СБОРНИК АКМУЛЛИНСКИХ ЧТЕНИЙ 2012

Һылыуҡайҙар, ғәфү итегеҙ, Бәлки, киләһе тормошта, ә?

Бындай шиғырҙарҙы рус әҙәбиәтендә строфоидтар тип атайҙар. Строфоидтарҙа бер ҡасан да асыҡ ҡына итеп строфаларға бүленеш булмай.

Күңелдә ҡайнаған хистәрҙе сығарырға ябай, традицион формалар ғына етмәй ҡала. Хатта сит әҙәбиәттән дә табып булмай уларҙы. Тап ошо осраҡта инде ижадсы яңы ҡалып эҙләй. Әхмәр Үтәбай яңы формалар өҫтөндә баш вата торғас, үҙенең “Урланған Урал”, “Хәнйәр” исемле шиғырҙарын яҙҙы. “Урланған Урал”да строфа һайын юл ҡыҫҡарып, ысынлап та “урлана” килә.

Ҡосағына башҡорт илен Алып ятҡан Уралым. Батырҙары ҡуйынына

Лып ятҡан Уралым. Яу килгәндә ҡалҡан булып

Ятҡан Уралым. Талҡайыңды ҡырҡып алһам – Ҡан Уралым,

Уралым, ым,

м

!

Ә “Хәнйәр” шиғыры үҙенең тышҡы формаһы менән хәнйәрҙе хәтерләтә. Был тағы ла форма – йөкмәткене нығыраҡ асыу өсөн ҡулланылған бер ысул икәнен дәлилләй.

Был форма – Ә.Үтәбайҙың асышы. Беҙ башҡа бер әҙәбиәттә лә ошоға ошҡаш форма таба алманыҡ. “Хәнйәр”, “Урланған Урал” шиғырҙаның формаһын, моғайын, символизм менән бәйләү дөрөҫтөр.

Тормош тик бер урында ғына тормаған кеүек, ошо тормоштоң төп сағылышы, көҙгөһө булған әҙәбиәт тә бер урында ғына тора алмай. Бигерәк тә был иң ҡыҫҡа, сағыштырмаса ябай жанрҙа – шиғриәттә сағыла. Заман уҡыусыһының талаптарын ҡәнәғәтләндереү, үҙенең рухи ҡиммәттәрен асыу өсөн шағир һәр саҡ яңылыҡҡа ынтылырға мәжбүр.

Йөкмәтке яғынан яңылыҡ индереүе сағыштырмаса ауыр, хатта мөмкин түгел, тип әйтергә була. Сөнки тормошобоҙҙа барлыҡҡа килгән яңы тема, күренеш шунда уҡ бер нисә автор тарафынан тотоп та алына һәм ярайһы уҡ ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә “тапалған” темаға ла әйләнеп ҡуя. Шуға күрә форма яғынан яңылыҡ индереү ярайһы уҡ отошло юл, булһа кәрәк. Унан был тағы ла шағирға үҙенең өҫтөндә эшләрә, үҫергә, яңылыҡҡа ынтылырға мөмкинлек биреүен дә билдәләп үтергә кәрәк. Һәр бер яҙыусының әйтергә теләгән һүҙе, фекере була. Башҡорт әҙәбиәтендә “сәйнәп ҡаптырыуҙан”, фронталь һүрәтләүҙәрҙән азат проза барлыҡҡа килеүе иғтибарға лайыҡ, ҡиммәтле.

501

ӘҘӘБИӘТ

1.Бикбаев Рауил. Яҙмыш шағир итеп яратҡан // Ағиҙел, 2003.- № 1.-137 б.

2.Балҡыштар. Шиғриәт.- Өфө: Китап, 2004. – 189-245-се б.

3.Ишкинин Ғилман. Ямаулыҡтар.- Өфө: Китап, 2007.

4.Түләков Рәйес. Мәңге ябыҡ ишек шығырламай // Йырлы йәндә ҡояш байымай: әҙәби тәнҡит, мәҡәләләр, әңгәмәләр.- Өфө: Китап, 2010.-63-82-се б.

5.Әхмәтйәнов Ким. Әҙәбиәт теорияһы. – Үҙгәрешле 3-сө баҫма. -Өфө: Китап, 2003.-392 б.

©Яҡупова Г.Н., 2012

Д.Ф. Якупова, МОБУ СОШ д. Кысынды Архангельского района

Б. НОҒОМАНОВТЫҢ «ЫҢҒЫРАШҠАН АУЫЛ»

ПОВЕСЫНДА ЭКОЛОГИЯ ПРОБЛЕМАҺЫ

1957 йылдың 29 сентябрендә Силәбе-40 ябыҡ ҡалаһында урынлашҡан «Маяҡ» етештереү берекмәһенең химия комбинатында шартлау яңғырай. Ул ваҡытта шартлауҙың ниндәй эҙемтәләргә килтерәсәген, ҡорбандарҙың ни тиклем күп буласағын бер кем дә күҙ алдына килтерә алмай әле. Ғөмүмән, авария тураһында бик оҙаҡ билдәле булмай. 1986 йылда Чернобыль ваҡиғалары булып үткәс кенә Силәбелә күптәр «Маяҡ» заводындағы авария тураһында әйтергә ярағанлыҡты аңлай. Шулай итеп, бары 90-сы йылдар башында ғына уның хаҡында тәүге мәҡәлә баҫылып сыға. Был фажиғә әлегә тиклем әҙәбиәттә сағылыш тапманы, бары тик үҙгәртеп ҡороу осоронан һуң Б. Ноғоманов төрлө матбуғат материалдарын өйрәнеп, туплап 1998-1999 йылдарҙа үҙенең повесын яҙҙы. Повесты ул «Ыңғырашҡан ауыл» тип атаны.

Әҫәр художестволы һәм документаль өлөшкә бүленгән. Повесты бай документаль факттар менән тулыландырыу был фажиғәнең шул тиклем аяныслы икәнен тәрәнерәк аңларға ярҙам итә.

Ҡайһы бер уҡыусылар, әлбиттә, әҫәрҙә бирелгән даталар, конкрет һандар, йөкмәткенең асыҡ йүнәлешенә һылтанып, повесты публицистик әҫәр тип тә атарға мөмкин. Ни генә булмаһын һәм ниндәй жанрға әҫәр яҡын булмаһын, иң мөһиме – яҙылғандың дөрөҫлөгө, ысынбарлыҡҡа тап килеүе. Ә нимә авторҙы был әҫәрҙе яҙырға мәжбүр итә һуң? Повестың өҙөгөнә иғтибар биреп китеү дөрөҫ булыр, тип һанайбыҙ.

«Ҡыштым менән Кәҫле ҡалалары араһында көслө шартлау булыуын тәү тапҡыр етмешенсе йылдарҙа Силәбе яҡтарындағы бер сәфәремдә ишеттем. Ҡоншаҡ район гәзите хәҙмәткәре өҙөк-өҙөк кенә һөйләгән ине. Ҙур ғына бер табында урындарыбыҙ йәнәшә тура килгән. Тәнәфес ваҡытында ул мине ситкәрәк саҡырҙы. Үҙе ашығып папирос һура, үҙе миңә һынаулы ҡараш ташлай.

502

-Сер йөрөтөр кешегә оҡшағанһың, бер ғибрәт һөйләйем әле, - тине ул, бер аҙ тын торғандан һуң, - беҙҙең ғүмерҙәр ҡыл өҫтөндә, өҙөлөргә генә тора... Әй, шулай ғынамы, күҙ алдымда күп ҡорҙаштарымды юғалттым инде....

Мин ғәжәпләнеп ҡараным табындашыма.

-Ниңә улай алдан юрайһығыҙ. Килешмәгәнде...

-Килештергәндәр инде... 1957 йылда уҡ. Беҙ нурланыу алғанбыҙ, атом бомбаһы шартлағандағы кеүек. Күпме халыҡ үҙ ғүмеренән алда уҡҡылдан нәҙек сират күперенән тәгәрәй... Тик һөйләмәгеҙ бер кемгә лә, ярамай...» [Ноғоманов, 2001:174].

Яҙыусының үҙе һөйләүенсә, был осрашыу күңелендә тәрән эҙ ҡалдыра. Йәнә бер нисә мәртәбә шул яҡтарға юллана, ләкин серҙең төбөнә төшөнөү һис тә мөмкин түгел. Ул ваҡиға йәшерен һаҡлана. Тик 1989 йылда ғына «Ҡыштым фажиғәһе» халыҡҡа мәғлүм була.

Шунан һуң Б. Ноғоманов бик күп материалдар туплай, Силәбе яҡтарына ҡабат-ҡабат сәфәр ҡыла: фажиғә үткән төбәктәрҙә була, халыҡ менән һөйләшә һәм... әҫәр яҙырға ултыра.

Проблема – ул мәсьәләнең ҡуйылышы, идея – шуның сиселеше, уны хәл итеүҙән килеп сыҡҡан һөҙөмтә. «Ыңғырашҡан ауыл» повесына күҙ һалайыҡ. Беҙҙеңсә, автор кеше тәбиғәткә, башҡа кешеләргә иғтибарлы булырға тейеш тигән һығымта яһай.

Шулай уҡ мөнәсәбәтте белдереүҙә, хөкөм сығарыуҙа әҫәрҙең аҙағына иғтибар итергә кәрәк. Күпселек әҫәрҙә финал ыңғай геройҙарҙың – тантанаһын, кире геройҙарҙың – еңелеүен күрһәтеү менән йомғаҡлана. Ләкин был берҙәнбер юл түгел. Драмалар, фажиғәләр ҙә булып тора. Шуның төп миҫалы – тап «Ыңғырашҡан ауыл» әҫәре. Повестың өҙөгөн уҡып китәйек: «Әҫәремә ингән персонаждарым, нисәмә айҙар буйы улар хисе, кисереше, тормошо менән йәшәгән яҡын серҙәштәрем, кешеләрем фанилыҡта юҡ инде хәҙер. Уларҙан айырылыуы миндә бик ауыр тәьҫир ҡалдырҙы, йөрәкте һыҙлатты. Тормош шатлығын татып, донъя матурлығына һоҡланып йәшәр кешеләр ине бит улар ҙа, әгәр ҙә фажиғәгә юлыҡмаһалар... Тик аҙаҡтаныраҡ урын алған йәш геройҙарым иҫән-һау йәшәүен дауам итә. Иҫәнлеккә иҫән дә бит, әммә һаулыҡтары тулыһынса бөтөн түгел, ҡайһы берҙәре йөрәгендә мәңгелек әрнеү – яра йөрөтә..» [Ноғоманов, 2001: 171]

Был осраҡта фажиғәле моңһоу финал, беҙҙеңсә, проблеманың етдилеге хаҡында тағы ла бер ҡат иҫкәртә, уҡыусыны тетрәндерә, вайымһыҙҡалмауға этәрә.

Яҙыусы, алған темаһына ҡарап, тормош материалдарын һайлап ала, уларҙың иң әһәмиәтле тигәндәрен дөйөмләштереп бирә, әммә ул дөйөмлөктө тәғәйен урынға, ваҡытҡа бәйләп, конкрет кешеләр рәүешендә индивидуалләштереп хикәйәләй. Шуға яҙыусы сағылдырған тормош күренештәре йәнле булып күҙ алдына баҫа, ысын булып аңлашыла, хәтерҙә ҡала.

503

Б. Ноғомановтың повесындағы барлыҡ геройҙарҙы икегә бүлергә мөмкин: ошо катастрофа барлыҡҡа килеүенә ғәйепле кешеләр һәм уның һөҙөмтәһен ирекһеҙ рәүештә үҙ өҫтөндә кисереүсе ябай халыҡ. Улар йәшәү һәм үлем өсөн барған аяуһыҙ алышта йәнтәслимгә көс һынашҡан яуызлыҡ һәм яҡшылыҡ кәүҙәләнеше. Әҫәрҙә күпме герой булһа – шунса характер һәм шунса фекерләү. Кемдәрҙер килеп төшкән бәлә менән килешкәндәй, эстән генә һыҙып йәшәй бирһә; кемдәрҙер быға ризалашмай, хөкүмәткә, бүтән инстанцияларға мөрәжәғәт итә, яҡты киләсәккә өмөтләнә.

Повестың теле һәм стиле хаҡында күп һөйләргә мөмкин. Уның теле бай һәм йөкмәткеле булыу менән бергә статик түгел. Әҫәрҙә һүҙ ундағы ваҡиғалар ағышы кеүек үк динамикалы, шул уҡ ваҡытта образдар күп булған кеүек үк, стилистик ҡатламдар ҙа бик күп. Миҫалға, повестың башын ғына алып ҡарайыҡ: әҫәр Нурлыйән менән Бибигөлдөң туйы менән башлана, аҙаҡ – шартлау, Нурлыйәнде алып китәләр, ауылға ниндәйҙер билдәһеҙ кешеләр килә...

Повестың башы ғына, ә ваҡиғалар шундай тиҙлек менән үҙгәрәләр! Тәбиғәткә лә күҙ һалайыҡ – шундай уҡ хәл – тәүҙә аяҙ матур көн, артабан ел-болоттар. Йәғни, бер яҡтан автор кеше менән тәбиғәт бәйләнешенең тығыҙлығын һүрәтләһә, икенсе яҡтан кешенең тәбиғәткә кире йоғонтоһона баҫым яһай.

Б.Ноғоманов күп йылдар буйы өйрәнеп, күңелендә һаҡлап йөрөткән «Ыңғырашҡан ауыл» повесы бик ҙур әһәмиәткә эйә. Эйе, инде ярты быуаттан ашыу үткән. Әммә кешелектең 1957 йылдағы ваҡиғаларҙы оноторға хаҡы юҡ, сөнки нур ауырыуы быуын-быуын күсеп, өсөнсө-дүртенсе быуындарҙа ла үҙен күрһәтәсәк, йәғни был меңәр йылдарҙан да уның кешегә зыяны бөтмәй тигән һүҙ. Һәм тағы ла шуныһы - ә бит ошо фажиғәнән һуң да ерҙе тағы ла бер шартлау тетрәтте: Чернобыль! Тимәк, кешелек һаман да ҡурҡыныс аҫтында. Кешелек үткәндәрҙән һығымта эшләй алмай... Шулай булғас, беҙҙең бурыс ошо хаҡта һөйләү түгелме ни? Тәбиғәт һәм кешеләр һаҡлауға мохтаж. Проблеманың ниҙә икәненә төптән төшөнмәй тороп, уны йырып сығыу мөмкин түгел. Төшөнөргә, эҙләргә, табырға кәрәк. Йәш быуынды уйландырыр, битарафлыҡтан арындырыр кәрәк. Юғиһә, беҙҙе, беҙҙең балаларҙы ошондай уҡ киләсәк көтөүе бик мөмкин.

ӘҘӘБИӘТ

1.Ноғоманов Б. Дәүер шаңдауҙары. Повестар. - Өфө: Китап, 2001. – 464 б.

©Якупова Д.Ф., 2012

Arş. Gör. Fatma ERTÜRK,

Niğde ÜniversitesiNiğde (Турция)

ESKİ TÜRKÇEDEN ÇAĞDAŞ BAŞKURT TÜRKÇESİNE KADAR

KULLANILAN BİR SIFAT-FİİL EKİ

Özet

Türk dilinin Kıpçak grubuna giren Başkurt Türkçesi, Oğuz grubunda yer alan Türkiye Türkçesinden sahip olduğu sıfat-fiiller bakımından bazı ayrılıklar

504

gösterir. Çünkü Eski Türkçe döneminden beri bu iki lehçe birbirinden bağımsız bir şekilde gelişmiştir. Bu bildiride köken olarak aynı fakat işlev olarak farklı kullanıma sahip –Ar/ -Ur eklerinden bahsedilecektir. Eklerin, her iki lehçede de gelecek zaman ve kalıcı isim yapma işlevlerinden farklı olarak, Türkiye Türkçesinde –An işlevli sıfat-fiil eki ve diğer işlevleriyle cümledeki görevi belirlenmiştir. Bu bilgiler ışığında, sıfat-fiilin işlevleri tespit edilmiştir. Aktarmalarda karşılaşılan sorunlara çözüm bulmak hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler: Başkurt Türkçesi, Sıfat-Fiil, Aktarma sorunları

A Participle Suffix used from Old Turkish Language to Modern Bashkir Turkish

Bashkir Turkish belongs to the Kipchak group of Turkish language, showing differences in respect to participles used in Turkish which is of Oghuz Turkic group. Because, these two dialects were developed independently since Old Turkish period. In this report, the suffixes -Ar/-Ur will be mentioned that their roots are same but their use are different as functions. Suffixes are both functions of the different dialects in the future and to make a permanent name, adjective-verb attachment Turkey Turkish –An function and other functions as determined in the sentence. Light of this information, participles functions have been identified. Transfers aimed to find a solution to the problems encountered.

Keywords: Bashkir, adjective-verb, participial, Translations Problems

–Ar/ -Ur Ekli Sıfat-Fiil Eki:

Geniş zaman ifadesi veren {-Ar}/ {-(I)r}/{-(y)Ir} sıfat-fiil eki kullanım çeşiti fazla olan bir ektir. Tarihi kaynaklara baktığımızda ilk olarak Eski Türkçe döneminin yazılı eserlerinde –ur/ -ür, -ar/ -er; -ır/ -ir, -yur/ -yür, -r şeklinde görülür. İyelik ekleri ve hâl ekleri ile kullanımı pek yaygın değildir. Orhon yazıtlarında ekin

–er, -ir, -ur/ -ür biçimi[1:s. 92.] Eski Uygur Türkçesine ait eserlede ekin, -ur/ -ür, - ır/ -ir, -er biçimleriyle yalın hâlde kullanımılarının yanında, bir örnekte {+CA} eşitlik ekiyle birlikte kullanımı da tespit edilmiştir [2:s. 63.] Ercilasun, Karahanlı Türkçesi döneminde –ar/ -er, -ur/ -ür, - ır/ -ir, -r sıfat-fiilindeki ses değişimlerinin devam ettiğini eksiz olarak, iyelik ekleriyle, isim hâl ekleriyle ve son çekim edatlarıyla kullanıldığını ifade etmektedir[3:s. 167.] Harezm Türkçesi döneminde ise, -ar/ -er şeklinin ismin hâl eklerini yanında iyelik eklerini de üzerine alabildiğini, ünlü ile bitenlere –r olarak gelen ek, ünsüz ile bağlanırken araya –ı-/ - i-; -u-/ -ü- bağlayıcı ünlülerini aldığını belirtir[4:s. 171-172.]

J. Eckmann söz konusu ek hakkında; ünlü ile biten fiilerde –yur veya –r ; ünsüzle biten tek heceli kökler ek olarak ya –ar veyahut –ur alırlar : ak –ar, art –ar, äk –är, kül – är, bir –ür, bul –ur, ay(t) –ur. Ünsüzle biten çok heceli kök veya gövdeler daima –ur alırlar : ınan –ur, oŋar –ur, ögren –ür, öltür –ür. Partisip(sıfat-isim) : yunuġnı buzar näŋ “abdestini bozan şey”, on yaşar oġlan “on yaşındaki oğlan” şeklinde tespitlerde bulunmaktadır. Ayrıca Eckmann isim-fiil işlevinde kullanımından da bahseder: tükäl dünya malı yıġar nä asıġ “bütün dünya malını yığmanın ne faydası var”; konarġa äw tilädi “konmaya (geceyi geçirecek) ev aradı” vs. [5:s. 23.]

Kıpçak Türkçesine ait eserlerde –ar/ -er, -ur/ -ür biçimleriyle yalın hâlde kullanımları tespit edilen ekin, çokluk ve yönelme (datif) hâl ekleriyle kullanımları tespit edilmiştir: “tanur kişi (CC, 49v-9)”, “söwünür kişi (CC, 49v-14)”, “bizge bakar

505

illerniñ çıkışların çıkarup bergil (AYB- A, I-18)”, “munda özüñ zevk iterge tiş biler (SGT, 5a-4)”, “anıñ vasfın sorarlar bolsa menden (SGT, 5a-13)” [6:s. 65-66.].

A. F. Karamanoğlu ise, -ar/ -er geniş zaman sıfat-fiilinin daha çok geniş zaman kipinde çekilerek kullanıldığını ve bu ekin sıfat-fiil olarak kullanışına fazlaca rastlandığını ifade etmektedir: akar su “akar su” (T 42, 82), kelir aynada “gelecek Cuma”, yel eser “rüzgar” (BM 26,3, 1).

BT’de ünlüyle biten fiillerden sonra -r sıfat-fiil eki, son ünlüsü a, ı, ǔ ünlülerinden biri olup ünsüzle biten fiillerden sonra -(ı)r sıfat-fiil eki gelir. Son ünlüsü ä, i, ĭ, ü ünlülerinden biri olup ünsüzle biten fiillerden sonra -(ĭ)r sıfat-fiil eki, son ünlüsü ǔ olup ünsüzle biten fiillere -(ǔ)r sıfat-fiil eki, son ünlüsü ǚ olup ünsüzle biten fiillerden sonra -(ǚ)r sıfat-fiil eki getirilir[7:s. 140.].

Başkurt gramercilerinden N. X. İşbulatov, M. V. Zäynullin, konuyu gelecek zaman sıfat-fiilleri başlığı altında ele alır. Günümüz Başkurt dilinin gelecek zaman sıfat-fiilinin 3 şekli olduğu, birinci şekil olarak –ır eki ve onun fonetik varyantları olan -(ĭ)r; -(ǔ)r/ -(ǚ)r ekleri olduğunu ifade eder. Olumsuz şekli ise –ma/ š, -mä/ š ekiyle yapılır. -ır ekli gelecek zaman sıfat-fiili nesnenin, iş hâlin gelecekte yapılacağını bildirir. Olumsuz şekli ise bunun dâimi olacağını gösterir: kitĭr vaqıt (gidecek zaman). Bu zaman cümlede açıklama fonksiyonu görür. Hǚyläşĭr hüž tağı bǚttǚ. (Konuşacak söz kalmadı). Fiil tabanlarına, gelecek zaman sıfat-fiilinin olumlu ve olumsuz şekli getirilerek ikilemeler yapılır: tĭlär-tĭlämäš (ister istemez), aşar-aşamaz (yer yemez). -ır ekli sıfat-fiillerin bazıları isim olarak kullanılırlar: urınbašar (muavin), yulbašar (eşkiya) [8:s. 140.].

Z. Ğ. Uraksin, K. Ğ. İşbayev de, Xäžĭrgĭ Başqǔrt Tĭlĭ adlı eserinde konuyu gelecek zaman sıfat-fiil adı altında inceler. Gelecek zaman sıfat-fiili, konuşma zamanından sonra olacak işi, hâli, hareketi gösterir. Bu fiilin üç şekli vardır. Birinci şekli –r, -ır / -ĭr; -ǔr / -ǚr ekleriyle olumsuz şekli –ma (š), -mä(š) ekleriyle yapılır. Sıfat-fiilin –r ekli şekli cümlede ismi açıklar. Qarlı tawžar kärtä tǚgĭl, Kürĭr kǚnǚm bar ikän! (Karlı dağlar engel değil, Görecek günüm var imiş!) -r ekli sıfat-fiiler, isim fonksiyonunda kullanıldıklarında çokluk, iyelik, hâl eklerini üzerine alabilirler. Barır yiržärĭmä yitmägänmĭn, Kaytırımdı uylap yanamın.

(Gideceğim yerlere gidememişim, Döneceğimi düşündükçe üzülüyorum). Başkurt dilinde bu şeklin –ar/ -är ekli eski varyantları da kullanılır, o bugünkü Başkurt dilinde sıfat fonksiyonunda kullanılır: Ŭsar qŭştar säfär sıqqanda, min Asılıma kaytamüžĭmä. (Uçan kuşlar sefere çıktığında, ben aslıma kendime dönüyorum). Bu fiiller eklendiği fiillerin önünde kulanıldıklarında isimleşirler: Ul ısın mägänähĭndä ilhǚyär häm tĭlhǚyär şair buldı. (O gerçek mânâda vatansever ve dil sever şairdi.) Sıfat fonksiyonunda: Tĭl-hǚyär- ti tuğan tĭlĭm, İlhǚyär- ti ilgĭnäm

(ana dilim dil sever der, ilim vatanperver der); isim fonksiyonunda: Uğatar (batır) (ok atan yiğit), Maltabar (mal bulan), urınbašar (muavin) gibi[9:s. 233-234.].

M. V. Zäynullin, R. F. Zaripov da eki, gelecek zaman sıfat-fiilleri başlığı altında incelemiştir. Eserde zaman üç grup olarak ele alınır: “Gelecek zaman sıfatfiili nesnenin konuşma zamanından sonra olacak iş hareketini, hâl yönünden bildirir. Ne yapacak, nasıl yapacak, ne zaman, nasıl sorularına cevap verir. Gelecek zamanın ikinci şekli fillere –ır, -ĭr, -ŭr, -ǚr, -r ekleri getirilerek yapılır: barır ĭr

(gidilecek yer), kilĭr kǚn (gelecek gün).

506

Herhangi bir gelecek zaman sıfat-fiilini alan ek, cümlede açıklayıcı görev üstlenerek cümlenin haber fonksiyonunu görür.” [10:s. 73-74.].

Söz konusu açıklamalara dayanarak biz de –Ar/ -Ur ekli sıfat-fiillerin cümle içerisinde isim, sıfat, zarf gibi farklı işlevlerde kullanılabildiğini tespit ettik. Genel olarak gelecek zaman bildiren bu ekin Türkiye Türkçesindeki karşılığı cümle bağlamına göre –AcAk sıfat-fiil ve –An sıfat-fiil ekidir. İşlevleri bakımından söz konusu eki –AcAk tipi ve –An tipi olmak üzere iki grup içerisinde inceleyeceğiz. Bu gruplardan ilki ekin –AcAk anlamındaki işlevini, ikincisi –An anlamındaki işlevini kapsamaktadır.

1.–AcAk Tipi –Ar / -Ur Ekli Sıfat-Fiiller

BT’deki –Ar/ -Ur sıfat-fiil ekinin gördüğü bu işlevin Türkiye Türkçesindeki karşılığı gelecek zaman –AcAk sıfat-fiilidir. Bu işlevi ile –Ar/ -Ur sıfat-fiilinin basit ve tasvir fiillerle kullanımı şöyledir:

1.1.Basit Sıfat-Fiiller

Basit sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir ismi alarak sıfat olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da kullanılabilirler.

1.1.1. Sıfat Olarak Kullanılması:

Fiil tabanına getirilen -Ar/ -Ur ekli sıfat-fiiller ek almadan bir isim ile birlikte kullanılırlar. Bu yapının Türkiye Türkçesindeki karşılığı ise –AcAk sıfatfiilidir. Belli durumlarda iyelik eklerini alabilir. Bunu şu şekilde formüle edebiliriz:

BT: EF-SF{-Ar/- Ur} İ (İÇE) TT: EF-SF {-AcAk} İ (İÇE)

Ul da, bıl bǔyǔrǔq aldında his bǐr hǐlkǐnǐr urın yuq ikänǐn bǐlgän kǐwǐk, şaq qatıp qaldı. (Ä, s.32) O da, bu emir önünde hiçbir kaçacak yer olmadığını bilir gibi, hayretler içinde kaldı.

Kilǐr vaqıt, hinǐ lä bǐžžǐñ uttar yalmar! (Ä, s.85) Gelecek zaman, seni bizim ejderha yakar!

Ĭržĭ ĭsĭr hıwhıž, hular hawahıž, sal urmanhıž küž aldına kiltĭrĭp qarağıž.

(TÄ, s.193) Yeryüzünü içilecek susuz, nefes alacak havasız, kırı ormansız göz önüne getiriniz.

Ni ǚsǚn tihäñ, barır yul bik tar ža, uñayhıž ža ikän. (TÄ, s.35) Ne için desin, gidilecek yol çok dar, elverişsizmiş.

Yǚžžän aşqan bĭr qarttıñ Yüz yaşını geçmiş bir ihtiyarın Ayaq bašqanın kürgäs, Ayağa kalktığını görünce,

Bĭr hǚž äytĭr bıl qart tip, Bir söz söyleyecek bu ihtiyar diye,

Şämdäy bulıp tıñlağas, Dikkatlice dinleyince,

Bulmaha, bĭr hüž äytäyĭm. (BXİ-V, s.41) Olmazsa, bir söz söyleyeyim.

Şağiržıñ tağı la tügĭr xistärĭ, äytĭr hüžžärĭ qalğan. (BÄT, s.193) Şairin yine de dökecek hisleri, söyleyecek sözleri kalmış.

Şul tiklĭm kübäyžĭ, xatta ĭsĭr hıw ža ĭtmäy başlanı, ti. (TÄ, s.21) O kadar çoğaldı ki, hatta içecek su da yetmemeye başladı.

Ĭsĭr hıwžar ža qǔrǔha, İçecek sular da kurusa, Dǔnъyabıžžan ni qala? (TÄ, s.192) Dünyamızdan ne kalır? Uylanır ža vaqıt bar. (Ğ, s.109) Düşünecek zaman var.

1.1.2. Fiil tabanına getirilen -Ar/ -Ur ekli sıfat-fiiller ek almadan iyelik eki almış bir isim ile birlikte kullanılırlar. Bu yapının TT’deki karşılığında ise bazı

507

durumlarda sıfat-fiil iyelik ekini alırken bazı durumlarda nitelenen isim iyelik eki alabilir.

BT: EF-SF{-Ar/ -Ur } + İ +İyelik eki / TT: EF-SF{-AcAk} +İyelik eki +İ / TT: EF-SF{-AcAk} +İ + İyelik eki

«Xäzǐr uramğa sığıp, kǐşǐ küžǐnä kürǐnǐr yǐrǐm qalmanı. Ul yawız küžǐmä kürǐnmähǐn, ǚyǚmä qaytıp inmähǐn!.. hurıp ültǐrǐrmǐn!..» — ti. (Ä, s.30) “Şimdi sokağa çıkıp insan gözüne görünecek yerim kalmadı. O kötü gözüme görünmesin, evime girmesin !.. Vurup öldürürüm!..” dedi.

Taw qıwışı žur ğına. Dağ oyukları büyük

his yaqtı yuq, tǚn gĭnä; Hiç aydınlık yok, hep gece; Tirä-yaqta his ni yuq, Etrafta hiçbir şey yok,

Barır yulı bĭr gĭnä. (BHİ-V, s.105) Gidecek yolu yine aynı.

Unı la kürǐr kǚnǚm bar ikän!.. (Ä, s.72) Onu da görecek günüm varmış!..

Awğa sıqqan hunarsı, — Ava giden avcı,

— Barır yĭrĭn bĭlmäysä, Gideceği yeri bilmiyorsa,

Nindäy yänlĭk tülläwĭn Nasıl vahşi hayvan sıklığında Ayıra asıq kürmäysä, Fark açıkça görmüyorsa,

— Atqa mĭnĭp sıqmaš ul. (BHİ-V, s.282) Ata binip gitmez o.

Kilǐr yuldarıña küž tǐgäp, Geleceğin yollara bakıp, hinǐ qarşılaptır, vǔqzalğa la Seni karşılamak için, gara

Avtǔbustar tǐşǚp kittǐlär. (Ä, s.245) Otobüsler gelip gittiler.

1.1.3. İsim olarak kullanılması

Bu sıfat-fiiller isim olarak kullanılabilirler. Bu durumda çokluk, iyelik ve hâl eki alırlar.

BT: EF-SF{-Ar/ -Ur } +İÇE / TT: EF-SF{-AcAk} +İÇE

— Qunaq bulırımdı bĭlmänĭm bit. (H, s.75) -Misafir olacağımı bilmiyorum. Minǐñ bıl vaqıtta qaytırımdı qayžan bǐldǐñ? (Ä, s.203) Benim bu saatte

döneceğimi nereden bildin?

1.1.4. Olumsuz şekli

a. Esas fiile –maš- / -mäš- olumsuzluk ifadesi veren fiilden fiil yapma ekiyle kurulur. Ayrı bir sıfat-fiil eki olan –maš- / -mäš- olumlu şekli kadar işlek değildir. Diğer özellikleri olumlu şekli gibidir.

BT: EF-O{-mAš-} +İ / TT: EF-O-{-mAz-} +İ

Bĭžžĭñ zamanla baytaq ǔnǔtǔlmaš vaqiğalar bulıp üttĭ, minĭñ zamandaştar Mıržabulat kĭwĭk kĭşĭläržĭñ häybät ĭşgärĭn dawam itä, ĭržä üž ĭžĭn qaldırırğa tırışa. (TÄ, s.181) Bizim devirle hayli unutulmaz zamanlar geçip gitti, benim çağdaşlarım Mırza Bulat gibi kişilerin iyi işleri devam ediyor, yerden pirincini kaldırmaya çalışıyor.

— Hinĭñ bĭr yǔtǔm hıwıñdı tatıp qararğa häm şul ǔnǔtǔlmaš tattı üžĭm mĭnän alıp kitĭrgä kildĭm. (TÄ, s.190) - Senin bir yudum suyunu tadıp bakmaya ve bu unutulmaz tadı kendime almaya geldim.

Ul yıyındarža la, žur yawžarža la, tınıs xĭžmättä lä başqǔrttaržıñ ayırılmaš yuldaşı bulğan.(DY, s.74) O meydanlarda da, büyük meydan savaşlarında da, yavaş hizmette de Başkurtların ayrılmaz yoldaşı olmuş.

508

Şul zamandağı qanlı vaqiğalar xaqında xalıq küñĭlĭndä mäñgĭ yuyılmaš ištälĭktär qalğan, tĭldän hǚylängän tarix bulıp bĭžžĭñ bıwınğasa kilĭp ĭtkän. (BHİ-

V, s.14) O zamandaki kanlı olaylar hakkında halkın gönlünde ebedi umulmaz anılar kalmış, anlatılarak tarih olarak bizim yüzyıla gelmiş.

Ĭyĭlmäš başın qalqıtıp, Eğilmez başını kaldırıp,

hüž tǔtǔp tǔra xalıqtı. (TÄ, s.103) Söz verip ayağa kalktı.

Küpmĭ ĭñĭlmäš kǚs, tıyılmaš irĭk, hünmäš yalqın hibĭlä unan. (DY, s.51)

Oradan çok mu hafiflemez güç, dindirilmez özgürlük, sönmez ateş saçılıyor.

Taw, urmandar yäşärhĭn, Dağ, ormanlar yeşersin,

Mäñgĭ ülmäš tǚš alhın, Ebedi ölmeyecek renk alsın,

Qǔşǔ hayrap maqtahın, Kuşu şakıyıp övünsün,

Xalqı yırlap xuplahın. (BHİ-V, s.9) Halkı şarkı söyleyip alkışlasın. Almaştırmaš ilĭm bar! Değişilmez memleketim var!

Unı taşlap nişläyĭm?! (BHİ-V, s.67) Onu terk edip ne yapayım?!

b. Zaman yuq “yok” kelimesi ile de olumsuzluk ifadesi verilir.

BT: Z/ +İ EF-SF{-Ar/ -Ur} +İ +yuq / TT: Z/ +İ EF-SF{-AcAk} +İ +yuq

— Ä hiñä hüž äytǐr ämäl yuq, qıltayırğa äžǐrhǐñ... (Ğ, s.204) – Sana söz söyleyecek niyetim yok, kırılmaya hazırsın…

Minǐñ başqa xat yažır kǐşǐm yuq, apay, kǚtǚr kǐşǐm dä. (Ğ, s.207) Abla benim başka mektup yazacak kimsem de, bekleyecek kimsem de yok.

Bik räxmät, äytĭr xälĭm yuq, qäžĭrĭmdĭ bĭlähĭgĭž, tik minĭ kirĭ awılıma qaytarırıž indĭ. (TÄ, s.250) Çok teşekkür, konuşacak hâlim yok, kadrimi biliyorsunuz, sadece beni köyüme geri götürünüz.

1.2. Tasvirî Fiillerle Oluşturulan Sıfat-Fiiller

Esas fiile zarf-fiil ekleri getirilerek tasvirî fiillerle birlikte sıfat-fiillerin kullanıldığı yapıdır. Bu kullanımda sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir ismi alarak sıfat olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da kullanılabilirler.

1.2.1. Sıfat olarak kullanılması

-Ar/ -Ur sıfat-fiil ekiyle kurulan tasvirî fiilden teşekkül eden birleşik sıfatfiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı şöyledir.

BT: EF-ZF TF-SF{-Ar/-Ur} +İ/ +İÇE / TT: EF-SF{-AcAk} +İ/ +İÇE

- Yarar, küp hǚyläşĭp tǔrǔr vaqıt tügĭl, kittĭk, — tinĭ Räşit. (TÄ, s.168) – Reşit: “Evet, çok konuşarak beklenecek zaman değil, gittik” dedi.

Yatıp qalğan bĭr bäräs yǚž quy bulıp ürsĭr yĭr; Yatan bir kuzu yüz koyun olarak çoğalan yer

Tŭrŭp qalğan yañğıž tay ǚyǚr bulıp yǚrǚr yĭr. (Ş, s.46) Duran yalnız tay sürüsü olacak yer.

Qañğırıp yǚrǚr Bayıqtay, Dolaşacak Bayıqtay,

Tınlıq tapmay xur bulır. (BHİ-V, s.297) Sessizliği bulmak zor olur.

1.2.2. İsim olarak kullanılması

-Ar/ -Ur sıfat-fiil ekiyle kurulan tasvirî fiilden teşekkül eden birleşik sıfatfiillerin isim olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı şöyledir. Bu sıfat-fiil isim olarak kullanılırken isim çekim eklerini alabilir veya yalın hâlde olur.

509

Taranan eserlerde bu kullanıma uygun örneklere rastlanmamıştır. BT:EF-ZF TF-SF{-Ar/ -Ur } +İ/ +İÇE / TT: EF-SF{-AcAk} (+İÇE)

1.2.3. Olumsuz şekli :

a. Taranan eserlerde bu kullanıma uygun örneklere rastlanmamıştır.

BT:EF-O{-mAš-} -ZF TF-SF{-Ar/-Ur} (+İÇE) / TT: EF-O{-mA-} -SF{-

AcAk} (+İÇE)

b. Zaman zaman yuq “yok” kelimesi ile de olumsuzluk ifadesi verilir.

BT: EF-ZF TF-SF{-Ar/ -Ur} +İ +yuq / TT: EF-SF{-AcAk} +İ +yuq / TT: EF-ZF TF-SF{-AcAk} +İ +yuq

Ultırıp hǚyläşǐr kǐşǐ lä yuq. (Ä, s.313) Oturup konuşacak kişi yok.

Sŭla ağayım, ayaqtarıñ taldı tip, kǚtǚp tŭrŭr xälím yuq! — tip yawap birä ikän. (QTU-5, s.21) Sula ağabeyim, ayaklarım yoruldu, bekleyecek hâlim yok! diye cevap vermiş.

2. –An İşlevli –Ar/ -Ur Sıfat-Fiilleri

BT’deki –Ar/ -Ur sıfat-fiilinin bu işlevi TT’deki geniş zaman ifadesi veren – an /-en sıfat-fiilini karşılamaktadır.

–Ar/ -Ur sıfatfiilinin basit fiillerle kullanımı şöyledir:

2.1. Basit Sıfat-Fiiller

Basit sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir ismi alarak sıfat olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da kullanılabilirler.

2.1.2. Sıfat olarak kullanılması

–Ar/ -Ur sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit sıfat-fiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapı şöyledir:

BT: EF- SF{-Ar/ -Ur} +İ (+İÇE) / TT: EF-SF{-An} +İ (+İÇE)

Unı ülän bašıp, yuğalır xälgä kiltǐrgän. (Ä, s.162) Onu ölü, kaybolan hâle getirmiş.

Kĭşĭ aşar äžäm şulay qıwa-qıwa kilgändä qanhırap xäldän taya, ǔžaqlamay yän dä birä. (BÄT-I, s.76) İnsan yiyen adam böyle kovalarken kanını döküp hâli tükenir, çok geçmeden can da verir.

Başqǔrt, qažaq äkiyättärǐndä kǐşǐ aşar hıñar küž häm unı ǐñgän batır turahındağı arxayik motivtar kürǐngǐläy. (BÄT-I, s.76) Başkurt, Kazak masallarında insan yiyen tepegöz ve onu yenen yiğit etrafındaki arkaik motifler görünür.

«Qamır batır» äkiyätĭndä, mäšälän, batır bulır ir bala qamıržan yarala. (TÄ, s.38) “Qamır batır” masalında mesela, yiğit olan er çocuk hamurdan vuruluyor.

Färxädtǐñ, qaynar hǚyǚwǐ xaqında hüž tirä-yaqqa tarala. (BÄT-I, s.177)

Ferhat’ın, kaynayan sevgisi hakkında söz etrafa dağılıyor.

Käräk bulha, prǔfǐssǔržarğa, Gerekse, profesörlere,

Mäskäwgälä barır Zäynäbǐñ, Moskova’ya giden Zeynep’in, Şulay bına... Yä, xuş. (Ä, s.275) Öyle işte… Ya, güzel.

(Änǐm Kültägin ülǐk buldı, (Küçüğüm Kültegin öldü, Üžǐm hağındım. Özledim.

Kürĭr küžǐm kürmäš buldı, Gören gözüm görmez oldu, Bǐlĭr bǐlǐgǐm bǐlmäš buldı, Bilen aklım bilmez oldu,

510