиба пурра ба исм гузаштаанд ва ба ин маънй танхо хамчун исм истифода мешаванд, вале ин шакли оихо барои ифодаи маънои асосии онхо, ки шахеи навиштаистода ва хонда- истодаро мефахмонанд, низ истифода мешавад. Ип кабил калимахо асосан хамчун исм истифода мешаванд, вале хамчун сифати феълй ис­тифода шуданашонро муносибати онхо ба дигар калимахо ва мавкеи истифодаашон низ нишон медихад. Дар ин гуна мавридхо калимаи на­висанда адибро не, балки шахеи мактубнавис, шиорнапис ва амсоли ин- хоро, калимаи хонанда мактабиро не, балки одами китобхон, газетахон, мактабхон, хофиз ва гайраро ифода мекунад.

1. Сифатхои феълии бо суффикси -анда ба нем хеле зиёд гузашта­анд. Ин чараён барвакт cap шуда бошад хам (парранда, дарранда, ха- занда), холо босуръат давом дорад ва бнсьёр терминхо бо он сохта шудаанд: бофанда, нависанда, хонанда, навозанда, намоянда, оташди- х.анда, пуркунанда, муайянкунанда ва г. Хусусияти терминсозии суф­фикси -анда нишон медихад, ки ин суффикс ба каторн омоморфемахои калимасоз гузаштааст.

2. Сифатхои феълии исмшуда бо суффикси -а бештар предметхои бечон ва исмхои маъниро далолат мекунанд: дида, ранда, сухта, мурда, гуфта:

Аз гуфтахои бобои пойафзолдузони Самарканд маълум шуд, ки Сафару Хотам он чо рафта, ба бобо вохурдаанд (Айнй). Хакикатан навиштахои он чо тамошо дошт (Айнй). Аз дида басе фарк бувад то ба шунида (Зарб.). ...ин тартнб ба аепхонахои саркардагони ахли дарбор чорн буд (Айнй).

3. Сифатхои феълй бо суффикси -гй ба исм кам гузаштаанд:

Аммо саводи арабиаш кам буд, коидаро кам медопист ва доннста-

гихояшро хам ба амал татбик, карда наметавонист (Айнй). Ту ба дуньё

нав омадагихо барин ran мезанй -а, Малик! (Айнй). Аз хар тараф «Мактаб рав» гуфта нихта мекардагихо бисьёр шудаанд (Рахим Ча­лил).

Азбаски суффикси -анда сифатн феълии тарзи фоил ва -а сифатн феълии тарзи "мафъул месозад, сифатхои феълй бо -анда бештар ба исмхои чондору бо -а ба исмхои бечон гааллук доранд. Махз аз хамин са­баб сифатхои феълии исмшуда бо суффикси -анда хеле зиёданд. Саба- би ба исм кам гузаштани сифатхои феълии замони хозира-оянда, хози­раи муайян ва замони ояндаро худи хамин гуфтахо ба хубй нишон ме- диханд, чунки дар онхо хусусиятхон феълии сифатхои феълй бартари дошта, хеле равшан зохир мешаванд.

Сифатхои феълй хамин ки ба исм гузаштанд, хамаи категорияхои грамматикни онро кабул менамоянд:

Чуянда ёбанда аст (Зарб.). ...дар раста ояндагон ва равандагон хам кам буданд (Айнй). Ин дамидагихои хоришдор дар вакти вайрон шудани хун пайдо мешаванд (Айнй). Ман фармудахои табибро ба чо овардам (Айнй). Шохин хусусан ин максади худро дар «Тухфаи дус- тон» ном маснавии худ, ки ба таклиди «Бустон»-и Саъдй таълнф кар- дааст, равшан баён намуда, пасояндагони худро (чавононро) даъват мекард, ки аз доми амир пурезанд (Айнй). ...инак, гуфтахои уро хулоса карда менависем (Айнй). Лекин аз он навиштахои у фоидае нест (Айнй).

§ 260. Ба исм гузаштани шумора. Шумора ба исм хеле кам мегу- зарад. Шуморахо пеш аз хама номй ададхои алохидаи абстракт мебо­шанд ва хамин хусусняташои имконият медихад, ки онхо дар чумла хамчун исм истифода шаванд. Калимаи як дар байнн шуморахо мав­кеи махсусро ишгол мекунанд. Вай чун чонишини номуайянй мустакило- на истифода мешавад ва бо артикли -ei меояд: Бобоям чун ин фикраш- ро ба ахли дехаи Махаллаи Боло маълум мекунад, онхо дархол арус меёбанд ва яке аз духтарони Хамроххоиро, ки фарзанди сеюми у буда, Зеварон ном доштааст, барои падарам муносиб дндаанд (Айнй). Дар тарафи шаркии руи хавлй ду айвонча буд, ки яке барои хонаи чанубй, дигаре барои хонаи шимоли вазифаи ошхонагй ва танурхонагиро адо менамуданд (Айнй).

Дар китъаи зерни ба хусуснят ва категорияхои исм молик шудани калимаи «як» басо равшан аст, бар эзохи он чумлаи пайрави муайян­кунанда омадааст:

Якеро, ки одат бувад ростй, Хатое равад, даргузорамд аз у Ба rap номвар шуд ба кавли дуруг, Дигар рост бовар надоранд аз у.

((Саъдй).

Хамчун предмет тасаввур шуда, ба исм гузаштани шумора махз ба туфайли матн имконпазир мегардад: Дуй ману дун ту, панчи ману панчи ту.

Шуморахои касрни хафтьяк ва дахьяк дар таърихи инкишофи за­бон маънои нав пайдо карда, ба ин маънй ба категорняи исм гузаш- таанд:

Ман он хафтьяки фарсударо барои ёдгорй аз он рузхо хапуз нигох дошта а м (Ирфон). ...хар сол аз хазор адад дахьяки ба дахьякхурон додашаванда ба сабаби мурдаи, ба сабаби ба мансабхои кал он и илмй, ки даромадаш ду хазор танга ё зиёдтар аз он бошад, расидан, ба саба­би бо ихтиёри худ аз бахри дахьяк гузаштани баъзе дахьякхурон сад- саду панчох адад дахьяк холи мешуд (Айнй).

129

§ 261. Ба исм гузаштани феъл. Феъл низ бо усули калимасозин конверсия ба исм мегузарад. Дар забони точикй феълхое, ки комилан ба исм гузашта бошанд, нисбатан каманд, аммо бнсьёр феълхое хас­танд, ки маънои аслашон васеъ шуда, хусусияти сермаъной пайдо кар-

9-322

ДааМД ва бо маънои асосиашой хамчун феъл истифода Шаванд хам, бо маънохои дигарашон ба исм гузаштаанд.

Ба нем гузаштани хар ду асоси феъл мушохида мешавад, вале та- носубн исмшавин онхо як хел нест. Микдори асосхои замони гузаштаи феъл, ки ба исм гузаштаанд, нисбат ба асоси замони хозираи феъл хе­ле зиёд мебошад. Чунончи, аз асоси замони гузаштаи феъл калимахои бает (ду бает хезум, басти салла, басти миён, басти румол), бурд (бур­ду бохт, бурду бои, бурду бало, бурди шумо), гузашт (гузашт кардан, гузашти рузгор), дид (аз руи диди май, диду боздид кардан), дод (до- ду фарьёд, дод гуфтан, дод аз дасгп туву бедод аз асти ту буд), ёфт (гумшуда ёфт шуд), зист (зисту зиндаги, зист кардан), куфт (куфти рох), пиндошт (аз руи пиндошти у), рафг (ба рафти об нигох карда бел задан, рафти кор, рафти вокеа), сохт (сохти бино, сохти колхоз, сохти бадан), тохт (тохти асп, тохт овардан, тохт кардан, тохту тоз), харид (харид барор гирифт, хариди мол, харид арзон афтид) ва гайра ва монанди инхо: ...дар байни худхошон сад танга бурду бой мекар- данд (Айнй). Май аз гуфти у баромада... (Айнй). Лутфулло... аз тарафн омади об лой кашида ба танаи худ банд мекард (Айнй). Би- нобар ин хурду хуроки маро аз чое таъмин кардан лозим буд (Айнй).

На танхо феълхои содда, балки феълхои сохта хам ба исм мегуза- рад, вале микдори онхо он кадар зиёд нест. Дар мисолхои зерин феъл­хои дарьёфт, бозхост, бозгашт, бардошт субстантивация шудаанд. На­зар ба дарьёфти онхо, Самарканд рафта омадани у хам бесабаб набу- даает (Айнй). Х,арчанд аз бозхости хукумат тарсида ба у нтоат меку­нанд, агар даст ёбанд, уро накушта намемонанд (Айнй). Лекин дар бозгашти мактаб... гуфта додам (Айнй).

Асосхои замони хозираи феъл низ ба ин ё он маънояшон ба исм хеле зиёд гузаштаанд. Чунончи, дав (дави асп), меч (печи зулф, печ хурдан, печу хам), суз (сухту суз, сузу гудоз, сузн дил), тавон (ба маъ­нои кудрат), тоб (тобу токат, тоби мукобилат, тоб овардан, тобаш гу- рехтан), фуруш (фуруши мол, ба фуруш рафтан, фуруш шудап), хез (хез задан, бо як хез аз девор гузашганд), шитоб (бо шитоб омадан, шитоб кардан), ист (ба маънои истгох, бозмонй, катъшави), об ист кард (пауза, аломати ист), бахш (ба маънои чузъ, хисса, кисмат).

Феълхои иемшуда хамаи категорияхои нсмро, аз чумла задай онро кабул менамоянд, бо суффнксхои чамъбандй меоянд, артикль ва чонн- шинхои гуногун кабул мекунанд. Чунончи:

Назар ба кавли Х,омидбек, Ахмад-махдум хамаи даромадхояшро, кн бо роххои дар боло баёньёфта меомаданд, харч мекард (Айнй). Мах- муди Мухаммадй дар вактхои охир ба ин гуна сайру гаштхо, шабниши- нихо ва базмхо иштирок намекард (Айнй). Дар ин баромадхо ба гаир аз суруду навохои фораму дилнишин, инчунин... пьесахо намоиш дода шуданд («Маориф ва маданият»), Мулло Рузй... хеч як даромади ди- гаре хам надошт (Айнй).

Феълхое, ки ба исм гузаштаанд, дар чумла мубтадо ва хиссаи но- мии хабар, пуркунанда, муайянкунанда ва хол шуда меоянд: Баъд аз ■он ки банди миёни чуй аз танаи Лутфулло баландтар шуд, у аз чояш хеста ба паси банд дузону нишаста ва банди худро бо шиками худ ни- гахдорй карда, боз ба хамон суръат ва чобукии аввалиаш каланд зада, аз тарафи омади об лой кашида, банди худро баланд ва мустахкам кард ва пас аз он аз об баромада ба болои банд хоки хушк партофта, бандро аз хавфп оббарп эмин намуд (Айнй). ...дар бозгашти сайр аз мазори Баховаддин баромада ба кирокашхонаи он омаданд (Айнй).

УСУЛИ ЛУГАВИЮ СИНТАКСИСЙ

( § 262. Бе хеч гуна тагьир хамчун калима истифода шудани тарки- бу иборахо ба калимасозии лугавию синтаксисй маисуб аст. Азбаски

Тйркибу Иборахо хамчун воХ"Ди лугавин забон истифода мешаванд, ба хиссаи мустакили нутк мансубият пайдо мекунанд ва ба он гузашта, молики категорняхон грамматикин он мегарданд. Чунончн, исмхои мар- дикор, руидарича, руичо, маргимуш, мургимарчон, Шахринав аз ибора­хои изофй ба амал омадаанд. Дар исм ин усули калимасози бемахсул аст^

УСУЛИ ЛУГАВИЮ МАЪНОЙ

(§ 263. Ин усули калимасози ба ходисаи сеш&аы+оии калима ва дар асосй он пайдо шуданн омонимхо вобаста аст. Чунончн, калимаи бар танхо дар доираи исм ба якчанд маъно истифода мешавад: бахру бар (хушкй), бар (хосил), бари чома. Ин усули калимасози сермахсул асту

УСУЛИ ИХТИСОРАИ КАЛИМАСОЗИ

§ 264. Калимасози бо усули ихтисора (аббревиация) дар забони ада­бии точик ходисаи нав буда, бо таъсири забони русй пайдо шудааст. Дар забони точикй ихтисорахои хам русй ва хам точикй мавчуданд. Мивдори ихтисорахои русй зиёдтар буда, онхо хамчун лекснкаи тайёр кабул шудаанд: совхоз, колхоз, комсомол, СССР, МТС, ТАСС, ДОСААФ. Заминай асосин ихтисорахо дар забони точикй таркибу ибо­рахои устувори изофй ва истнлохоти гуногуни забони точикй мебошад. Ин аст, ки пи тарзи калимасози хоси исм аст. Пом ва тарзи ташакку­ли ин гурухи исмхо харфи, хичои, омехтаи харфию калимагй ва хичоию калимагй мебошад.

§ 2(35. Аз хар калимаи ибора танхо харфи аввалин шрифта меша­вад: ВАБК (Вилоятн автономии Бадахшони Кухй), КМ (Комитета Маркази), ЧИС (Чамъиятн илмии студентон). Аз хар калимаи ибора хичои аввал шрифта мешавад: нашрдавточ — Нашриёти давлатии То- чикистон.

§ 266. Аз калимахон аввали ибора харфи аввал ва калимаи охи- рин пурра оварда мешавад: РСС Точнкистон — Республикаи Советии Социалистии Точикистон, КМ ПК Точнкистон — Комитети Марказии Партияи Коммунистии Точикистон.

§ 267. Калимаи якум пурра ва аз калимахон дигар харфи аввал оварда мешавад: Иттнфокн РСС... — Иттифоки Республикахои Сове­тии Соцналнсти.

§ 268. Хичои аввали калимаи якум ва шакли пурраи калимаи баъ- дпна шрифта мсшавад: комичроня — комитети ичроия.

СИФАТ

jc.

МАЪЛУМОТИ УМУМЙ

§ 269. Сифат аломат ва чигунагии предметро мефахмонад. Аломат­хон хоси он одатан дар дожили ибора равшан зохир мегардад.

Сифат дорой хусусиятхои зерин мебошад:

1. семантикан махсус: исм агар предметро ифода кунад, сг{фат аломат, хусусият ва нисбати чизе ё шахсеро ба чизе ё шахсе мефахмо­над? шахри зебоТ рохи нохамвор, марди доно, корхои сахрой;

2. дарачахои мукоиса (киёсию олй) ва шакли таъкидй: бинои ка- лоитар, калоитарини ша\р\о, руи суп-сурх;

3. аффиксхои махсуси калимасоз; -й, -манд, -нок, -она, -гун, -ин, но-, ба-, бе-: ранги чигарй, марди хирадманд, чизи фоиданок, корхои окилона, руи гандумгун, камзули чармин, бачан боакл чомаи базёб, гули бебуй, чойхои ношинос;

4. сифат дар чумла ба вазифаи муайянкунанда ва хабар меояд. Дар фазой 6ofxoii пурсамар, Даштхою куххои сарбаланд, — Пахн карда мужда аз фатху зафар—, Мевазад форам насими дилписанд (Мирша- кар). ...холо чомаи Хучаназар тозатар, шикамаш аз шиками Рахдмкас- соб калонтар, рншаш аз риши_Туракули равгангар гулитар ва хам рав- ганинтар аст (Айнй).

ХЕЛХ.ОИ СИФАТ

СИФАТИ АСЛЙ