10.1.2. Антиденелердің молекулалық құрылысы

Иммундыглобулиндер гликопротеиндерден тұрады. Олардың молекулалары сахаридтердің қалдықтарымен тұрақталған, бірімен-бірі қосылған бірнеше полипептидтік тізбектен құралады. 60⁰С градус температурадан жоғары қыздырғанда антиденелер ыдырайды. Иммундыглобулиндер бірінен бірі құрылысымен, антигендік құрамымен және атқаратын міндетімен ажыратылады (10.1-кесте).

Кесте 10.1.

Адамның иммундыглобулиндерінің басты сипаттары.

Сипаттамасы IgM IgG IgA IgD IgE

Молекулалық салмағы 900 150 260 185 190

Мономерінің саны 5 1 1-3 1 1

Валенттігі 10 2 2-6 2 2

Қансарысуындағы деңгейі г/л 0,5-1,9 8,0-17,0 1,4-3,2 0,03-0,2 0,002- 0,004

Жартылай ыдырау мезгілі,тәулік 5 25 6 3 2

Комплементті байланыстыруы +++ ++ - - -

Цитотоксикалық белсенділігі +++ ++ - - -

Опсонизациялау +++ ++ + - -

Преципитациялау + ++ + - +

Агглютинациялау +++ + + - +

Анафилактикалық реакцияларға қатынасуы + + + - +++

Лимфоциттерде рецептордың болуы + + + + +

Плацентадан өту қабілеті - - + + +

Секреторлық түрде секретте болуы +/- - + - -

Секретке диффузиямен өтуі + + + + +

Иммундыглобулин молекуласының құрылысы жан-жақты зерттелген. (13-сызбанұсқа). Егерде иммундыглобулиннің молекуласын меркаптан-2-мен өңдесе ол қосақталған екі тізбекке бөлінеді: екі ауыр - (молекулалық салмағы 50 кДа) және екі жеңіл (молекулалық салмағы 20-25 кДа). Н (ағылшынша heavy – ауыр), L (ағылшынша light - жеңіл ) тізбек. Ауыр және жеңіл тізбектер бірімен бірі қосақталған дисульфитпен (-S-S-) байланысады. Иммундыглобулиннің жазықталған жан-жақты жеке құрылысы мономер деп аталынады.

Ауыр тізбектің арасында да «топсалы учаске» деп аталатын дисульфиттік байланыс бар. Айтылған учаске иммундыглобулинге тиісті жағдайға сәйкес іс атқару мүмкіншілігін туғызады. Ол учаске комплементтің С1 бөлігімен байланысқа жауапты болып, комплементтің классикалық жолмен белсенуіне себепкер болады.

Иммундыглобулиннің ауыр және жеңіл тізбектерінің құрылысының бірнеше нұсқалары бар. Нұсқа түрі иммундыглобулинің құрамындағы аминқышқылдарының орналасуына байланысты. Жеңіл тізбектің каппа (к) және лямбда (λ) деген екі типі, ауыр тізбектің альфа (α), гамма (γ), мю (μ), эпсилон (έ) және дельта (δ) деген бес типі болады. Ауыр тізбектің түрлерінің ішінде түбтиптері бар (мысалы альфа -1, альфа-2 , не гамма түрдің 4 типшелері бар).

Иммундыглобулиннің полипептидтік тізбектері домендік құрылыстан тұрады, яғни олардың кейбір учаскесі домаланып бүктелінген (домен). Домендер бір бірімен жазықты фрагменттермен жалғастырылған. Ауыр тізбектегі домендердің саны 4-5, ал жеңіл тізбектегі -2. Әрбір домен 110 аминқышқылының қалдығынан тұрады.

Домендер бірінен бірі аминқышқылының құрамының тұрақтылығымен ажыратылады. Соның негізінде олар аминқышқылының құрамы өзгермейтін С-доменге ( ағылшыннан constant - тұрақты, үнемі) және ауыспалы құрамды V домендерге ( ағылшыннан variable - тұрақсыз, өзгергіш) бөлінеді. Ауыр тізбектің құрамына бір V домен және 3-4 С домен кірсе, жеңілде - бір бірден V және С домен болады. Сонымен қатар өзгергіш домендердің аминқышқылдық құрамының барлығы бірдей өзгермейді, тек қана 25 пайызы өзгеріп отырады . Ондай бөлімді гипервариабелдік (гиперөзгеріштік) аймақ дейді.

Ауыр және жеңіл тізбектердің өзгеріштік домендері қосылып антигенмен спецификалық байланысқа түсетін учаске құрады. Ол иммундыглобулиннің антигенбайланыстырушы орталығы не паратоп деп аталады.

Гиперөзгеріштік аймақтар паратоп қасиеттерінің дербестік ерекшелігін анықтайды. Егерде иммундыглобулиннің молекуласын ферменттермен өңдесе олардың молекуласы белгілі фрагментерге бөлінеді. Мысалы, иммундыглобулинді папаин ферментімен өңдегенде, ол оны «топсалы» учаскесінен жоғары жатқан жерінен ыдыратып үш бөлікке жіктейді. Оның екеуі антигенмен спецификалық байланысқа түсе алады. Ол Fab фрагменттер (ағылшын тілінен – «антигенмен байланысатын фрагмент») Үшінші фрагменттің кристалға айналатын мүмкіншілігі болғандықтан Fc (ағылшын тілінен «кристалға айналатын») деп аталды. Ол фрагмент макроорганизм жасушаларының мембранасындағы Ғс-рецепторлар - кейбір микробтық суперантигендермен байланысқа түсуіне жауапты. Пепсин ферменті иммундыглобулинді «топсалы» учаскесінен төмен жерін ыдыратып екі фрагмент туғызады: Fс және екі мүшелі Fab немесе F(ab)2.

Жоғарыда келтірілгеннен басқа, иммундыглобулиннің құрамында қосымша полипептид тізбегі болуы мүмкін (мысалы J –пептид, ағылшыннан join – қосамын). Олар бірнеше мономерді бірге қосып ірі молекула құрады және полимерлік иммундыглобулинді секреторлық түрге айналуын қамтамасыз етеді.

Секреторлық иммундыглобулиндердің қансарысулық түрден айырмашылығы - оның құрамында ерекше S-пептид (ағылшыннан- secret - секрет) бар. Ол секреторлық компонент деп аталады және гаммаглобулиннен тұрады. Бұл пептид иммундыглобулиннің эпителиялық жасушалардан, органдардың саңлауына өтуіне әсер етеді және оларды шырышты қабықтың ферменттік қорытылуынан сақтайды.

В-лимфоциттердің, плазматикалық жасушалардың цитоплазматикалық мембранасында орналасқан рецепторлық иммундыглобулиндердің құрамында қосымша гидрофобты трансмембранды М- пептиді (ағылшыннан membrane – мембрана) бар. Ол өзінің ерекше қасиеттері арқылы рецепторлық сигналды цитоплазмалық мембранадан жасушаның ішіне өткізуге себепкер болады. J– және М–пептидтер биосинтез процесі жүрген кезде иммундыглобулиндерге қосылады. S-пептид эпителиялық жасушалардың өсімі болып келіп, эпителиялық жасушалардан иммундыглобулиндерге транслокация кезінде қосылады.