СБОРНИК АКМУЛЛИНСКИХ ЧТЕНИЙ 2012

Мы настолько привыкли к подобному расположению лексического материала, нужные слова ищем только по алфавиту, и нам кажется, что другого быть не может. А между тем алфавитное расположение слов таит в себе и некоторые неудобства. Самое основное — нет системности. Система расположения по алфавиту слов не соотносится с системой наших знаний о мире. ”Думается, есть доля правды, — пишет В.В.Морковкин, — в полемически резких словах В.И.Даля, который говорил в своем ”Напутном слове”, что алфавитный способ расположения слов ”крайне туп и сух. Самые близкие и сродные речения...

разносятся далеко врозь и томятся тут и там в одиночестве; всякая живая связь речи разорвана и утрачена.., читать такой словарь нет сил, на десятом слове ум притупеет и голова вскружится, потому что ум наш требует во всем какойнибудь разумной связи, постепенности и последовательности” [Цит. по Морковкину В.В., 1970: 7].

Поэтому альтернативной алфавитному расположению слов является, как отмечают исследователи и составители идеографических словарей (П.М.Роже, В.В.Морковкин, Л.Г.Бабенко и др), размещение их по смысловой близости. Словари, в которых лексика располагается на основании этого критерия, получили название идеографических (от греч. idea — понятие, идея, образ и grapho — пишу). Таким образом, идеографический словарь представляет собой книгу, которая предоставляет в наше распоряжение всю совокупность слов, отражающих то или иное понятие. Идеографический словарь дает в руки исследлователю целые группы слов, объединенных одной идеей, окажет большую услугу при сопоставительном изучении лексики разных языков.

В настоящее время основная задача нашей научно-исследовательской деятельности — отобразить, представить в башкирско-англо-русском идеографическом учебном словаре результаты изучения системной организации башкирских слов, полученных на основе лексико-семантических и функционально-когнитивных классификаций. В данной статье приведем названия некоторых лекарственных и съедобных растений и их диалектные названия из раздела существительные (подгруппа — растения).

Лекарственные растения. Специфические климатические условия и рельеф Башкортостана создали возможность и условия для произрастания уникальных видов целебных трав. Этим и можно объяснить особый вкус башкирского кумыса и башкирского меда. Их целебные свойства широко известны, они славятся и за пределами нашей страны. Сегодня одним из задач является выявление мест произрастания целебных трав и их названий. Стоит лишь вспомнить, сколько различных витаминов, антибиотиков и других ценных препаратов в последние годы добыто из лекарственных растений. К лекарственным растениям относятся энәлек – боярышник, кейәү үләне, ҡанүлән – чабрец (богородская трава, тимьян обыкновенный), бесәй үләне – валериана, күк сәскә – василек и мн.др. Рассмотрим некоторые из них.

Боярышник – кустарник или деревце, часто с колючками, с очередными перистолопастными или раздельными листьями и небольшими двуполыми белыми (есть виды и с красными) пятилепестковыми цветами, собран-

431

ными в щитковидное соцветие; запах цветов специфический, но весьма приятный). В башкирском литературном языке для обозначения данного растения используется одно слово энәлек, а в говорах встречаются следующие названия: айыуҡамыр, байар йемеше, байарҡа, беҙ йемеше, дегәнәкйемеш, дунала, йеҙенәй, йеҙе, йеҙйемеш, йөҙөм йемеше, йеҙәй, йәмшегән, йемшәк, ҡамырағас, ҡамыраш, ҡамырйемеш, ҡамыржиләк, ҡамырлама, ҡамырлауыҡ, ҡамырлыҡ, ҡоморлоҡ, мәмешкәк, тештекәй, төлкөйемеш, һыуһар, энәғас, энәлағас, энәжегән, энәҙе, энәлек, энәте, энәтелек, энәтек, энәтел, эт теш ағасы, энәтеш, әбей йемеше, әбей ҡамыры, әтек и т. п. (их около 40 наименований).

Гөлйемеш — шиповник в говорах имеет синонимы гөл йеме, дегәнәк,

дегәнәк йеме, бөрө, сәскәсәй, этйемеш, этморон, энәтейемеш, әлморон. По образованию они представляют следующую картину: сәскәсәй : сәскә (цветок) + сәй (чай); этйемеш: эт (собака) + йемеш (плод); этморон: эт (собака) + морон (морда); энәтейемеш: энәте (с иголкой) + йемеш (плод); әлморон, әллүкәй и др. В некоторых регионих встречаются названия шиповника, возникшие в связи с ассоциацией удлиненной формы плода с мордой собаки: этморон, этйемеш. Встречаются и семантически затемненные термины, такие как әллүкәй и др.

Съебодные растения. Съедобных растений на территории Башкортостана растут очень много. Например, бәпембә – одуванчик, кесерткән – крапива, алабута – лебеда, әнис – анис, һарына – сарана, ҡуҙғалаҡ – щавель и т.д. Многие из них применяются и как лекарственные растения в медицинских целях, а большинство из них употребляются в пище. Например, балтырған – борщевик. Из него можно варить вкусный суп. К великому сожалению, урбанизация, отрыв от природы приводит к тому, что мы, современные люди, с трудом различаем полезные растения, тем более съедобных, и не умеем употреблять их как полезный для организма пищевой продукт.

ЛИТЕРАТУРА

1.Башҡорт теленең диалекттары һүҙлеге. – Өфө: Китап, 2002.

2.Цит. по Морковкину В.В. Идеографические словари. М.: Изд-во Московского ун-та. 1970.

*Статья печатается в финансовой поддержке РГНФ РБ “Урал: история, экономика, культура” в рамках научно-исследовательского проекта “Идеографическое описание лексики современного башкирского языка и составление “Идеографического башкирско-англо-русского тематического учебного словаря” 12 а.л.”. № 12-14-02005/12.

©Усманова М. Г., Мазитова Э., 2012

432

А.Ф. Үтәев, филол. фәнд. канд., БДУ-ның СФ (Стәрлетамаҡ ҡ.)

ЙӘШ ШАҒИРҘАР ИЖАДЫНЫҢ ҮҘЕНСӘЛЕКТӘРЕ

Хәҙерге башҡорт шиғриәте төрлө йүнәлештә үҫешә, геройҙар төрлөлөгөнә ынтыла. Айырыуса был йәшерәк быуын шағирҙарының ижадында нығыраҡ сағыла. Әлбиттә, башҡорт әҙәбиәте рус әҙәбиәтенән айырмалы рәүештә үҙенең киҫкен, һынылышлы үҙгәреше менән артыҡ күҙгә салынмай, гуманистик традицияларға һаман да тоғро ҡала килә һымаҡ.

Күп кенә хәҙерге башҡорт шиғырҙарын совет осорондағылар менән сағыштырып ҡарағанда бер ни тиклем үҙгәреш күреп була. Был ике осорҙың лирик геройҙары күп осраҡта бер-береһенә тап килмәй. Элеккерәк заманда хәҙерге был шиғырҙарҙың авторҙарын лирик герой менән тиңләштереп ҡарап, бәлки, хулиганлыҡта, әҙәпһеҙлектә, эгоизмда ла ғәйепләрҙәр ине. Был осраҡта Татьяна Бектың һүҙҙәрен иҫкә төшөрөү ҡыҙыҡлы булыр: «Если в Золотом и в Серебряном веках поэт и лирический герой, бывало, встречали недопонимание, то в советские, иных металлов, времена они же, бедолаги, подвергались суду, более суровому и конкретному. <…> Администрация, реализуя метафоры и подшивая гиперболы в личное дело, упрекала лириков в аморалке, в присвоении чужого опыта, в нарушении общественного климата» [Бек Т., 2004].

Ҡулдар кеҫәлә, Өҫ-башым туҙан, Мин ҡала буйлап Һыҙғырып уҙам. Юҡ, тип әйтһендәр, Бында бер әҙәп…

(С.Әбүзәров «Йәшел ут»)

Ошо ҡыҫҡа ғына шиғыр өҙөгөндә лә беҙ был лирик геройҙың сифаттары элекке совет кешеһе образына тура килеп етмәүен күрәбеҙ. Әммә хәҙер инде был лирик геройҙың һыҙаттары беҙҙе шаҡҡатыра алмай, сөнки, беренсенән, заман башҡа, икенсенән, беҙҙең алда әҙәби әҫәр йәғни ижад емеше икәнен яҡшы аңлайбыҙ һәм лирик герой образы менән автор араһына тигеҙлек билдәһен ҡуйырға ашыҡмайбыҙ, авторҙы насар ҡылыҡтарҙа ғәйепләмәйбеҙ. Шиғырҙа лирик герой алдан уҡ үҙенең ҡылығы башҡалар тарафынан хупланмаясаҡ икәнен белеп тора, ләкин бер ҙә иҫе китмәй, кемдеңдер фекере уны артыҡҡыҙыҡһындырмай. Ул үҙен асыҡтан-асыҡ берәҙәк тип атарға ла тартынмай. Лирик герой «кеҫәләре тишеклегенә» йәғни ярлылығына ҡыуанып та ҡуйғандай тойола, үҙенең генә түгел, хөкүмәттең дә ярлы булыуын ул яҡшы аңлай. XX быуат башы шиғриәтендә ярлылар, крәҫтиәндәр синыфы рәтендә тороу үҙенә күрә бер ғорурлыҡ, ә ярлы

433

исеменән һөйләү – халыҡ телмәре булып яңғырап, был үҙенсәлек, хатта, яҙыусыларҙың псевдонимдарында ла сағылыш тапһа; әле һүҙ барған шиғырҙа лирик геройҙың ярлы булыуына ҡыуанысының сәбәбе икенсе нимәлә. Уның кеҫәһендә аҡсаһы булмауы – яуаплылыҡтан ҡотолоу сараһына әйләнә, сөнки лирик геройҙың юғалтыр әйбере юҡ, бер кем менән дә бер нимә менән дә бәйләнмәгән, шуға ла ул ҡурҡмай һәм хатта дәүләт һағында тороусы кеше менән дә иркен һөйләшә ала:

Ҡыҙыл погонлы Хөкүмәт эте, Еҫкәп маташа, Етәр, тим, етте!

Лирик геройҙың «юлың уңманы, дуҫҡайым, ишет, штраф түләргә кеҫәләр тишек» тип мөрәжәғәт итеүендә ирония яңғырай. Был лирик герой йөҙөндә беҙ билдәле бер закондарҙы аша атлап сыҡҡан «тәртибе яман» кеше образын күрәбеҙ. Ул яңы заман тыуҙырған геройҙың бер һынланышы. С.Әбүзәровтың икенсе бер шиғырының лирик геройы «кеше шикелле йәшәйем» тип «йөрәген һурып бәрә», «һурып бәрә күҙҙәрен», «ҡолаҡтарына бөкө тыға», «телен йолҡоп ала», сөнки донъя йөрәкһеҙҙәр, күҙһеҙҙәр, һаңрауҙар, телһеҙҙәр менән тулған. Лирик герой шул рәүешле йәшәү ҡанундарына яраҡлаша, үҙ заманының типик кешеһенә әйләнергә теләй. Шиғырҙың: «Кеше шикелле йәшәйем - / Йә, хәҙер мин кем инде» тигән һорау менән тамамланған һуңғы юлдары лирик геройҙың ынтылған маҡсаттарына ирешеүен, ләкин үҙенең кемгә әүерелеүен аңламауын һәм замандың аяуһыҙҡылыҡтарын ҡабул итеп етмәүен күрһәтә.

Лирик герой бөтә шиғырҙарҙа ла үҙен генә ҡылыҡһырламаҫҡа ла мөмкин. Шиғырҙың йөкмәткеһе тулыһынса уға ғына ҡағыла икән тип уйларға ярамай.

Урынынан шылдырмағыҙ ташты Аҫтында бар зәғиф үләндәр Көн яҡтыһын, көн йылыһын көткән Хыялдары күптән үлгәндер…-

(Ғ.Ишкинин «Урынынан шылдырмағыҙ ташты»)

тигән юлдарҙа тәү ҡарамаҡҡа лирик геройҙың «тауышын», уның теләген ишетәбеҙ. «Ташты урынынан шылдырмағыҙ» тигән үҙенә күрә үтенестең сәбәптәре лә етди, лирик геройҙың теләге лә изге һымаҡ: таш аҫтындағы үләндәрҙең «ҡояш нурҙарына түҙалмайса» «күҙҙәре һуҡырайырға», «йөрәк», «ҡан юлдары шартлауы» мөмкин. Шиғырҙың һуңғы юлдары ғына уҡыусыны һағайта төшә һәм йөрәккә шом һала:

Бер шарт бар:

Бар зәғифлек күләгәлә ҡалһын. Ышаныслы булыр.

434

Донъя йәшел саҡта, Күҙгә көйөк булып тормаһын.

Ҡурҡыныс фекер: кемдеңдер үҙенең мәнфәғәттәрен генә ҡайғыртып, тик үҙенең йәмле тормошон, йәшәү атмосфераһын боҙмаҫ, күҙгә көйөк булып тормаһын өсөн генә башҡаларҙың ҡайғыһын, зәғифлеген, тормоштоң һоро яҡтарын күрергә теләмәүе. Был кешене тик үҙе генә ҡайғырта, үҙенең комфорты өсөн ул күптәрҙе ҡорбан итергә әҙер. Шиғырҙы тамамлаған фекер лирик геройҙыҡы, уның уйҙары тип әйтһәк, беҙ хаталанырбыҙ. Был осраҡта лирик герой хәҙерге заман йәмғиәтендә киң таралған аяуһыҙҡарашты, айырым төркөм кешеләренең йәшәү позицияларын тапшыра. Һуңғы юлдарҙа яңғыраған фекер үҙ аллы йәшәгән һымаҡ тойола, уның лирик герой менән бер ниндәй бәйләнеше юҡ. Шуның өсөн был юлдар һалҡын аҡыл менән нейтраль тонда яҙылған һымаҡ, үҙ алдына килеп сыҡҡан фекер кеүек яңғырай, эмоциональ биҙәктәр өҫтәүсе киҫәктәрҙе, телмәр хужаһын күрһәтеүсе зат ялғауҙарын табып булмай. Ғ.Ишкининдың шиғыры – лирик геройҙың туранан-тура лирик монолог ярҙамында үҙенең эске күңелен асып һалыу түгел, ә нисек кенә аяуһыҙ ишетелмәһен, йәмғиәттә әлеге ваҡытта йәшәп ятҡан ҡараштарҙың сағылышы ул. Автор беҙгә уйланырға урын ҡалдыра, лирик геройҙыҡы булып, тәү ҡарамаҡҡа яңғыраған уй-фекерҙәрҙе уҡыусы үҙе аша үткәреп, үҙенең тойғоларының, ҡараштарының аяуһыҙлығына, кешелекһеҙлегенә тағы бер тапҡыр инаныуына иҫәп тота. Тимәк, хәҙерге шиғырҙарҙың геройы булып халыҡ яҙмышын ҡайғыртыусы, тыңғыһыҙ кеше генә түгел, ә башҡаларҙы һанға һуҡмай үҙенең ваҡ теләктәрен, тар мәнфәғәттәрен уйлаған, түбән әхлаҡи ҡарашлы, ябайлаштырып әйткәндә, кире лирик герой ҙа булырға мөмкин. Ул лирик герой – беҙҙең ҡараңғы, насар яғыбыҙ. Әгәр ҙә Ғ.Хөсәйенов үҙенең «Хәҙерге шиғриәтебеҙгә бер байҡау» [2; 105] мәҡәләһендә: «Егерме беренсе быуат башындағы хәҙерге поэзиябыҙ әүәлгесә традицион ижад булып йәшәп ята. Уға бөтә донъя күләмендә барған поэтик, методологик үҙгәрештәр, модернизм, авангардизм йүнәлешентәре тамсы ла ҡағылмай төҫлө. Әлегә был яңы ағымдар айырым тенденция рәүешендә бер-ике йәшерәк башҡорт шағиры ижадында ғына сарпылғылап ҡалалыр ҡалһа», - тиһә, ошо бер-ике шағир иҫәбенә лайыҡлы рәүештә Ғ.Ишкининды ла индерергә булалыр.

Әгәр ҙә әҙәби аренала традицион ыңғай геройға тап килмәгән лирик герой осрай икән, был айырым шағирҙың ижад үҙенсәлектәре менән бер рәттән, заман тыуҙырған күренеш тә. Яңы геройҙы эҙләү – ҡатмарлы процесс һәм ул дауам итә.

ӘҘӘБИӘТ

1.Бек Т. Осторожно: не отождествлять! // Независимая газета. – 2004. – 1 июля.

2.Хөсәйенов Ғ. Хәҙерге шиғриәтебеҙгә бер байҡау // Ағиҙел. – 2009. – №12.

435

3.Бикбаев Р. Замандың шиғри йылъяҙмаһы. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1980. – 272 бит.

4.Современная русская литература (1990-е гг. – начало XXI в.) / Тимина, Васильев и др. – СПб., М: Академия, 2005. – 352 с.

5.Түләк Р. Мәңге ябыҡ ишек шығырламай // Башҡортостан. – 2006. – №

167, 169, 170.

Үтәев А.Ф., 2012

Ф. Фазуллина, Р.Д. Хуснуллина, канд. филол.наук., доц., Нефтекамский филиал БашГУ (г.Нефтекамск)

МОСТАЙ КӘРИМ ИЖАДЫНДА АРХЕТИПИК ОБРАЗДАР

Башҡортостандың халыҡ шағиры, драматург, прозаик Мостай Кәримдең ижады уҡыусыларҙың күңелендә ҙур урын алып тора. Уның ижады башҡорт халҡының ғорурлығы булып әүерелде. Уның әҫәрҙәренең иң яҡшы өлгөләре башҡорт әҙәбиәтенең алтын фондын тәшкил итә. Мостай Кәрим поэзия өлкәһендә генә ижад итеү менән сикләнмәгән, шулай уҡ әҙәбиәттең башҡа жанрҙарында ла актив эшләгән. Авторҙың “Яңғыҙҡайын”, “Туй дауам итә”, “Ай тотолған төндә”, “Айгөл иле”, “Ҡыҙ урлау”, “Салауат”, “Йәйәүле Мәхмүт”, “Ташлама утты, Прометей!”, “Диктаторға ат бирегеҙ!” кеүек драмалары, проза өлкәһендәге әҫәрҙәренән “Ярлыҡау”, “Беҙҙең өйҙөң йәме”, “Өс таған”, “Оҙон- оҙаҡ бала саҡ”, “Ауыл адвокаттары” кеүек повестары билдәле.

Авторҙың “Ай тотолған төндә” трагедияһында башҡорттарҙың боронғо көнкүрешенә ҡағылышлы йолалары, ғөрөф-ғәҙәттәре һынландырылған. Шуларҙы боҙоусыларҙы хөкөм итеү көтөлә. Улар –Аҡйегет менән Зөбәржәт. Егет менән ҡыҙ бер-береһен өҙөлөп ярата, ләкин Аҡйегет йола буйынса, тол ҡалған еңгәһенә өйләнергә тейеш. Был – ҡәтғи ҡанун. Аҡйегет менән Зөбәржәт бәхетһеҙ мөхәббәт ҡолдары булған архетипик образдар. Был – бөтә донъя әҙәбиәте үҙәгендә торған архетипик образдар. Ундай образдар һәр халыҡ әҙәбиәтендә сағылыш таба. Әҙәбиәтсе А. Большакова “Әҙәби архетип” мәҡәләһендә, архетиптарҙың дүрт мәғәнәһен билдәләй, шуның беренсе төркөмө: донъя әҙәбиәтенең “мәңгелек образдары” тип билдәләнелә. Был образдар шул төркөмгә тап килә.

Шулай уҡ, мөхәббәт ҡолдары архетипик образдар системаһы рәтендә классик әҙәбиәттә бирелгән Таһир менән Зөһрә, Ләйлә менән Мәжнүн, Ромео менән Джульетта образдары инә. Был образдарҙың бөтәһе лә сафлыҡҡа, мөхәббәткә тоғролоҡта, азатлыҡҡа ынтылышта булыуҙары менән оҡшаш.

Трагедиялағы егет менән ҡыҙҙың бер-береһен һөйөп, уларҙың мөхәббәтенә йола-ҡанундарҙың ҡаршы сығыуҙары, мөхәббәттең бәхетһеҙ тамамланыуы, билдәле булыуынса, күп башҡорт легендаларының һәм

436

мифтарының сюжет нигеҙендә лә ята. Йәғни, А. Большакова әйтмешләй, “боронғо мифологик традицияға бәйләнгән образдар” тип тә ҡарарға була, сөнки ундай образдар башҡорт мифологияһында ла осрай. Мәҫәлән, “Ҡарайғыр”, “Таштуғай”, “Уралбай”, “Байрамбикә” кеүек легендаларҙы хәтерләргә мөмкин.

Трагедияла донъя әҙәбиәтенең “мәңгелек образдары” тибына индереп була торған тағы лабер архетипик образ бар. Ул – Диуана образы. Әҫәрҙәге һүрәтләнгән Диуана образы, мәҫәлән, У. Шекспирҙың “Король Лир” трагедияһындағы Йүләр, А. С. Пушкиндың “Борис Годунов”ындағы Юродивый, Ф. И. Достоевскийҙың “Бер туған Карамазовтар” романындағы Зосим образдары менән оҡшаш.

Традицион образдарҙы хәтерләткән Диуана тибы автор тарафынан һүрәтләгән саҡта, уның характер сифаттарын асыуға, маңлайындағы миңен күрһәтеүгә, хайуандарса йөрөүенә таянып, был образды архетип тип әйтеү яңылыш булмаҫ.

Мостай Кәрим ижадында ике үҙенсәлекле образ – архетип бар: Дәрүиш (“Ай тотолған төндә”) һәм Гефест (“Ташлама утты, Прометей!”). Әгәр беренсеһенең трагик яҙмышы үҙенең бөтә һәләтен һәм ынтылыштарын кешелекһеҙ дингә хеҙмәт итеүгә арнауына бәйле булһа, икенсеһенең трагизмы уның талантының тулыһынса яуызлыҡҡылыусы көскә хеҙмәт итеүгә буйһондоролған булыуына бәйләнгән. Улар тормошта, әҙәбиәттә йыш осраған төп ситуация, характер һәм образдарҙы һүрәтләүе менән архетипик образдарҙы тәшкил итәләр.

Мостай Кәримдең “Ай тотолған төндә” (Аҡйегет) һәм “Салауат” (Салауат) трагедияларында сәсән һәм шағир архетибын да осратырға мөмкин. Сәсәндәр халыҡ шағиры, педагог һәм тарихсы, ил-йорт аҡһаҡалы дәрәжәһендә йөрөгән. Башҡорт менталитетында сәсән элек-электән изгелекле, ғәҙел, аҡыллы һәм көслө образ булып танылған. Башҡорт менталитеты буйынса диссертация яҡлаған Зилә Рәхмәтуллина башҡорт халҡының менталитетын тәшкил итеүсе сифаттарға философик уй-ҡараштар, поэтик аң-белем хас икәнлеген билдәләй.Сәсән образын халыҡ төрлө легендаларында ла һүрәтләгән. Шул легендалар аша беҙ Ерәнсә сәсән, Ҡобағош менән Ҡарас, Байыҡ кеүек сәсәндәрҙе беләбеҙ. Борон халыҡ “яуҙа батыр беленер, дауҙа сәсән беленер” тип юҡҡа ғына әйтмәгән.

Билдәле булыуынса, башҡорт халҡының милли геройы Салауат Юлаев батырлығы менән генә түгел, ә сәсәнлек эшмәкәрлеге, йор һүҙлелеге менән дә киң билдәле. Салауат меңәрләгән халыҡты шул ялҡынлы һүҙҙәре менән дә азатлыҡ яулар өсөн восстаниеға күтәргән.

Авторҙың “Салауат” трагедияһында ла был образ үткер телле сәсән, талантлы полководец булып сығыш яһай. Тәүҙә үк Салауаттың шағир, сәсән булыуына әҫәрҙең башында уҡ иғтибар ителә. “Салауат йыр йырлаһа,

437

кешеләр яуға ҙур теләк менән барҙылар, яраланғанда ла ауыртыныу һиҙмәнеләр, аслыҡтан һәм һыуыҡтан ҡурҡмаҫ булдылар, үлгәндә лә шат үлделәр. Хатта ҡоралһыҙ көйө һуғышҡа инеп, ҡорал ҡайырып алдылыр”, - тип XIX быуат тарихсыһы Р. Г. Игнатьев халыҡ риүәйәттәренә нигеҙләнеп Салауаттың сәсәнлек талантына эйә булыуын тағы ла раҫлаған.

Мостай Кәримдең “Ай тотолған төндә” трагедияһында Аҡйегет тә оҫта телле булыуы тасуирлана, был геройҙың да сәсәнлек талантына эйә булыуы хаҡында һүҙ йөрөтөргә мөмкин.

Авторға әҫәрҙәрендәге Салауат менән Аҡйегетте сәсәнлек образында килтереүе геройҙарҙы романтик рухта һүрәтләүгә мөмкинлек биргән. Улар сәсән архетипик образын кәүҙәләндерәләр.

Художество алымы булараҡ төш формаһы ла башҡорт әҙәби әҫәрҙәрендә үҙ урынын алған. Төш алымы, шулай уҡ, архетиптарға инә. Архетиптар теорияһын нигеҙләгән ғалим Карл Юнг буйынса архетиптар мифтарҙа, символ, кешенең психик эшмәкәрлегендә һәм әҙәби ижадта үҙҙәренең мәғәнәһен аса. Шулай булғас, төш элементы, кешенең психик эшмәкәрлегенә хас күренеш булараҡ, шулай уҡ архетипик алым булып тора.

Типиклаштырыу формаларының береһе булған төш образы донъя әҙәбиәтендә лә киң файҙаланыла. В. Шекспирҙың “Йәйге төндәге төш” пьесаһын йәнә хәтерләйек; түбәндәге бер фактты ла килтереп китергә мөмкин: М. Булгаковтың киң билдәле “Ҡасыу” пьесаһында хәл-ваҡиғалар төш һымаҡ бара, автор үҙенең пьесаһын “Һигеҙ төш” тип билдәләгән; “Евгений Онегин”дың бер бүлеге “Татьянаның төшө” булып хәтерҙә һаҡлана; төш “Борис Годунов” трагедияһында ла бар һәм башҡалар. Мостай Кәримдең “Ташлама утты, Прометей!” трагедияһында икенсе шаршау төш күреү һымаҡ бирелә. Унда Зевстың әмере буйынса Гефест менән Көс Прометейҙы ҡаяға бығаулап ҡуя. Ә “Салауат” трагедияһы “өн” менән “төш”төң сиратлашыуы итеп төҙөлгән. Унда икенсе шаршау “өн аралаш төш” тип аталған. Алтынсы шаршау “Төш” тиелгән; башҡа шаршауҙарҙың исеме: беренсеһе — “Өн”, өсөнсөһө — “Хәтерләү”, дүртенсеһе — “Хәтерләүҙең дауамы”, бишенсеһе — “Өн”, етенсеһе — “Һуңғы өн”. “Ай тотолған төндә” трагедияһында ла төш һәм өн күренештәре күрһәтелеп бирелә. Унда ла буласаҡ ваҡиғалар алдан әйтеп бирелгән кеүек.

Шулай итеп, Мостай Кәримдең прозаһына тикшереп, төрлө архетиптар һәм архетипик образдарҙы билдәләргә мөмкин. Ҡайһы берҙәре уның донъя әҙәбиәтенә дөйөм ҡағылышлы булһа, икенселәре тик башҡорт халҡының менталитетына ғына хас. Былар бөтәһе лә башҡорт халҡының милли үҙенсәлеген яҡтыртып киләләр. Образдарҙың архетипик формала килеүҙәре М. Кәримдең әҫәрҙәренең башҡорт милли характерын асыуҙа ҙур роль уйнауын, халыҡтың культураһы, менталитетын сағылдырыуын күрһәтә.

438

ӘҘӘБИӘТ

1.Большакова А. Литературный архетип // Литературная учеба. – 2001. № 6. – С. 169– 173.

2.Килмөхәмәтов Т. Драматургия һәм драматургтар. Ғилми

тикшеренеүҙәр. Ижади портреттар. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте,

1986. – 178-се бит.

3. Рахматуллина З.Н. Особенности формирования и основные черты менталитета башкирского народа. Автореферат канд. диссертации по ВАК

09.00.11.

© Фазуллина .А., 2012

А.Б. Файзуллина, канд.филол.наук, СиБГУ

ИДЕЙНО-ЭСТЕТИЧЕСКИЕ ТРАДИЦИИ ВОСТОЧНОЙ ЛИТЕРАТУРЫ В БАШКИРСКОЙ ПОЭЗИИ XIX – НАЧАЛА ХХ ВЕКА

Исследование выполнено при поддержке федеральной целевой программы развития образования МО и Н РФ соглашение №14. В37.21.2127

«Для того, чтобы творить поэзию на уровне мастеров Востока, - писал Гегель, - нужно обладать необычайно широким образом мыслей, уверенностью в себе, пронесенной сквозь все жизненные бури, глубиной и молодостью чувства…» [Гегель В., 1969]. Такое восторженное признание силы художественного воздействия восточной поэзии вызвано прежде всего ее самобытностью и оригинальностью в поэтическом выражении передовых гуманистических идей.

Известно, что в тюркоязычной литературе одним из первых певцов гуманизма считается поэт XI в. Юсуф Баласагуни, а персидско-таджикской – Саади. И.С.Брагинский даже утверждает, что автор «Гулистана» впервые в мировой литературе создал и сам термин «гуманизм» («человечность» - «адамийат») [Брагинский И.С., 1974]. В одном из стихотворений Саади, объясняя свое понимание человеческого общества, свою концепцию гуманизма писал о том, что «все мы дети Адама, сотворены из одной сущности и человеком не назовешь того, кто не думает о страданиях других» [Литература Востока в средние века., 1970]. Особое место в воспевании идеи гуманизма принадлежит и А.Навои, который «создал такую школу, без которой нельзя представить себе последующую поэзию тюркоязычных народов» [Хайтметов А., 1961]. Концепция гуманизма особенно ярко проявляется в поэзии башкирских поэтов Ш.Заки, Х.Салихова, М.Акмуллы, М.Уметбаева, М.Гафури и др. Например, в своем дидактическом «Сборнике благочестивости» (1856) Х.Салихов выступал, прежде всего, в роли гуманного поэта-педагога и поэтавоспитателя народных масс. Свое предназначение он видел в оказании помощи человеку в самоутверждении, в пробуждении в нем активного начала, в

439

воспитании у него высоких моральных качеств: Старший ли, младший ли, -

не гордись,/Если увидишь страдающего, сделай его другом – пишет он, осуж-

дая алчность, равнодушие, невежество, жестокость и призывая людей к добру, к нравственному совершенствованию.

Сравнительное изучение произведений представителей восточной и башкирской поэзии показало, что башкирские поэты XIX – начала ХХ в. не пошли по пути механического заимствования традиций, повторения уже сказанного и созданного, а творчески переосмысливали, обновляли, воплощали

вдухе современной им эпохи идеи и образы своих восточных предшественников. Например, тема разоблачения тиранов занимает значительное место в творчестве почти всех восточных мастеров слова. Но когда мы читаем, например, следующие отрывки у М.Акмуллы: «Мы любим важничать, мы не забудем /В чалме высокой показаться людям. /По роскоши чалмы, саней, одежды /Как часто мы о человеке судим», или у М.Гафури: «Нету счастья простому народу, его не ищи, /Оттого, что неволят свободу у нас бога-

чи…», то ясно представляем себе ту эпоху и действительность, в которой жили поэты, замечаем своеобразное созвучие их стихов именно этой эпохе.

Башкирские поэты Нового времени часто обращаются к традиционным образам восточной литературы: Фархаду, Ширин, Лейли, Меджнуну, Юсуфу, Зулейхе. Например, образ Меджнуна встречается во многих стихотворениях М.Уметбаева, М.Гафури, Д.Юлтыя, Ш.Бабича, К.Карипова и др. В обрисовке так называемых миниатюрных образов, образов-деталей («цветок», «соловей», «мотылек», «свеча» и т.п.) тоже чувствуется влияние восточной поэзии.

Всвоих творческих поисках башкирские поэты XIX – начала XX в. часто опирались на традиции восточного романтизма. Это особенно хорошо видно в их любовной лирике. Именно в это время на небосклоне башкирской словесности появляются такие известные поэты как Ш.Заки, Х.Салихов, М.Акмулла, М.Уметбаев, М.Гафури, Ш.Бабич, Д.Юлтый и др. Анализ их творчества показывает, что в большинстве своем они были романтиками, ибо

вцентре их лирики – идеальный герой с богатым внутренним миром. Основная тема лирики рассматриваемых поэтов – возвышенно-романтическая любовь. Анализ образных систем их произведений показывает, что они являются оригинальными продолжателями не только фольклорных традиций, но и достижений восточной ренессансной литературы.

Образ возлюбленной в башкирской лирике также предстает перед нами

ввосточном колорите. Башкирские поэты не жалеют эпитетов, слов и сравнений, художественных деталей для ее описания: это «дилбар (прекрасная) словно Лейла», «гулдар (цветок)» (М.Уметбаев), «девушка из рая», «звезда», «светящая в небе луна», «ангел», «соловей», «гиацинт, растущий в раю» (Ш.Бабич), «лучи солнца», «частица сердца» (М.Гафури), «прекрасная Лейла, озарившая жизни моей небосвод» (Д.Юлтый). Лирические герои произведений башкирских поэтов превращаются в безумно пьяных от любви Меджнунов, для которых весь мир – одна идиллия, и любовь становится для них, как и поэтов восточной классики, спасительной соломинкой, которая хоть на малую толику заставляет забыть превратности жизни, тем самым утешает и

440